Sofulu (Qarakilsə)

Sofulu
39°22′31″ şm. e. 45°59′46″ ş. u.
Ölkə	Ermənistan
Tarixi və coğrafiyası
Sahəsi	28,81 km²
Mərkəzin hündürlüyü	1.900 m
Saat qurşağı	UTC+04:00
Əhalisi
Əhalisi	92 nəf. (2011)
Rəsmi dili	erməni dili
Sofulu

Sofulu — Qərbi Azərbaycanın (indiki Ermənistan Respublikası) Qarakilsə (Sisyan) rayonu ərazisində kənd.

Tarixi

Yelizavetpol quberniyasının Zəngəzur qəzasında, indi Qarakilsə (Sisyan) rayonunda kənd. Toponim sofulu türk tayfasının adı (329, s.ll) əsasında əmələ gəlmişdir. Etnotoponimdir. Quruluşca sadə toponimdir. Kəndin adı təhrif edilərək Soflu formasına salınmışdır.

Sofulu toponimi ilə bağlı Cənubi Qafqazda, Anadoluda çoxlu yer, oymaq, kənd adları, yaşayış məskənləri vardır. Onlardan aşağıdakıları qeyd etmək olar: Cəbrayıl rayonu Sofulu kəndi (Hacı Qaraman pirinin yanında, hal hazırda dağılmışdır), Kafanda Sofulu-Ğığı, Ağdamda, Tovuzda, Gürcüstanda (Qaraçöpdə), Çuxursəddə, Ədənədə, Yunanıstanda Sofulu kəndləri vardır. Makuda Sofukənd üsyanı Qara bulaq döyüşü 1486-cı il Topal Əhmədin başçılığı altında baş vermişdir. Şabran rayonunda Sofulular yaşayırlar. Zeyvə və Gilavar kəndindən 6–7 km aralı, Şabrançayın axarınca sağ sahilində 1930-cu ilə kimi Sofu kəndi mövcud olmuşdur. Sonradan köçürülüb qonşu kəndlərdə birləşdirilmişdir.

Sofulu sözünün mənası ilə bağlı müxtəlif yozumlar vardır. Xüsusilə qorqudşünas Aslan Bayramov «Kitabi Dədə Qorqud» toponimləri və Qafqaz arealı kitabında Sofulu sözünün əski mənasını açmağa çalışmışdır. Təəssüf ki, yanlışlığa yol vermişdir. Belə ki, əvvəla, müəllifin dədə Qorquddan stat çəkdiyi Sufi Sandal Məlik termini onun qeyd etdiyi kimi IV boyda yox II boyda-Salur Qazanın evinin yağmalandığı boydadır. («Kitabi Dədə Qorqud», Bakı-1988, Səh.50). Həm də Aslan Bayramov nə üçün mətndə bu söz «Sufi Sandal Məlik» yazıldığı halda «Sofi Sandal Məlik» kimi qeyd edir? Daha sonra müəllif Sofulu sözünün izahını verir: Sufi sözü yunan mənşəli olsa da Ərəb dili vasitəsi ilə Azərbaycan-Türk dillərinə keçmişdir. I mənada dindar, zahid, müsəlman, II mənada - ikiüzlü, riyakar deməkdir. (A.Bayramovun yuxarıda qeyd etdiyimiz kitabı səh.373) Göründüyü kimi bir söz daban-dabana bir-birinə zidd olan-həm yaxşı, həm də pis mənada mahiyyət kəsb edə bilməz. Əslində Sufi sözünün mənası Yunanca yun əbalı deməkdir. (ASE IX cild səh-9 Bakı-1986). Bu daha məntiqlidir, çünki Sufilər yun əba geyərdilər. daha vacib olanı qeyd etmək lazımdır ki, Sufilik VIII əsrdə Iraq və Suriyada, IX-X əsrlərdə isə Azərbaycanda yayılmış dini Cərəyandır. Halbuki, sofulular böyük Kəngərli tayfasının bir qolu olmaqla Orta Asiyadan V əsrdə, yəni hələ islamın Azərbaycanda intişar tapmasından 300 il əvvəl gəlmişlər və Qafqazda, əsasən də Azərbaycanda məskunlaşmışlar.Odur ki, bu söz:-sofulu sözü nə yunan, nə də ərəb mənşəli ola bilməz. sofulu sözünü Sufi sözü ilə eyniləşdirmək, yaxud əlaqələndirmək də səhv fikirdir. Beləliklə müəllifin heç bir fikri ilə razılaşmaq olmaz. Bəziləri «sofulu»nu «ilangəzdirən» kimi də işlədirlər. İlangəzdirən bir, beş, on nəfər ola bilər. Belə olan halda onlarla yurd salıb, oymaq, kənd quran böyük bir tayfa özünə bu adı götürə bilməzdi.

Hər sözün məna və izahına girişmək bəzən səhv nəticəyə aparıb çıxarır. Sofulu sözü də türk sözü olub qədim etnos olmaqla tayfanın adını bildirir. Sabirlər, hunlar, oğuzlar, kimmerlər nədirsə, sofulu da odur.

Sofulu kəndi 46 dərəcə şərq uzunluğu, 39 dərəcə 24 şimal enliyində Sisyan-Sisakan (Qarakilsə) şəhərindən 24 km Cənubi-qərbdə dastagert (dəstəyurd) kəndi ilə Murxuz kəndi arasında Əyriçayın sol sahilindən yerləşir. Kəndin 15 km.şimali-qərbində (Naxçıvan Respublikası ilə sərhəddə) Dəmirli dağ (Qırxlar) 3368 m yüksəlir. Sofulu kəndinin tarixini araşdırarkən bəlli olur ki, bu kəndin yaşı VII-VIII əsrlərə gedib çıxır. V əsrdə Orta Asiyadan Qafqaza köç etmiş və Azərbaycan türklərinin etnosunda mühüm rol oynamış kəngərli tayfasının bir qolu olansofululuar bu ərazidə erkən orta əsrlər dövründə məskunlaşmışlar. Kəndin ətrafında (şimali-qərbində) üst-üstə üç qat qəbirlər, qəbir daşları, müxtəlif ərazilərdən tapılmış qoç heykəlləri buna sübutdur. Bu şəkilli baş daşları və qoç heykəlləri 1950-1960-cı illərdə ermənilər tərəfindən maşınlara yüklənib harasa aparılmış, izləri itirilmişdir.

Orta əsrlərdə sofulunun hər tərəfi keçilməz meşəliklə əhatə olunmuşdur. Kəndə yeganə yol Şıxlar kəndinin üstündən keçməklə daş qaladan Hərəmlərə, oradan Güney yolu ilə kəndə aparırmış. Təbii fəlakət-çox güman ki, meşə yanğınları, zəlzələ nəticəsində meşələr məhv olmuşdur. Əhali isə bu yerləri tərk etmişdir. Gilənarlı dərə, Alma ağacı deyilən yerlərdən sonralar tapılmış, kömürləşmiş nəhəng ağaclar bu fikirin təsdiqidir.

Babam Ziyad mənə deyərdi ki, onun babası da bu yerlərin vaxtilə keçilməz meşə olduğunu söyləmişdir. XVIII əsrdən başlayaraq gözəl təbii şəraiti olan köhnə sofulunun ətraf yerldərində yenidən əhalinin məskunlaşması prosesi başlamışdır. Nəticədə Pusək, Alişər, Qıvzaq kəndləri meydana gəlmişdir.

Pusək kəndinin şimali qərbində Bəylik ərazisində Bəybalı kəndi, Alişərlə Murxuz arasında Əyriçayın Sağ Sahilində (indiki teleqüllənin yerində) Almalı kəndi mövcud olmuşdur. Püsəyin əsasını Cəbrayıldan (Cəbrayılda Hacı Qaraman pirinin yanında vaxtı ilə olmuş sofulu kəndindən) və Hortniyüzdən (orta oğuz deməkdir. Bu kənd Ərəfşə kəndinin yaxınlığında mövcud olmuş, 1918-ci ildə Andronikin quldur dəstəsi tərəfindən məhv edilmişdir) gələnlər qoymuşlar. Pucək indiki sofulu kəndinin yuxarı, Alişər orta, Qıvraq aşağı məhəlləsini təşkil edirdi. Hər üç kəndin sovetləşməyə qədər yüzbaşısı Səməd Həsənov olmuşdur. Püsək kəndində 1886-cı ildə 132 nəfər, 1897-Ci ildə 154 nəfər, 1914-cü ildə 310 nəfər olmuşdur. 1918-ci ildə erməni daşnaq birləmşmələrinin hücumuna məruz qalmış kənd əhalisi qarlı, çovğunlu gündə -15 mart 1918-ci ildə kəndi tərk etmiş, Qırxlar dağını aşaraq Naxçıvana pənah aparmışlar. Bu hadisənin şahidi olmuş yaşlı adamların danışıqları indi də xatirimdədir.sovetləşmədən sonra əhalinin bir hissəsi geri dönmüşdülər. Pusəkdə 1922-ci ildə 150 nəfər, 1931-ci ildə 197 nəfər yaşamışdır.

Alişər (Alşar) kəndi dəstəyurddan 3 km Şimali qərbdə Əyriçayın sol sahilində Pusəklə Qıvraq arasında yerləşmişdir. Kəndin əsasını Naxçıvanın Alişər kəndindən, Qubadlıdan və Ballıqayadan (Qarabağ) gələnlər qoymuşlar. Alişərdə 1886-cı ildə 138 nəfər, 1897-ci ildə 148, 1914-cü ildə 214 nəfər yaşamışdır. Alişər kəndi də 1918-ci ildə 15 mart tarixində erməni daşnaqları tərəfindən dağıdılmış, əhali dədə-baba torpaqlarından didərgin düşmüş, sovet hakimiyyəti qurulandan sonra bir qismi geri qayıtmışdır. 1922-ci ildə siyahiya almada Alişərədə 105, 1931-ci ildə 135 nəfər yaşamışdır.

Qıvraq kəndinin əsasını Naxçıvanın Qıvraq kəndindən gələnlər qoymuşlar. Naxçıvan əhalisinin soykökündə əsasən Kəngəlilər durduğundan, çox güman ki, Kəngərlilərin əsas qolu olan sofulular məhz Alişər və Qıvraqlılarla eyni kökə söykənirlər. Bu səbəbdən də onlar vaxtı ilə ulu babalarının yaşadığı sofulu kəndinin ərazisində yenidən məskunlaşmışlar. Türklərin doğma torpaqlarına belə qayıdışı çox olmuşdur.1886-cı ildə 240 nəfər yaşamışdır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, 1897-1914-cü illər arasında hər üç kənddə əhalinin təbii artımı ilə yanaşı Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində buraya böyük axın baş vermişdir. 1918-ci ildə 15 mart tarixində Qıvraq kəndi də erməni quldurlarının hücumu nəticəsində dağıdılmışdır. Kənd sakinləri Naxçıvana qacmışdır. Həmin il qış çox sərt keçmiş, hər üç kənddən onlarla adam - qoca, uşaq, qadın qar uçqununa düşmüş, don vurmuş, Qırxlar (dəmirli dağ) dağını aşarkən həlak olmuşlar. Ermənilər bütün evləri dağıdıb, yandırmışlar. sovetləşmədən sonra yalnız bir neçə nəfər Qıvraq sakini dədə-baba yurduna qayıda bilmişlər.1922-ci ildə 77 nəfər, 1931-ci ildə 111 nəfər kənd sakini olmuşdur. 1918-ci il qonşu Murxuz, Şıxlar, dəstəyurd kəndləri də yandırılmışdır. 1931-ci ildə güclü zəlzələ nəticəsində hər üç kəndin bir çox evləri uçmuş, ölən və yaralananlar olmuşdur.1933-cü ildə Alişər və Qıvraq kəndləri Pusək kəndinin yaxınlığına köçürülmüş, vaxtı ilə burada mövcud olmuş sofulu kəndinin adı ilə hər üç kənd sofulu kəndi adı altında birləşdirilmişdir.

1933-cü ildə yaradılmış sofulu kolxozunun ilk sədri Əli Hüseynov olmuşdur. O, işgüzar, bacarıqlı adam olub. Camaatın qayğısına qalıb.Onun fədakarlığı nəticəsində 1941-1945-ci illər müharibə dövrü kənd Camaatı aclıq çəkməmiş, hətta Cəbhəyə yardım da etmişlər. Yüksək təşkilatçılıq qabiliyyətinə görə Ə.Hüseynov Moskvaya dəvət almış, orden və medallarla təltif olunmuşdur. 1957-ci ildə kolxoz sovxozla əvəzlənmiş, ilk sədr Mamed Mastayev, sonra isə uzun illər Əli Qurban oğlu Həsənov bu vəzifədə işləmişdir. 1985-1988-ci illərdə sonuncu sovxoz sədri Firdovsi Pənah oğlu Əliyev olmuşdur.

Sofuluda ilk məktəb 1929-cu ildə (Alışərdə) Kərbalayı Kərim Həsən oğlu tərəfindən açılmışdır. 1931-ci ildə bu məktəb 4 sinifli ibtidai, 1939-cu ildə 7 illik, 1952-ci ildə 8 illik, 1970-cı ildən orta məktəb olmuşdur.

7 illik məktəbin ilk direktoru Ağudüli səlim Əliyev idi. sofulu orta məktəbi deyəndə 28 il (1960-1988-ci illərdə məktəb müdiri vəzifəsində çalışmış və bu işin öhtəsindən şərəflə gəlmiş. Qabaqcıl maarif xadimi Quliyev Dadaş Məhəmməd oğlu (1930-2010) göz önünə gəlir.

Təqdirəlayiqdir ki, məktəbi qurtaranların 75-80 %-i Azərbaycanın müxtəlif ali məktəblərinə daxil olurdular. Onların içərisində müəllim, həkim, mühəndis, elm və dövlət xadimləri və digər peşə sahibləri vardır.Bir dağ kəndi üçün bu göstərici böyük nailiyyət hesab olunurdu. Onlardan fəlsəfə elmlər doktoru (elmlər namizədi) fəxri adları almış aşağıdakı şəxsləri göstərmək olar:

Həsənov Çingiz Kərim oğlu- texniki elmlər

Əhmədov Nizami Рəhim oğlu- fizika

Həsənov Turab Mürsəl oğlu – riyaziyyat

Quliyev Əlövsət Gülüş oğlu – coğrafiya

Quliyev Əlif Nəbi oğlu – texniki elmlər

Əhmədov Möhtəsim Qureyş oğlu- biologiya

Quliyev Firudin dadaş oğlu – kimya

Quliyev Rəfail Həsənxan oğlu – texniki elmlər

Hüseynov Təhmasib Əbil oğlu – tibb

Quliyev Rahib Rəşid oğlu – tibb

Bir neçə şerlər kitabın müəllifi Pənah sofulu və Azərbaycan Yazıçılar Ittifaqının üzvü şair Nikbin Рəhim oğlu. Lakin erməni millətçilərinin təzyiqləri və antitürk siyasəti nəticəsində sofulu məktəbini bitirənlərin 95 %-i kəndi tərk edir, Azərbaycanın müxtəlif yerlərində yaşamağı üstün tuturdular. Kənddə ilk klub və kitabxana 1945-ci ildə fəaliyyətə başlamışdır. Onun ilk müdiri Mikayıl Nəriman oğlu Hüseynov olmuşdur.

Sofuluda ilk tibb məntəqəsi 1944-cü ildə açılmışdır. İlk əvvəl burada Ərəfsəli Əlif həkim işləmişdir. 1960-cı ildən qaçqınlıq dövrünə kimi (1988) bu işdə həkim sirac Əhmədov çalışmışdır. Hələ sovetləşmədən əvvəl Püsək, Alişər və Qıvraqda məscid və mollaxana olmuşdur. Məscidin nəzdindəki mollaxananın sonuncu müəllimi Hacı Ismayıl idi. Onun oğlu Mola Lətif 1937-ci il repressiyasının qurbanı olmuşdur. Məscidlər dağıdılmış, anbara çevrilmişdir. Pusək məscidinin daşdan yonulmuş dirəyi 1980-ci illərə kimi qalmaqda idi. Yaşlı adamlar bayram günləri qorxa-qorxa həmin daş sütunun üstündə gecələr şam yandırardılar. Şeyx Əfəndi Nigarinin dostu Mola Qayıbın (Qeyibin), Hacı Mollalı və Hacı Seyidin məzarı da Sofuludadır.

İkinci dünya savaşında (1939-1945) və Böyük Vətən müharibəsi kimi tarixə düşmüş 1941-1945-ci illər müharibəsində 92 nəfər sofulu kənd sakini cəbhəyə getmiş, onlardan 45 nəfər geri qayıtmışdır.

Qarabağ müharibəsində erməni işğalçılarına qarşı döyüşlərdə sofululardan iki nəfər: Ağalarov Afət Ağalar oğlu, Talıbov Rza Mürvət oğlu həlak olmuş, Vidadi Xanmurad oğlu Vəliyev itkin düşmüşdür. Aşağıda adları göstərilənlər isə Qarabağ bölgəsində döyüşlərdə müxtəlif dərəcədə yaralanmış, düşmənə qarşı vuruşmuşlar:

Əhmədov Təxəyyül Рəhi oğlu — 1992-93-cü illər (Füzuli bölgəsi)

Əhmədov Barat Mürsəl oğlu — 1990-93-cu illər (bütün bölgələrdə)

Nəcəfalıyev Vüqar Hünbət oğlu — 1992-93-cü illər (Tərtər, Goranboy bölgələri)

Hüseynov Elşad Kamil oğlu — 1991-1993-cü illər (bütün bölgələrdə)

Quliyev Məhəmməd dadaş oğlu — 1990-1993-cü illər (bütün bölgələrdə)

Mustafayev Xəqani Əşrəf oğlu — 1992-1994-cü illər (bütün bölgələrdə)

Misirxanov Xanlar Yaşar oğlu — 1989-1991-ci illər (bütün bölgələrdə)

1957-ci ildə təşkil olunmuş sofulu sovxozu böyük təsərrüfata malik idi. Heyvandarlıqla yanaşı əkinçilik, tütünçülük, arıçılıq, bağçılıq, bostançılıq, xalçaçılıq mühüm təsərrüfat sahələri hesab olunurdu.

1960-cı ildən başlayaraq kənd əhalisi yeni, yaraşıqlı yaşayış evləri tikmiş, kəndə su çəkmiş, böyük bağ sahələri salmış, halal zəhmətlə gün-güzəranlarını yaxşılaşdırmışlar. 1959-cu ildə siyahıya almaya görə kənddə 1916 nəfər yaşamışdır. 1988-ci ildə 128 yaşayış evi və 152 şəxsi təsərrüfat olmuşdur. Məktəbdə 380 nəfər təhsil almışdır. Kəndin sakinlərinin bir çoxu məxsus oldugu tayfanın adı ilə adlandırılırdılar. Məsələn: allahqulular,vəlilər, şabanlılar, xanməmmədlilər, hüseynqulular, cümşüdlülər, soyxanlılar, qoşnalılar, səməndilər, əmiraslanlılar və s.

Min illər boyu türk yurdu olmuş Qərbi Azərbaycanda Рusiya tərəfindən 1921-ci ildə yaradılmış indiki Ermənistan dövləti ərazisində azərbaycan türklərinə qarşı məqsədyönlü və ardıcıl təzyiqlər, qətillər,deportasiya (1948-52) aparılmış və nəticədə türk əhalisinin sayı sürətlə azalmış kəndlər, yaşayış yerləri xarabazarlığa çevrilmiş ya da erməniləşdirilmişdir. Zaman ötdükcə sofulu və onunla qonşu bir neçə Azərbaycan kəndləri də ermənilərin əhatəsində qalmışdır. Buna baxmayaraq sofulular digər türk kəndləri kimi öz adət-ənənələri, dədə-baba qaydalarını Azərbaycandan uzaq düşsələr də qoruyub saxlamışlar. Bayramlar, toy mərasimləri, yas mərasimləri türk adətiylə keçirilərdi. Xüsusilə axır çərşənbə böyük sevinc və təntənə ilə qeyd olunardı. Toy şənliyini açıq havada qara zurnanın sədaları altında bütün kənd camaatı: kişi-qadın bir yerdə keçirərdilər. Kənddə bir sıra mədəni maarif və sosial obyektlər var idi: kitabxana, klub, kənd sovetin (icra) binası, tibb məntəqəsi, yeməkxana, mağaza, teleradio ötürücüsü, 1980-ci ildə istifadyə verilmiş üçmərtəbəli üç korpuslu orta ümumitəhsil məktəbi, eləcə də köhnə məktəb binası. sofulu ilə Murxuz kəndi arasında inşa edilmiş yeni məktəbdən hər iki kənd istifadə edirdi. Müasir tələblərə cavab verən məktəb su qızdırıcıları ilə qızdırılırdı.

Sofulu kəndinin yaxın və uzaqlarında yaylaqlar, alp çəmənlikləri, otlaq yerləri, zəngin təbii bitki ehtiyatları əsrlər boyu Qarabağ elatlarının, xüsusilə Cəbrayıl, Beyləqan, Füzuli rayonlarının yaylaq yerləri olmuşdur. Hələ o vaxtlar nə erməni var idi Zəngəzurda, nə də Ermənistan var idi Qafqazda. 1970-ci illərdən başlayaraq sisyan rayonun erməni rəhbərləri bu köçə də qadağa qoydular.

Sofulu dəniz səviyyəsindən 1000 metr yüksəklikdə yerləşdiyindən əmək haqqına əlavə olaraq yüksəklik pulu da verilirdi.Kəndin ətrafında meşə sahələri olmasa da hər tərəfdən Zəngəzur dağ silsilələri ilə əhatə olunmuşdur. dağlar, təpələr, alp çəmənlikləri, güneyli-guzeyli yamaclar, xüsusilə yazın gəlişi ilə əlvan dona bürünər, əsrarəngiz gözəlliyə qərq olardı. Əsil mənada əlvan xalıya bənzərdi. Müxtəlif gül-çiçəyin, min bir dərdə dərman ot və dərman bitkilərinin hər cür növünə rast gəlmək mümkün idi. Onların adını yaddaşa yazmaq pis olmazdı: kəklikotu, zirə, yarpız, qantəpər, gülxətmi, qırxbuğum, quzuqulağı, əmənköməci, əvəlik, gicirtkən, ələyiz, caşır, daş baldırğanı, maral və su baldırğanı, turşəng, yemilik, quş quyruğu, qazayağı, topalaq, cacıq, cincilim, cüncülüm, xaşxaş, kəngər, qanqal, xincilovuz, ciriş, çobanyastığı, şalfe, itburnu, qoyunçozü, yemişan, atgötür, danaqıran, boymadərən, dəvədabanı, dağ kişnişi, göbələk, sümürtkən,batbat və s.

1987-ci ildən başlayaraq ermənilərin sisyanda yaşayan azərbaycanlı əhalisinə qarşı təzyiqləri artdı. Rayon mərkəzinə gedənlər təhqir olunur, döyülürdülər. Xüsusilə ermənilərin özləri tərəfindən təşkil olunmuş "Sumqayıt hədisələri"ndən sonra (1988) ermənilər daha da azğınlaşdılar. Artıq kənd sakinləri vəziyyətin ciddi olduğunu görüb qadınları, qocaları, uşaqları kənddən çıxarmağa başladılar. Bəziləri Naxçıvana, çoxları isə Bakı və Azərbaycanın digər bölgələrinə köç etməyə başladılar. Bu taleyi ətraf Murxuz, Dəstəyurd, Şıxlar və s. türk kəndləri də yaşayırdı. Kənd sakinlərinin əksəriyyəti ev əşyalarının bəzilərini - "bəlkə qayıtdıq" ümidi ilə qoyub gedirdilər. Hələ kommunist partiyasına, Moskvaya, sovet ordusuna ümid bəsləyirdilər. Kəndi sonuncu tərk edənlərin dediklərinə görə 26 noyabr 1988-ci ildə səhər tezdən erməni saqqallıları kəndə soxuldular. Onlar yiyəsiz qalmış itləri güllələyir, evlərə girib qarət edirdilər.

Didərgin sofulular əsasən Bakı, Sumqayıt, saray, Hövsan, Masazır, Minğəçevir və s. yerlərdə məskunlaşmışlar.

Sofulu kəndi və onun ətraf ərazilərində yer adları

Kotan yalı, Xırda düz, Yumuru til, Böyük til, Eyvan daşı, Xaaz qaçan, Arxaşan, Ulu Güney, Plovlu təpə, Hərəmlər, Daş Qala, Bəylik, Xıdır samanlıqlı, Qara torpaq dərəsi, Saf Dərə, Məşədi Qoca çəmənliyi, Cayca yurd, Mollu yurdu, Qaşqa çeşmə, Əbdlilli yurdu, Xıdır yurdu, Qəcil qayası, Bayraməliyə toy olan, Ərinməz, Xələfli yurdu, Çiçəkli yaylağı, Qazma yurd, Uz qəbri vaxtilə mövcud olmuş Uzoba kəndinin qəbristanlığı, Aralıq, Qoca qoruğu, Hacı Mollalı yurdu, Yeddi bulaq, Kopaz, Yemişənli dərə, Səhnə qaçan, Ləpəxeyrənli, Tax yurd, Qarabağlı düşən, Nalbənd, Obrux (burada çox qədim dövrə aid qəbirlər vardır), Lalaı yurd, Havıstı yurdu, Yarməmməd yurdu, Cacıxlı yurd, Göy çuxur, Yal yurd, Qalax yurd, Qız-gəlin çuxuru, Keşiş arxı boyunca:-Həvva qarı ölən, Boğaz yurd (burada qədim insanlara məxsus mağaralar vardır) Çəyirtgəlik, Dəmirli dərə, Qanqallı yurd, Motal qaya, At ahılı.

Bulaqlar

Alişərdə Turş su, Saf dərə və Bəylik bulağı, Gilənar dərə bulağı, Xırda düz bulağı, Qurdlu bulaq, Cayca yurd bulağı, Albagələn bulağı, Qoşa bulaq, Taravlı bulağı, Əbdilli yurdu bulağı, Telli bulağı, Xıdır yurdu bulağı, Turş su, Nəcəfalı bulağı, Zınqırovlu bulaq,

Sitayiş yerləri, pirlər

Qırxlar, Hərəmlər, Təkcə pir, Mollaqayıb piri, Hacı Mollalı və Hacı Seyid piri, Armud piri, Hacı Sofunun məzarı, Xeyri piri, Seyid Əhməd piri.

1988-ci ildə kəndi tərk edərkən Sofulu kənd sakinlərinin şəxsi əmlakından başqa, qalan əmlakın siyahısı:

Mal-qara üçün bina (tövlə) -10 ədəd

İri buynuzlu mal-qara – 600 baş

Xırda buynuzlu davar – 4800 baş

Meyvə bağı – 80 h.

k/t maşınları – 12 ədəd

minik maşını – 4 ədəd

taxıl anbarı -2ədəd

yanacaq anbarı – 2 ədəd

dəmirçi sexi – 1 ədəd

Dülgərxana – 1 ədəd

Su nasos stansiyası -1 ədəd

enerji şəbəkəsi – 2 ədəd

dəyirman – 1 ədəd

idarə binası – 1 ədəd

məktəb – 2 ədəd

klub – 1 ədəd

poçt – 1 ədəd

uşaq baxçası – 1 ədəd

mağaza – 2ədəd

yeməkxana – 1 ədəd

Coğrafiyası və iqlimi

İrəvan quberniyasının Zəngəzur qəzasında, indiki Qarakilsə (Sisyan) rayonunda kənd. Rayon mərkəzindən 18 km cənub-qərbdə yerləşir. Kənddə yalnız azərbaycanlılar yaşamışdır.

Əhalisi

1905-ci ildə 970 nəfər azərbaycanlı əhalisi olub. 1959-cu ildə burada 1816 nəfər azərbaycanlı yaşamışdır (85, s.190). 1988-ci ilin noyabr ayında azərbaycanlılar qırğınlarla qovulmuşdur. İndi ermənilər yaşayır. 1988-ci ildə faciəli olaylar zamanı azərbaycanlılar kənddən bütünlüklə qovulub.

Şəhidləri

Yusifov Eyyub Şükür oğlu,

Həmçinin bax

• Comərdli soyqırımı