Qasım bəy Zakir

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Qasım bəy Zakir
Qasım bəy Əli bəy oğlu Zakir
Təxəllüsü Zakir
Doğum tarixi 1784[1]
Doğum yeri
Vəfat tarixi 1857[1]
Vəfat yeri
Dəfn yeri
Həyat yoldaşları Ağca xanım, Qara Fatma xanım
Uşaqları Əli bəy Fuladov, Nəcəfqulu bəy, Nənəş xanım
Fəaliyyəti şair
Vikimənbənin loqosu Qasım bəy Zakir Vikimənbədə
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Qasım bəy Əli bəy oğlu Zakir (1784[1], Şuşa1857[1], Şuşa)— azərbaycanlı şair. Abdulla bəy Asi, İbrahim bəy AzərXudadat bəy Poladovun babasıdır.

Qasım bəy Zakir 1784-cü ildə Şuşa şəhərində anadan olmuşdur. Onun əsli Qarabağda məşhur olan Cavanşirlər nəslindəndir. Ulu babası Kazım ağa Şuşa şəhərinin əsasını qoyan Pənahəli xanın doğma qardaşıdır. Zakir ilk təhsilini Şuşada mollaxanada almış, ərəb, fars dillərini öyrənmişdir. Bu dilləri bilməsi ona Yaxın Şərqin Firdovsi, Nizami, Sədi, Hafiz kimi məşhur söz ustadlarının əsərləri ilə tanış olmaq imkanı vermişdir. 1795-ci ildə Qacarın Qarabağa hücum edib Şuşanı mühasirədə saxlaması, əhalinin şəhəri mərdliklə müdafiə etməsi, bundan iki il sonra Qacarın Şuşada qətli, şair Molla Pənah Vaqifin öz oğlu ilə birlikdə Cıdır düzündə öldürülməsi, XIX əsrin əvvəllərində İbrahim xanın Qarabağda vəhşicəsinə güllələnməsi və s. onun yeniyetməlik və ilk gənclik illərində gördüyü hadisələr, eşitdiyi əhvalatlar idi. Bu hadisələr onun dünyagörüşünün formalaşmasına öz təsirini göstərmişdir. Qarabağ xanlığı Rusiyanın idarəçiliyinə keçdikdən sonra Zakir Çar ordusunun Qafqaz müsəlman könüllü atlı dəstəsinə qoşulmuş, 1806–1813, 1826–1828-ci illərin Rusiya-İran müharibələrində iştirak etmişdir. O, Abbas Mirzənin başçılıq etdiyi İran qoşununa qarşı vuruşan dəstənin tərkibində olmuş, döyüşlərdə fərqləndiyinə görə 1828-ci ildə gümüş medalla təltif edilmişdir. 1829-cu ildə Zakirin oğlu xəstələnib vəfat edir. Bu hadisə şairi dərindən kədərləndirir. Bu münasibətlə yazdığı bir şerində Zakir oğlunun ölümündən doğan iztirablarını təsvir edir. Zakir 1830-cu ildə könüllü polis dəstələrinin tərkibində Balakənə getmiş, Cardakı üsyanların yatırılmasında iştirak etmişdir. O, dostu Baba bəy Şakirə göndərdiyi "Car müqəddiməsi" adlı mənzum məktubunda Qarabağ atlılarının döyüşdə göstərdiyi igidlikləri tərifləmiş, özünün şücaəti haqqında yazmışdır. Gənclik illərini at belində, müxtəlif müharibələrdə və döyüşlərdə keçirən Qasım bəy Zakir 30-cu illərin sonlarında tamam təsərrüfatçılıqla məşğul olmağa başlayır. O, ilin yay fəslini Şuşada, qalan fəsillərini isə Xurşidbanu Natəvanın atası Mehdiqulu xanın ona bağışladığı Xındırıstan kəndində keçirirdi. Mehdiqulu xan Zakir müasirləri arasında da dərin hörmət və böyük nüfuz qazanmışdır. Azərbaycanın Mirzə Fətəli Axundzadə, İsmayıl bəy Qutqaşılı, Baba bəy Şakir, Xurşidbanu Natəvan kimi tanınmış ziyalıları, habelə gürcü knyazı İliko Orbeliani, Bakı general-qubernatoru Mixail Kolyubakin onun məktublaşdığı, əlaqə saxladığı məşhur şəxsiyyətlər idi. Lakin Zakiri sevməyənlər, onun paxıllığını çəkənlər də Mirzə Əbülqasim var idi. Qarabağda öz fitnə-fəsadları ilə ad çıxarmış Cəfərqulu xan Nəva (Raqub Kərimovun yeni çapdan çıxmış "Qasım bəy Zakir və müasirləri" adlı monoqrafiyasında Cəfərqulu xanın heç də sovet dönəmində təqdim olunduğu kimi qəddar biri olmadığı, onun mütərəqqi, maarifpərvər biri olması ilə yanaşı onunla Zakir arasında münasibətlərin çar məmurları tərəfindən bilərəkdən pozulması barədə yeni iddialar yer alıb), Şuşa qazisi Mirzə Əbülqasim, yerli çar hakimi Konstantin Tarxan-Mouravov onun qəddar düşmənləri idilər. K. Tarxan-Mouravov Zakiri hökumətdən qaçaq düşmüş qardaşı oğlu Behbud xan Cavanşiri evində saxladığına görə günahlandıraraq təqib etməyə başladı. Behbud bəyin qardaşı Rüstəm bəy gecə işdən qayıdarkən qaçaqçı adı ilə tutulur və həbsxanada edam edilir. Çar hakimiyyət orqanları qardaşının intiqamını alacağından qorxduqlarından onu da həbs etmək qərarına gəlirlər. Bəhanə kimi isə onun Orlov familyalı bir rus əsgərini qarət etməsi göstərilir. 1849-cu ildə Zakiri ailə üzvləri və yaxın qohumları ilə birlikdə həbs edib Şuşa həbsxanasına gətirdilər. Həbsxanada güllələnən Behbud bəyin meyidini şairin qızı Nənəş xanım yaxın adamları vasitəsilə qaladan oğurlayaraq dəfn edir. Həbsxanada olarkən şair bir neçə dəfə yuxarı hökumət dairələrinə məktubla qanunsuz tutulduğunu yazıb bildirsə də onun şikayətlərinə ədalətli cavab verilmədi. Şair bir ilə qədər Şuşa həbsxanasında qaldıqdan sonra mühakimə olunmadan Bakıya sürgün edildi. Nəcəfqulu bəylə qardaşı oğlu İskəndər bəyi isə Tiflisə gətirib, oradan əvvəlcə Voronejə, Voronejdən isə Kaluqaya sürgün etdilər. Şairin ailəsi isə Şuşada qaldı. Bakıya gəldikdən sonra Zakir dövlət idarələrində çalışan dostlarına məktub yazıb qanunsuz həbs edildiyini bildirdi. O zaman Tiflisdə Canişinlik idarəsində işləyən Mirzə Fətəli Axundzadə, İsmayıl bəy Qutqaşınlı (yazılanlara görə o İ. Qutqaşınlı ilə Car hərbi ekspediyasında olarkən tanış olmuşdular), Bakı qubernatoru Mixail Kolyubakin, Gürcü knyazı İliko Orbeliani Zakirin şikayətlərini dinləyib, sürgündən azad olmasına çalışdılar. Bundan başqa Zakir "Səndən" rədifli şeirində bir neçə şəxsin- "gürcü nücəba"larının adını xatırlayır:

"

Olan dəmdə mənə mənzil Şadno
Hər tərəfə eylər idim təkü do
İvano bəy, Kolyubakin, İliqo
Çalışırdı. əlhəq, bərabər səndən

"

İvano bəy deyə Zakirin müraciət etdiyi şəxs İvan Silvitiskidir (1820–1874). O, 1850–1854-cü illərdə Tiflisdə nəşr edilən "Kavkaz" qəzetinin baş redoktoru olmuş, M. F. Axundovun pyeslərini tamaşaya qoymuşdur. Şeirdə "İliqo" deyə müraciət olunan şəxs knyaz Orbelianidir. Məhz onun sayəsində şairin övladları sürgündən azad olunmuş və şair "Knyaz" şeirində bunu vəsf etmişdir. Şair bir neçə ay Bakıda sürgün həyatı keçirəndən sonra bu şəxslərin səyi nəticəsində Şuşaya qayıtdı. Lakin o, ömrünün axırınadək polis nəzarəti altında yaşadı. Oğlu və qardaşı oğlu isə 3 il Rusiyada sürgündə qaldılar. Qasım bəy Zakir ömrünün sonlarını maddi ehtiyac və çətinliklər içərisində başa vurmuşdur. Qarabağa qayıdanda Rus çarizmi ona pensiya kəsdi, lakin o bu maaşı görmədi. Maaş Şuşaya çatanda artıq gec idi. Qasım bəy vəfat etmişdi O, 1857-ci ildə Şuşada vəfat etmiş və şəhərin Mirzə Həsən qəbirstanlığında dəfn edilmişdir.[2][3]

Yaradıcılığı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qasım bəy Zakir Azərbaycan ədəbiyyatında realizmin görkəmli nümayəndəsi, maarifçi realist satiranın banisidir. Zakirin satiraları Azərbaycan ədəbiyyatında realizmin formalaşması və inkişafında böyük rol oynamışdır. Ədəbiyyat tarixində xüsusi mərhələ təşkil edən Zakir satiraları feodalizm cəmiyyətinin qüsurlarını aşkara çıxaran, zəhmətkeş xalqın hüquqlarını müdafiə edən sənət nümunələridir. Bu satiralar əsas etibarilə çar hakimləri və çarizmin müstəmləkəçi qanun və qaydaları əleyhinə çevrilmişdir. İfşaçılıq, kəskin tənqid və kinayəli gülüş Zakir satiralarının əsas xüsusiyyətlərindəndir. O, ictimai nöqsanları sadəcə təsvir etməklə kifayətlənmir, eyni zamanda onlara qarşı özünün kəskin tənqidi münasibətini, nifrət və qəzəbini də bildirmişdi. Qasım bəy Zakirin "Bax", "Xəbər alsan bu vilanın əhvalın", "Qarabağ qazisi" adlı satirik şeirləri vardır.[4] Şair öz əsərləri ilə cəmiyyətin sağlam yollarla inkişafına, xüsusilə maariflənməsinə və bu yolla cəhalətdən qurtularaq bəy, məmur özbaşınalığına qarşı çıxmalarına çalışmışdır. Onun bu istiqamətdə yazdığı satiralar, o cümlədən "Aslan, qurd və çaqqal", "Tülkü və qurd" təmsilləri, "Dərviş və fəqir" mənzum hekayəsi və başqa yazıları 1988-ci ildə Tiflisdə nəşr edilən "Ana dili" dərsliyinə salınmışdır. Şairin yaradıcılığı bir də onunla seçilirdi ki, o, yazdığı realist əsərlərində Azərbaycan həyatının bir çox tipik xüsusiyyətlərini ümumiləşdirməyi bacarmış, eyni zamanda, satirik şeirlərin yeni nümunələrini - mənzum məktub, taziyanə, mənzum hekayə və təmsil janrlarını yaratmışdır. Q.Zakir avam kütlənin gözünü açmaq, onların savadlanmasına yardım etmək məqsədilə gülüşün bütün növlərindən - satira, istehza, kinayə, sarkazm və yumordan bacarıqla istifadə etmişdir. [5] Aşiqanə şeirlərini, xüsusilə, qoşma, gəraylı, təcnis və bayatılarını yaradarkən şifahi xalq poeziyası ənənələrindən istifadə edən Zakirin "Ağlaram", "Öyrənib", "Ay mədəd" və s. rədifli qoşmalarını aşıq şeirindən ayırmaq çətindir. Həmçinin onun "Arasında", "Ay mədəd", "Çağıdı", "Çəkər", "Dost yolunda cəfa çəkdim, can üzdüm", "Durnalar", "Gəlsin", "Gərək", "Məni", "Mirzə" adlı qoşmaları vardır. Zakir ictimai mövzuda yazsada məhəbbət mövzusuna daha çox üstünlük vermişdir. Onun müxəmməs, müstəzad, tərcibənd, tərkibbəndlərinin də əsas mövzusu məhəbbətdir. "Gözüm yolda qaldı, könül intizar", "Dost yolu bağlandı, ümid kəsildi", "Dost yolunda cəfa çəkdim, can üzdüm", "Fələk səndə nə adətdir", "Nə müddətdir, dost yolları" misraları ilə başlayan qoşmaları məhəbbət mövzusunda yazılmış olsa da ictimai məzmuna malikdir. Q.B.Zakir yaradıcılığında xüsusi yer tutan "Durnalar" şeirində ictimai məzmun daha güclüdür. Şair onu Bakıda sürgündə olarkən yazmışdır. Həm lirik, həm də epik növdə yazan şairin yaradıcılığında mənzum hekayə və təmsillər də mühüm yer tutur. Nizami, Xaqani, Füzuli və başqa Azərbaycan klassikləri kimi Zakir də öz mənzum hekayələrinin çoxunu müasir həyatın tələblərinə uyğun olaraq yazırdı. Qasım bəy Zakir "Aşiq və məşuq haqqında", "Dəvəsi itən şəxs", "Əmirzadeyi-məşuq və cavan aşiq", "Zövci-axər", "Məlikzadə və Şahsənəm", "Tərlanlar və elçilər", "Həyasız dərviş və ismətli qadın", "Həyasız dərvişlər haqqında" adlı mənzum hekayələrin müəllifidir. [6] Klassiklərin mənzum hekayələrində müəyyən hadisələrin, real insan surətlərinin, qabaqcıl ideyaların təsvir və tərənnümü verilir. Zakirin mənzum hekayələrində məhəbbət insanın ülvi və nəcib hissi kimi təsvir olunur. Məhəbbətdə sədaqət, mətanət və dözümlülük, vəfada möhkəmlik bu hekayələrin bir qismində əsas məzmunu təşkil edir. Qasım bəy Zakir əruz vəznində qəzəl, müxəmməs, müstəzad, heca vəznində isə qoşma, gəraylı, təcnis kimi janrlardan öz yaradıcılığında istifadə etmişdir. Zakirin realist yaradıcılığında təmsillərinin əhəmiyyəti müstəsnadır. Zakir təmsillərini yazarkən birinci növbədə şifahi xalq yaradıcılığında geniş yayılan təmsillərdən və məşhur hind abidəsi "Kəlilə və Dimnə" əsərindən, həmçinin klassik poeziyadakı təmsillərdən, Nizami, Cəlaləddin Rumi, Füzuli təmsillərindən də istifadə etmişdir. Zakir təmsillərini yeni tarixi şəraitə, müasir həyatın tələblərinə uyğun olaraq yazmışdır. Bu əsərlərdə təbliğ olunan ideya şairin dövrü ilə həmahəng idi. Qasım bəy Zakirin təmsilləri sırasına "Aslan, Qurd və Çaqqal", "Dəvə və Eşşək", "Səfaqətli dostlar haqqında", "Tülkü və Şir", "Tülkü və Qurd", "Xain yoldaşlar haqqında" adlı əsərləri daxildir. O, bir tərəfdən dövrünün ictimai və siyasi hadisələrinə özünün eyhamları ilə işarələr edir, zülmün əleyhinə çıxır, o biri tərəfdən zəmanə gənclərinə vəfa, sədaqət, mərdlik və s. kimi nəcib tərbiyəvi məsləhətlər verirdi.[7] Şifahi xalq yaradıcılığı və klassik şeir ənənələrindən məharətlə istifadə etməsi onun yaradıcılığını zənginləşdirmişdir. [8] [9]

İrsi və tədqiqi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qasım bəy Zakirin ədəbi irsi hələ sağlığında böyük şöhrət qazanmış, onun yaradıcılığı dövrün görkəmli ziyalıları tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. Hələ XIX əsrin 40–50-ci illərində dövrün ən böyük ziyalısı M. F. Axundzadə şairi geniş ictimaiyyətə tanıtmaq üçün onun "Fərzəndi-əziz" şeirini "Kavkaz" qəzetinin 50-ci sayında nəşr etdirmişdir. XIX əsrin II yarısında Zakir irsinə olan maraq geniş vüsət tapmış, başda M.F.Axundzadə olmaqla dövrün əksər ziyalıları ədibin əsərlərində qoyduğu məsələlərin əsl məqsədini düzgün anlayaraq onu təbliğ etməyə başladılar. Həmçinin 1925-ci ildə Zakirin əsərləri fundamental şəkildə Salman Mümtazın tərtib və redaktorluğu ilə nəşr olundu. Bu kitabda şairin 230 şeiri verilmişdir ki, bu da onun küliyyatını tam əhatə etmirdi. Müəyyən qüsurlarına baxmayaraq S. Mümtazın tərtib etdiyi bu kitabı zakirşünaslıq elminin fundamental təməl daşı hesab etmək olar. Məhz bu əsərdən sonra Zakir irsinə maraq daha da artdı və sonrakı illərdə onun bazasında 1936-cı ildə ikinci, 1947-ci ildə üçüncü, 1953-cü ildə dördüncü, 1957-ci ildə beşinci, 1964-cü ildə altıncı, 1984-cü ildə yeddinci və nəhayət, 2005-ci ildə yeni əlifba ilə səkkizinci nəşri [10] həyata keçirildi. Qeyd edək ki, 1957-ci, 1984-cü, 2005-ci ildə "Qasım bəy Zakir. Seçilmiş əsərləri" adlı kitab Azərbaycan Elmlər Akademiyasının (indiki AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu) Dil və Ədəbiyyat İnstitutunda elmi işçi işləmiş, əməkdar elm xadimi Kamran Məmmədovun tərtibatçılığı ilə nəşr olunmuşdur. Həmçinin 2013-cü ildə AMEA Əlyazmalar İnstitutunun aparıcı elmi işçisi Raqub Kərimovun Zakirin əlyazmaları əsasında yazılmış və yeni faktlarla zəngin olan “Qasım bəy Zakir və müasirləri” kitabı çap olunmuşdur. Qasım bəy Zakirin irsini tədqiq edənlərdən biri olan Dilarə Məmmədovanın tərtibatçılığı ilə "Qasım bəy Zakir (məqalələr məcmuəsi)" adlı kitab Azərbaycan Elmlər Akademiyası redaksiya-nəşriyyat şurasının qərarı ilə çap olunmuşdur. [11]Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı ilə Qasım bəy Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısına daxil edilmişdir.[12]

  • Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. 3 cilddə. II cild. Bakı: 1960.
  • Feyzulla Qasımzadə. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. Bakı: 1974.
  • Kamran Məmmədov. Qasımbəy Zakir. Bakı: 1957.
  • Kamran Məmmədov. Qasım bəy Zakir. Bakı: 1984.
  • Kamran Məmmədov. XIX əsr Azərbaycan şeirində satira. Bakı: 1975.
  • Qasım bəy Zakir (məqalələr məcmuəsi). (tərtib, müqəddimə və izahlar filologiya elmləri namizədi Dilarə Məmmədovanındır). Bakı: 1985.
  • Süleyman Hüseynov. Qasım bəy Zakir. Bakı: 2010.
  • Raqub Kərimov. Qasım bəy Zakir və müasirləri. Bakı: 2013.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. 1 2 3 4 Gasymbăĭ Zakir // Faceted Application of Subject Terminology.
  2. Qasım bəy Zakir. Seçilmiş əsərləri (PDF). Bakı: Avrasiya Press. 2005. səh. 400. ISBN 9952-421-24-7. 2024-01-29 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-01-29.
  3. Firidun bəy Köçərli. Azərbaycan ədəbiyyatı II cilddə (PDF). I cild. Bakı: AVRASİYA PRESS. 2005. səh. 560. ISBN 9952-421-16-6. 08.02.2024 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
  4. Kamran Məmmədov. Qasım bəy Zakir. Seçilmiş əsərləri (PDF). AVRASİYA PRESS. 2005. səh. 400. ISBN 9952-421-24-7. 10.02.2024 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
  5. Adilə Qocayeva. "Böyük satirik Qasım bəy Zakir və onun maarifçilik fəaliyyəti". 09.02.2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 fev 2024.
  6. Feyzulla Qasımzadə. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı: Elm və təhsil. 2017. səh. 552. ISBN 978-9952-81-76-2-1. 09.02.2024 tarixində arxivləşdirilib.
  7. Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu. D. Məmmədova. Qasım bəy Zakir (məqalələr məcmuəsi). Bakı: Elm. 1985. səh. 208. 09.02.2024 tarixində arxivləşdirilib.
  8. "Qasım bəy Zakir". Kayzen. 2019. 2021-08-05 tarixində arxivləşdirilib.
  9. "Qasım bəy Zakir". 10.02.2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 fev 2024.
  10. Kamran Məmmədov. Qasım bəy Zakir. Seçilmiş əsərləri. Bakı: AVRASİYA PRESS. 2005. səh. 400. 09.02.2024 tarixində arxivləşdirilib.
  11. Raqub Kərimov. Qasım bəy Zakir. Bakı: Elm və təhsil. 2013. səh. 252. 09.02.2024 tarixində arxivləşdirilib.
  12. """Əsərlərin dövlət varidatı elan edilməsi Qaydaları"nın və "Əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin və dövlət varidatı elan edilən filmlərin Siyahısı"nın təsdiq edilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı" (az.). nk.gov.az. 2019-05-11. 2020-11-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-05-13.