Qalxanabənzər fəaliyyəti artdıqda və tiroksin çox ifraz olunduqda mübadilə prosesləri güclənir. Bu vaxt ürək yığılmalarının sayı artır, qan təzyiqi qalxır, sinir sisteminin oyanma qabiliyyəti yüksəlir. Belə adam əsəbi olur və tez yorulur. Bunlar böyüklərdə bazedov xəstəliyinin əlamətləridir. Bazedov xəstəliyi olan adamlar daim aclıq hiss edir və çox yeyirlər. Lakin buna baxmayaraq, çox arıqlayırlar. Belə xəstələrin qalxanabənzər vəzisi böyümüş, gözləri bərəlmişdir. Bazedov xəstəliyinin müalicə etmək üçün hormonların əmələ gəlməsini zəiflədən dərmanlardan istifadə edilir. Bəzən isə qalxanabənzər vəzinin bir hissəsini kəsib atmaq lazım gəlir.
Qalxanabənzər fəaliyyəti artdıqda və tiroksin çox ifraz olunduqda mübadilə prosesləri güclənir. Bu vaxt ürək yığılmalarının sayı artır, qan təzyiqi qalxır, sinir sisteminin oyanma qabiliyyəti yüksəlir. Belə adam əsəbi olur və tez yorulur. Bunlar böyüklərdə bazedov xəstəliyinin əlamətləridir. Bazedov xəstəliyi olan adamlar daim aclıq hiss edir və çox yeyirlər. Lakin buna baxmayaraq, çox arıqlayırlar. Belə xəstələrin qalxanabənzər vəzisi böyümüş, gözləri bərəlmişdir. Bazedov xəstəliyinin müalicə etmək üçün hormonların əmələ gəlməsini zəiflədən dərmanlardan istifadə edilir. Bəzən isə qalxanabənzər vəzinin bir hissəsini kəsib atmaq lazım gəlir.
==== Qalxanabənzər ətraf vəzilərinin xəstəlikləri ====
==== Qalxanabənzər ətraf vəzilərinin xəstəlikləri<ref>[https://www.milliyet.com.tr/cadde/dr-jan-klod-kayuka/paratiroid-hastaliklari-2620543 ''Qalxanabənzər ətraf vəzi xəstəlikləri''. Dr. Jan Klod Kayuka. www.milliyet.com.tr]</ref> ====
===== Hiperparatireoz =====
===== Hiperparatireoz =====
Hiperparatireoz qalxanabənzər ətraf vəzilərinin ən çox rast gəlinən xəstəliklərindəndir. Bu xəstəliyin yaranma səbəbi paratiroid vəzilərin birinin və ya bir neçəsinin nəzarətsiz şəkildə parathormon hormonunu ifraz etməsinin sümüklərə təsiri nəticəsində qanda kalsiumun miqdarı artır. Hiperparatireoz xəstəliyi bir çox xəstəliyin yaranma səbəbidir: osteoparoz, müxtəlif zehni xəstəliklər, xoralar, pankreatit, böyrək daşları və s. kimi bəzi sağlamlıq problemlərinə səbəb olur[[Fayl:Blausen_0533_Parathyroid_adenoma.png|thumb|Sağ üst qalxanabənzər ətraf vəzin adenoması|left]]
Hiperparatireoz qalxanabənzər ətraf vəzilərinin ən çox rast gəlinən xəstəliklərindəndir. Bu xəstəliyin yaranma səbəbi paratiroid vəzilərin birinin və ya bir neçəsinin nəzarətsiz şəkildə parathormon hormonunu ifraz etməsinin sümüklərə təsiri nəticəsində qanda kalsiumun miqdarı artır. Hiperparatireoz xəstəliyi bir çox xəstəliyin yaranma səbəbidir: osteoparoz, müxtəlif zehni xəstəliklər, xoralar, pankreatit, böyrək daşları və s. kimi bəzi sağlamlıq problemlərinə səbəb olur.<ref>[https://www.facebook.com/endokrinoloq.dr.samirshukurov/photos/hiperparatireoz-paratireoid-v%C9%99zl%C9%99r-art%C4%B1q-miqdarda-parathormon-ifraz-etdikd%C9%99-qand/1196405287149724/ ''Hiperparatireoz''. Endokrinoloq Dr. Samir Şükürov. www.facebook.com]</ref><ref>[https://www.facebook.com/babirovs/posts/2341692739412186/ ''Hiperparatireoz.'' Endokrinoloq Dr. Sadiq Bəbirov www.facebook.com]</ref>[[Fayl:Blausen_0533_Parathyroid_adenoma.png|thumb|Sağ üst qalxanabənzər ətraf vəzin adenoması|left]]
===== Qalxanabənzər ətraf vəzilərin xərçəngi =====
===== Qalxanabənzər ətraf vəzilərin xərçəngi =====
Ən az rast gəlinən qalxanabənzər ətraf vəzi xəstəliklərindəndir. Hər 1000 nəfər qalxanabənzər ətraf vəzi xəstələsinin sadəcə 1-i bu paratiroid xərçəngindən əziyyət çəkir. Paratiroid xərçəngi xoşxassəli və bədxassəli olmaqla 2 yerə ayrılır. Xəstəlik, əsasən, xoşxassəlidir.
Ən az rast gəlinən qalxanabənzər ətraf vəzi xəstəliklərindəndir. Hər 1000 nəfər qalxanabənzər ətraf vəzi xəstələsinin sadəcə 1-i bu paratiroid xərçəngindən əziyyət çəkir. Paratiroid xərçəngi xoşxassəli və bədxassəli olmaqla 2 yerə ayrılır. Xəstəlik, əsasən, xoşxassəlidir.<ref>[https://serkanteksoz.com/paratiroid-kanseri/ ''Qalxanabənzər ətraf vəzilərin xərçəngi.'' serkanteksoz.com]</ref>
[[Hipofiz]] [[vəzi]]<nowiki/>nin [[somatotrop]] [[Hormonlar|hormon]]<nowiki/>unun [[uşaq]]<nowiki/>larda az [[İfrazat|ifraz]]ı [[cırtdanboyluluq|cırtdanboyluluğ]]<nowiki/>a səbəb olur.
[[Hipofiz]] [[vəzi]]<nowiki/>nin [[somatotrop]] [[Hormonlar|hormon]]<nowiki/>unun [[uşaq]]<nowiki/>larda az [[İfrazat|ifraz]]ı [[cırtdanboyluluq|cırtdanboyluluğ]]<nowiki/>a səbəb olur.
Hal-hazırda dünyanın yaşayan ən qısaboylu insanı [[Kolumbiya]] əsilli [[Edvard Nino Henandez|Edvard Nino Hernandez]]<nowiki/>dir. Onun boyu 72.1 [[Santimetr|sm]] hündürlüyündədir.
Hal-hazırda dünyanın yaşayan ən qısaboylu insanı [[Kolumbiya]] əsilli [[Edvard Nino Henandez|Edvard Nino Hernandez]]<nowiki/>dir. Onun boyu 72.1 [[Santimetr|sm]] hündürlüyündədir.<ref>[https://www.guinnessworldrecords.com/news/2020/5/shortest-living-man-616969 ''Dünyanın ən qısaboylu insanı.'' www.guinnessworldrecords.com]</ref>
Xəstəlik uşaqlarda yaranır. Nəhəngboyluluğun başlıca səbəbi hipofiz vəzinin şişidir. Nəticədə onun ölçüləri böyüyür və vəzi [[somatotrop]] [[Hormonlar|hormon]]<nowiki/>unu normadan artıq ifraz edir. Bütün bunlar isə fərdin boyunun normadan daha hündür olmasına gətirib çıxarır.
Xəstəlik uşaqlarda yaranır. Nəhəngboyluluğun başlıca səbəbi hipofiz vəzinin şişidir. Nəticədə onun ölçüləri böyüyür və vəzi [[somatotrop]] [[Hormonlar|hormon]]<nowiki/>unu normadan artıq ifraz edir. Bütün bunlar isə fərdin boyunun normadan daha hündür olmasına gətirib çıxarır.<ref>[https://www.healthline.com/health/gigantism#causes ''Nəhəngboyluluq.'' healthline.com]</ref>
Hal-hazırda dünyanın yaşayan ən hündür insanı [[Türkiyə]] əsilli [[Sultan Kösen]]<nowiki/>dir. Onun boyu 2.51 [[metr]]<nowiki/>dir.
Hal-hazırda dünyanın yaşayan ən hündür insanı [[Türkiyə]] əsilli [[Sultan Kösen]]<nowiki/>dir. Onun boyu 2.51 [[metr]]<nowiki/>dir.<ref>[https://www.guinnessworldrecords.com/records/hall-of-fame/sultan-kosen-tallest-living-man ''Dünyanın ən hündürboylu insanı.'' www.guinnessworldrecords.com]</ref>
===== Akromeqaliya =====
===== Akromeqaliya =====
Sətir 272:
Sətir 272:
Xəstəliyin diaqnostikası obyektiv müayinə, vəzinin sekresiyasının bakterial və sitoloji müayinəsi, USM, sialoqrafiya və s. əsaslanır.
Xəstəliyin diaqnostikası obyektiv müayinə, vəzinin sekresiyasının bakterial və sitoloji müayinəsi, USM, sialoqrafiya və s. əsaslanır.
Tüpürcək vəzinin absesinin müalicəsi irinliyin cərrahi üsulla yarılması, drenajı və antibiotiklərlə terapiyadan ibarətdir.
Tüpürcək vəzinin absesinin müalicəsi irinliyin cərrahi üsulla yarılması, drenajı və antibiotiklərlə terapiyadan ibarətdir.<ref>[https://med-portal.az/dish-xestelikleri/tupurcek-vezilerinin-absesi/ ''Ağız suyu vəzilərinin absesi.'' med-portal.az]</ref>
==== Tər vəzilərinin xəstəlikləri ====
==== Tər vəzilərinin xəstəlikləri ====
Sətir 309:
Sətir 309:
===== Şəkərli diabet =====
===== Şəkərli diabet =====
[[İnsulin]] [[Hormonlar|hormon]]<nowiki/>unun çatışmaması [[şəkərli diabet]] [[Xəstəlik|xəstəliy]]<nowiki/>i yaradır. Şəkərli diabetin 2 növü vardır:
[[İnsulin]] [[Hormonlar|hormon]]<nowiki/>unun çatışmaması [[şəkərli diabet]] [[Xəstəlik|xəstəliy]]<nowiki/>i yaradır. Şəkərli diabetin 2 növü vardır<ref>[https://diabetikayaq.az/sekerli-diabet-xesteliyi-nedir-tipleri/ ''Şəkərli diabet''. diabetikayaq.az]</ref>:
* [[I tip şəkərli diabet]]
* [[I tip şəkərli diabet]]
Sətir 339:
Sətir 339:
Əsas səbəb həddindən artıq [[Alkoqollu içkilər|alkoqol]] qəbuludur. Digər səbəblərə isə pankreatik kanalın daralması, pankreatik kanalın daş və ya şişlə tıxanması, bəzi [[dərman]] [[maddə]]<nowiki/>ləri, pis qidalanma, [[Ağciyərlər (insan)|ağciyərlər]]<nowiki/>də kistik fibroz, [[qan]]<nowiki/>da müəyyən [[yağ]]<nowiki/>ların səviyyələrinin yüksək olmasıdır. Xəstələrin 30%-də isə səbəb məlum deyildir. Xəstəliyə tutulma riski [[Alkoqollu içkilər|alkoqol]] qəbul edənlərdə və xüsusilə [[kişi]]<nowiki/>lərdə daha yüksəkdir.
Əsas səbəb həddindən artıq [[Alkoqollu içkilər|alkoqol]] qəbuludur. Digər səbəblərə isə pankreatik kanalın daralması, pankreatik kanalın daş və ya şişlə tıxanması, bəzi [[dərman]] [[maddə]]<nowiki/>ləri, pis qidalanma, [[Ağciyərlər (insan)|ağciyərlər]]<nowiki/>də kistik fibroz, [[qan]]<nowiki/>da müəyyən [[yağ]]<nowiki/>ların səviyyələrinin yüksək olmasıdır. Xəstələrin 30%-də isə səbəb məlum deyildir. Xəstəliyə tutulma riski [[Alkoqollu içkilər|alkoqol]] qəbul edənlərdə və xüsusilə [[kişi]]<nowiki/>lərdə daha yüksəkdir.
Müalicənin ilkin mərhələsi [[Alkoqollu içkilər|alkoqol]] qəbulunun dayandırılmasından ibarətdir. Bundan başqa qidadakı [[yağ]]<nowiki/>ların miqdarı azaldılmalı, [[vitaminlər]]<nowiki/>in miqdarı artırılmalıdır. Pankreas xərçənginin əmələ gəlmə riskini artıra bildiyi üçün [[siqaret]] çəkməkdən imtina edilməlidir.
Müalicənin ilkin mərhələsi [[Alkoqollu içkilər|alkoqol]] qəbulunun dayandırılmasından ibarətdir. Bundan başqa qidadakı [[yağ]]<nowiki/>ların miqdarı azaldılmalı, [[vitaminlər]]<nowiki/>in miqdarı artırılmalıdır. Pankreas xərçənginin əmələ gəlmə riskini artıra bildiyi üçün [[siqaret]] çəkməkdən imtina edilməlidir.<ref>[https://nerminseferova.az/xroniki-pankreatit/ ''Xroniki pankreatit''. nerminseferova.az] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20190421180123/https://nerminseferova.az/xroniki-pankreatit/|date=2019-04-21}}</ref>
==== Xaya xəstəlikləri ====
==== Xaya xəstəlikləri ====
Sətir 346:
Sətir 346:
[[Varikosel]] [[toxum ciyəsi]] [[vena]]larında yaranan varikoz genişlənmədir. [[Varikosel]] zamanı xaya [[vena]]larında yaranan genişlənmə eynilə aşağı ətraf [[venalar]]ının genişlənməsini xatırladır. Nəticədə, [[Damar sistemi|damar]]<nowiki/>lardakı [[qan]] geri axır ki, bu da bir çox [[problem]]<nowiki/>lərə və sonsuzluğa səbəb ola bilər. Genişlənmə [[90 (ədəd)|90]]-[[92 (ədəd)|92]]% solda, [[1 (ədəd)|1]]-[[2 (ədəd)|2]][[%]] sağ, [[5 (ədəd)|5]]-[[7 (ədəd)|7]][[%]] hallarda isə hər iki [[xaya]] [[vena]]larında rast gəlinir.
[[Varikosel]] [[toxum ciyəsi]] [[vena]]larında yaranan varikoz genişlənmədir. [[Varikosel]] zamanı xaya [[vena]]larında yaranan genişlənmə eynilə aşağı ətraf [[venalar]]ının genişlənməsini xatırladır. Nəticədə, [[Damar sistemi|damar]]<nowiki/>lardakı [[qan]] geri axır ki, bu da bir çox [[problem]]<nowiki/>lərə və sonsuzluğa səbəb ola bilər. Genişlənmə [[90 (ədəd)|90]]-[[92 (ədəd)|92]]% solda, [[1 (ədəd)|1]]-[[2 (ədəd)|2]][[%]] sağ, [[5 (ədəd)|5]]-[[7 (ədəd)|7]][[%]] hallarda isə hər iki [[xaya]] [[vena]]larında rast gəlinir.
[[Varikosel]]ə müxtəlif yaş qruplarında rast gəlinməsinə baxmayaraq, [[90 (ədəd)|90]][[%]]-dən artıq hallarda [[15 (ədəd)|15]]-[[30 (ədəd)|30]] yaş arasında olan gənclərdə aşkarlanır. Müxtəlif peşə sahiblərində aşkarlana bilir, lakin əksər hallarda varikosel ağır fiziki işlə ([[75 (ədəd)|75]][[%]]) və idmanla məşğul olan insanlarda rast gəlinir.[[Fayl:Varicocele.png|alt=|left|thumb|[[Varikosel]]|224x224px]]
[[Varikosel]]ə müxtəlif yaş qruplarında rast gəlinməsinə baxmayaraq, [[90 (ədəd)|90]][[%]]-dən artıq hallarda [[15 (ədəd)|15]]-[[30 (ədəd)|30]] yaş arasında olan gənclərdə aşkarlanır. Müxtəlif peşə sahiblərində aşkarlana bilir, lakin əksər hallarda varikosel ağır fiziki işlə ([[75 (ədəd)|75]][[%]]) və idmanla məşğul olan insanlarda rast gəlinir.<ref>[http://androloq.az/uslugi/varikosel-nedir-sperma-faizi-sonsuzluq/ ''Varikozel''. androloq.az]</ref>[[Fayl:Varicocele.png|alt=|left|thumb|[[Varikosel]]|224x224px]]
[[Qafqaz armudu]] da tərkibcə çox yaxındır və [[Həzm sistemi|mədə-bağırsaq]], həmçinin [[Qan-damar sistemi|ürək-damar sistemi]]<nowiki/>nin [[xəstəlik]]<nowiki/>lərində faydalıdır.
[[Qafqaz armudu]] da tərkibcə çox yaxındır və [[Həzm sistemi|mədə-bağırsaq]], həmçinin [[Qan-damar sistemi|ürək-damar sistemi]]<nowiki/>nin [[xəstəlik]]<nowiki/>lərində faydalıdır.<ref>[http://www.agroatlas.ru/ru/content/related/Pyrus_caucasica/index.html ''Pyrus caucasica''. www.agroatlas.ru]</ref>
[[Şəkərli diabet|Diabet]] [[xəstəlik]]<nowiki/>lərində [[armud]]<nowiki/>un [[meyvə]]<nowiki/>ləri çox xeyirlidir, çünki [[armud]] [[qida]]<nowiki/>nın asan mənimsənilməsinə və [[həzm]] prosesi<nowiki/>nin yaxşılaşmasına kömək edir. [[Malyariya]] [[Xəstəlik|xəstəliy]]<nowiki/>inə tutulanların [[Ürək (insan)|ürək]] yanğısını söndürmək üçün də faydalıdır.
[[Şəkərli diabet|Diabet]] [[xəstəlik]]<nowiki/>lərində [[armud]]<nowiki/>un [[meyvə]]<nowiki/>ləri çox xeyirlidir, çünki [[armud]] [[qida]]<nowiki/>nın asan mənimsənilməsinə və [[həzm]] prosesi<nowiki/>nin yaxşılaşmasına kömək edir. [[Malyariya]] [[Xəstəlik|xəstəliy]]<nowiki/>inə tutulanların [[Ürək (insan)|ürək]] yanğısını söndürmək üçün də faydalıdır.
== Endokrin sistemi ilə bağlı beynəlxalq günlər ==
[[Fayl:World Diabetes Day logo.svg|alt=|left|thumb|[[Diabetlə Beynəlxalq Mübarizə günü|Diabetlə Beynəlxalq Mübarizə Günü]]<nowiki/>nün [[loqo]]<nowiki/>su]]
[[Fayl:World Diabetes Day logo.svg|alt=|left|thumb|[[Diabetlə Beynəlxalq Mübarizə günü|Diabetlə Beynəlxalq Mübarizə Günü]]<nowiki/>nün [[loqo]]<nowiki/>su]]
== Endokrin sistemi ilə bağlı beynəlxalq günlər ==
Endokrin sistemi ilə bağlı qeyd edilən bəzi beynəlxalq günlər aşağıdakılardır:
Endokrin sistemi ilə bağlı qeyd edilən bəzi beynəlxalq günlər aşağıdakılardır:
Sətir 455:
Sətir 454:
=== Diabetlə Beynəlxalq Mübarizə Günü ===
=== Diabetlə Beynəlxalq Mübarizə Günü ===
Hər [[il]] 14 noyabr tarixində qeyd olunur.
Hər [[il]] [[14 noyabr]] tarixində qeyd olunur.
=== Dünya Qalxanabənzər Vəzi Günü ===
=== Dünya Qalxanabənzər Vəzi Günü ===
Hər [[il]] 25 may<nowiki/>da keçirilir.
Hər [[il]] [[25 may]]<nowiki/>da keçirilir.<ref>[https://www.thyroid.org/world-thyroid-day-2018/ ''Dünya Tiroid Günü''. www.thyroid.org]</ref>
=== Dünya Hipoparatireoz Maraarifləndirmə Günü ===
Hər [[il]] [[1 iyun]]<nowiki/>da qeyd olunur. Bu günün qeyd olunmasında məqsəd insanların diqqətini hipoparatireoz xəstəliyinə cəlb etmək və onları bu barədə maarifləndirməkdən ibarətdir.<ref>[https://parathyroiduk.org/get-involved/world-hypopara-awareness-day/ ''Dünya Hipoparatireoz Maarifləndirmə Günü''. www.parathyroiduk.org]</ref><ref>[https://www.hypopara-awarenessday.com/press-information.html ''Dünya Hipoparatireoz Maarifləndirmə Günü''. www.hypopara-awarenessday.com]</ref>
== Həmçinin bax ==
== Həmçinin bax ==
Sətir 470:
Sətir 472:
* "Azərbaycanın müalicə əhəmiyyətli bitkiləri", Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1988.
* "Azərbaycanın müalicə əhəmiyyətli bitkiləri", Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1988.
*"Xalq təbabətinin izi ilə", Bakı, Azərnəşr, 1986.
*"Xalq təbabətinin izi ilə", Bakı, Azərnəşr, 1986.
*[[Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası]], 10 cilddə, I cild
*[[Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası]], 10 cilddə, I cild
*[https://www.facebook.com/babirovs/posts/2341692739412186/ ''Hiperparatireoz.'' Endokrinoloq Dr. Sadiq Bəbirov www.facebook.com]
*[https://www.milliyet.com.tr/cadde/dr-jan-klod-kayuka/paratiroid-hastaliklari-2620543 ''Qalxanabənzər vəzi xəstəlikləri''. Dr. Jan Klod Kayuka. www.milliyet.com.tr]
*[https://www.facebook.com/endokrinoloq.dr.samirshukurov/photos/hiperparatireoz-paratireoid-v%C9%99zl%C9%99r-art%C4%B1q-miqdarda-parathormon-ifraz-etdikd%C9%99-qand/1196405287149724/ ''Hiperparatireoz''. Endokrinoloq Dr. Samir Şükürov. www.facebook.com]
*[https://serkanteksoz.com/paratiroid-kanseri/ ''Qalxanabənzər ətraf vəzilərin xərçəngi.'' serkanteksoz.com]
*[http://www.guvennesriyyati.az/az/nesrlerimiz/abituriyent/ders-vasaitleri/etrafli?pubID=43 Elnur Məmmədov. "Biologiya", Abiturientlər üçün dərs vəsaiti. "Güvən" nəşriyyatı, 2020.]
*[http://www.guvennesriyyati.az/az/nesrlerimiz/abituriyent/ders-vasaitleri/etrafli?pubID=43 Elnur Məmmədov. "Biologiya", Abiturientlər üçün dərs vəsaiti. "Güvən" nəşriyyatı, 2020.]
*[https://med-portal.az/dish-xestelikleri/tupurcek-vezilerinin-absesi/ ''Ağız suyu vəzilərinin absesi.'' med-portal.az]
Endokrin sistemi və ya humoral sistem (lat.humor − "maye" deməkdir.) − bədənin müxtəlif hissələrində müxtəlif hormonlarifraz edən və xüsusi maddələr yaradan vəzilərin yaratdığı bioloji orqanlar sistemi.
Neyroendokrin (endokrin) sistemi bədənin demək olar ki, bütün orqan və sistemlərinin fəaliyyətini əlaqələndirir və tənzimləyir. Fərdin normal işləməsini təmin etmək üçün lazım olan daxili mühitin sabitliyini qoruyur, həmçinin xarici və daxili mühitin daim dəyişən şərtlərinə uyğunlaşmasını təmin edir. Endokrin sistemini endokrinolgiya elmi öyrənir. Bu elmlə məşğul olan şəxs isə endokrinoloq adlanır.
Bütün onurğalılarda humoral sistemin ən əsas idarə mərkəzi hipotalamusdur. 30-dan çox funksiya yerinə yetirir. Onun funksiyalarına qoxu və görmə istisna olmaqla, bütün hissi orqanların tənzimlənməsi və s. aiddir.
Kəllə boşluğunda yerləşir. Vaxtından əvvəl cinsi yetişkənliyin qarşısını alır. "Bioloji saat" rolunu oynayır. Yəni, bu orqanın sayəsində günün saatları və yuxu rejimi tənzimlənir. Lakin Böyük Britaniyada bəzi əsgərlərin gözlərinin retinasına (torlu qişasına) yerləşdirilmiş güzgücüklər sayəsində həmin şəxslər 36 saat oyaq qalmışdılar.
Bir ədəddir. Boyunun ön və alt hissəsindədir. Bu, traxeyanın qarşısında yerləşir. Aşağı ayaqları qısa "H" hərfi şəklindədir. Dar bir orta bölmə ilə piramida şəklində iki yan paycıqdan ibarətdir. Vəzinin daxili hissəsi kolloidal cövhər ilə doludur. İçərisindəki kolloid maddə qatı və tünd, bəzən isə rənglidir. Vəzinin ifrazıorqan və yodmetabolizmlərini tənzimləyir. Qalxanabənzər vəzinin hormonları oksidləşmə proseslərini tənzim edib, orqanizmin böyümə və inkişafına təsir edir. Tiroksinhormonunu ifraz edir. Qalxanabənzər vəzi P (Fosfor) və Ca (Kalsium) miqdarını da normada saxlayır. Bunun üçün kalsitoninhormonu ifraz edir. Bu hormon sümükdə kalsium və fosfor duzları az olduqda bu duzların qandan sümüyə keçməsini təmin edir.
Qalxanabənzər ətraf vəziləri və ya Paratiroid vəzilər
Döş boşluğunda, traxeyanın qarşısında, iki ağciyər arasında olan daxili bir vəzidir. İki lobdan ibarətdir. Bu lobların ölçüləri bir-birindən fərqlənir. Bəzən isə bu 2 hissə bir-birinə bitişik ola bilər. İnsanda ölçüsü 3 yaşa qədər artır. Bu yaşdan sonra kiçilməyə başlayır. Üç yaşda çəkisi 10qrama qədər olur. Beləliklə, 15 yaşınadək uşaqlarda olur. Sonra reduksiya edərək piy toxuması ilə əvəz olunur. Odur ki, uşaqlıq dövrü vəzilərindən hesab olunur. Endokrin sisteminin bronxiogenvəzilərindəndir. Yetkinlik yaşına çatmayan insanlarda bu vəzinin götürülməsi orqanizmin inkişafını gecikdirir. Yetkininsanda isə kiçilməməsi normal deyil. Çəngələbənzər vəziimmun sisteminin formalaşmasında mühüm rol oynayır.
Ekrin tər vəzilərinə dərisəthinin bütün nayihələrində rast gəlmək mümkündür. Xüsusilə, ovuc və ayaq altında, qoltuq altında, alın nayihəsində sıx yerləşmişdir. Əl içi və ayaq altında hər santimetr kvadrata təxminən 700 ekrin tər vəzisi düşür. Ekrin tər vəzilərinin əsas funksiyası orqanizmin isti və soyuq balansını tənzimləməkdir.
Piy vəziləri: Piy yaranmasında iştirak edir. Piyorqanizmin qida ehtiyatını saxlayır. Lakin bu vəzinin artıq ifrazıpiylənməyə səbəb olur. Həmçinin tükləri elastik və parıltılı edir. Axacaqları tüklərin soğanaqlarına açılır.
Göz yaşı sistemi:a. Göz yaşı vəzi; b. Yuxarı göz yaşı nöqtəsi; c. Yuxarı göz yaşı kanalı; d. Göz yaşı kisəsi e. Aşağı göz yaşı nöqtəsi; f. Aşağı göz yaşı kanalı; g. Burun göz yaşı kanalı
Endokrin sistemini və onun xəstəliklərini öyrənən elm sahəsi endokrinologiya adlanır. Vəzilər yunancaaden adlandığından, vəzilərin iltihabına adenit deyilir.
Endokrin sistemi xəstəliklərinin tipləri
Endokrin sistemi xəstəlikləri, əsasən, 3 tipə bölünür:
Endokrin vəzinin hiposekresiyası (Vəzliərin hormonları normadan az ifraz etməsi)
Endokrin vəzinin hipersekresiyası (Vəzilərin normadan artıq hormon ifraz etməsi)
Endokrin vəzinin xərçəngi (Vəzilərin xoşxassəli və bədxassəli şişləri)
Daxili sekresiya vəzilərinin xəstəlikləri
Daxili sekresiya vəzilərinin xəstəlikləri
Daxili sekresiya vəzisi
Xəstəlik
Xəstəliyin yaranma səbəbi
Xəstəliyin əlamətləri
Qalxanabənzər vəzi
Miksedema
Böyüklərdə tiroksin hormonunun normadan az ifrazı
Bədənin şişməsi; Gözün, burunun və s. bədənə nisbətən kiçik olması
Bazedov
Tiroksin hormonunun normadan çox ifrazı
Çox yeyilsə də, arıqlama; Ürək döyüntülərinin artması; Qan təzyiqinin artması
Kretinizm
Uşaqlarda tiroksin hormonunun normadan az ifrazı
Cılızlıq; Xarici görünüşün eybəcər hal alması
Qalxanabənzər vəzi xərçəngi
Qalxanabənzər ətraf vəziləri
Hiperparatireoz
Parathormon hormonunun normadan çox ifrazı
Sümük ağrıları; Yorğunluq və halsızlıq
Qalxanabənzər ətraf vəzilərin xərçəngi
Hiperparatireoz
Hipofiz vəzi
Cırtdanboyluluq
Uşaqlarda somatotrop hormonunun normadan az ifrazı
İnsanın boyunun normadan balaca olması
Nəhəngboyluluq
Hipofiz vəzinin şişi nəticəsində uşaqlarda somatotrop hormonunun normadan çox ifraz olunması
İnsanın boyunun normadan böyük olması
Akromeqaliya
Böyüklərdə somatotrop hormonunun normadan çox ifrazı
Qalxanabənzər vəzinin fəallığının azalması və ya onun kəsilərək atılması maddələr mübadiləsinin ağır dərəcədə pozulmasına – miksedema adlanan xəstəliyə səbəb olur. Miksedema ilə xəstə adamın toxumalarında gedən oksidləşmə prosesləri zəifləyir, bədənin temperaturu düşür, ürək yığılmalarının ritmi yavaşıyır, bədən tosqunlaşır, sinir sisteminin oyanma qabiliyyəti azalır. Xəstələr heyvanların qalxanabənzər vəzilərindən hazırlanan hormon preparatlarını həkimin təyin etdiyi qaydada hər gün təyin etsələr, xəstəlik halları keçib gedir. Bu cür müalicəni arasıkəsilmədən hər gün aparmaq lazımdır.
Qalxanabənzər fəaliyyəti artdıqda və tiroksin çox ifraz olunduqda mübadilə prosesləri güclənir. Bu vaxt ürək yığılmalarının sayı artır, qan təzyiqi qalxır, sinir sisteminin oyanma qabiliyyəti yüksəlir. Belə adam əsəbi olur və tez yorulur. Bunlar böyüklərdə bazedov xəstəliyinin əlamətləridir. Bazedov xəstəliyi olan adamlar daim aclıq hiss edir və çox yeyirlər. Lakin buna baxmayaraq, çox arıqlayırlar. Belə xəstələrin qalxanabənzər vəzisi böyümüş, gözləri bərəlmişdir. Bazedov xəstəliyinin müalicə etmək üçün hormonların əmələ gəlməsini zəiflədən dərmanlardan istifadə edilir. Bəzən isə qalxanabənzər vəzinin bir hissəsini kəsib atmaq lazım gəlir.
Hiperparatireoz qalxanabənzər ətraf vəzilərinin ən çox rast gəlinən xəstəliklərindəndir. Bu xəstəliyin yaranma səbəbi paratiroid vəzilərin birinin və ya bir neçəsinin nəzarətsiz şəkildə parathormon hormonunu ifraz etməsinin sümüklərə təsiri nəticəsində qanda kalsiumun miqdarı artır. Hiperparatireoz xəstəliyi bir çox xəstəliyin yaranma səbəbidir: osteoparoz, müxtəlif zehni xəstəliklər, xoralar, pankreatit, böyrək daşları və s. kimi bəzi sağlamlıq problemlərinə səbəb olur.[2][3]
Sağ üst qalxanabənzər ətraf vəzin adenoması
Qalxanabənzər ətraf vəzilərin xərçəngi
Ən az rast gəlinən qalxanabənzər ətraf vəzi xəstəliklərindəndir. Hər 1000 nəfər qalxanabənzər ətraf vəzi xəstələsinin sadəcə 1-i bu paratiroid xərçəngindən əziyyət çəkir. Paratiroid xərçəngi xoşxassəli və bədxassəli olmaqla 2 yerə ayrılır. Xəstəlik, əsasən, xoşxassəlidir.[4]
Xəstəlik uşaqlarda yaranır. Nəhəngboyluluğun başlıca səbəbi hipofiz vəzinin şişidir. Nəticədə onun ölçüləri böyüyür və vəzi somatotrophormonunu normadan artıq ifraz edir. Bütün bunlar isə fərdin boyunun normadan daha hündür olmasına gətirib çıxarır.[7]
Hal-hazırda dünyanın yaşayan ən hündür insanı Türkiyə əsilli Sultan Kösendir. Onun boyu 2.51 metrdir.[8]
Ağızda quruluq; Bədən temperaturunun yüksəlməsi; Zəiflik; Qızartı; Atıcı ağrılar; Ağızda dolğunluq hissi
Tər vəziləri
Hiperhidroz
Normadan 30–40 dəfə çox tərləmə
Ağız suyu vəzilərinin xəstəlikləri
Ağız suyu vəzilərinin absesi
Ağız suyu vəzilərinin absesi tüpürcək vəzilərinin irinli iltihabına deyilir. Patologiya, adətən, sialadenit və ya sialolitiazın ağırlaşmasıdır və bakterial etiologiyaya malikdir. Tüpürcək vəzilərinin absesi ağızda quruluq, bədən temperaturunun yüksəlməsi, zəiflik, ödem, qızartı, atıcı ağrılar və zədə nahiyəsində dolqunluq hissi ilə təzahür edir.
Xəstəliyin diaqnostikası obyektiv müayinə, vəzinin sekresiyasının bakterial və sitoloji müayinəsi, USM, sialoqrafiya və s. əsaslanır.
2014-cü ildə dünyada diabet dərəcələri. Ümumdünya yayılması 9,2% təşkil etmişdir.
I tip şəkərli diabet
I tip şəkərli diabet mütləq insulin çatışmazlığı səbəbindən hiperqlikemiya ilə səciyyələnən metabolik pozğunluqdur. Bu patologiya, mədəaltı vəzinin beta hüceyrələrinin əsasən immun sistemin mediasiya olunan mexanizmləri tərəfindən məhv edilməsidir. Bəzi xəstələrdə mədəaltı vəzinin beta hüceyrələrinin avtoimmun məhv olmasının əlamətləri olmaya bilər. Bu, idiopatik I tip şəkərli diabet adlanır.
II tip şəkərli diabet
Əsasən, 35 yaşından yuxarı, çox yağlı yeyən, artıq çəkili, az hərəkət edən insanlarda və adətən, ailəsində (qohumlarında) şəkər xəstəliyi olanlarda rast gəlinir. Daha çox yayılmış diabet tipidir. Bu xəstələrdə əsasən insulin normal ifraz olunur. Xəstəlik yeni başlayanda aktiv hərəkət, pəhriz və antidiabetik həblərlə müalicə edilir. Ancaq bir müddət sonra mədəaltı vəzinin insulin ifraz edən hüceyrələrinin funksiyaları pozulur və insulin müalicəsinə başlamağa ehtiyac olur.
Əsas səbəb həddindən artıq alkoqol qəbuludur. Digər səbəblərə isə pankreatik kanalın daralması, pankreatik kanalın daş və ya şişlə tıxanması, bəzi dərmanmaddələri, pis qidalanma, ağciyərlərdə kistik fibroz, qanda müəyyən yağların səviyyələrinin yüksək olmasıdır. Xəstələrin 30%-də isə səbəb məlum deyildir. Xəstəliyə tutulma riski alkoqol qəbul edənlərdə və xüsusilə kişilərdə daha yüksəkdir.
Müalicənin ilkin mərhələsi alkoqol qəbulunun dayandırılmasından ibarətdir. Bundan başqa qidadakı yağların miqdarı azaldılmalı, vitaminlərin miqdarı artırılmalıdır. Pankreas xərçənginin əmələ gəlmə riskini artıra bildiyi üçün siqaret çəkməkdən imtina edilməlidir.[11]
Varikoselə müxtəlif yaş qruplarında rast gəlinməsinə baxmayaraq, 90%-dən artıq hallarda 15-30 yaş arasında olan gənclərdə aşkarlanır. Müxtəlif peşə sahiblərində aşkarlana bilir, lakin əksər hallarda varikosel ağır fiziki işlə (75%) və idmanla məşğul olan insanlarda rast gəlinir.[12]
Yerüstü hissəsi xoşagələn ətirli iyə malikdir. Tərkibində 0,09%-ə qədər xardal efir yağı, çoxlu miqdarda askorbin turşusu, karotin və s. vardır. Ən qiymətli tərkib hissəsi yoddur. Qurudulmuş otunda 0,4–0,5 mq/%yod vardır.
Sulu bişirmə, duru və quru ekstrakt formada yod tərkibli preparat kimi qalxanabənzər vəzi xəstəliklərində istifadə olunur. Xalq təbabətində təzə dərilmiş otunun şirəsi şəkər xəstəliyində, avitaminozda, qan azlığında qəbul edilir.
Çiçək qönçələrində 100–150 mq/% askorbin turşusu, 25–30%azotlu maddələr vardır. Kəvərin meyvəsinin analizindən sonra məlum olmuşdur ki, onun meyvələrində yodun çoxlu üzvi birləşmələri mövcuddur. Buna görə ondan şirə hazırlanır və zob xəstəliyində, qaraciyər iltihabında istifadə edilir.
Yarpaq və cavan budaqlarını bir müddət şor suda saxlayır, sonra onu süzür və üzərinə turş alça əzməsi töküb diabetə qarşı qəbul edirlər.
Meyvələrinin qabıqlarından hazırlanan fazeolin adlı ekstraktdan diabet xəstəliyində, qanda şəkərin miqdarını azladan və xəstələrin müqavimətini artıran dərman kimi işlədilir. Eyni məqsədlə meyvələrin sulu bişirməsindən də istifadə edilir.
Lobyaqastritlərdə, ürək ritminin pozğunluğunda da məsləhət görülür. Sidikqovucu maddə kimi də istifadəsi vardır. Paxlasından hazırlanmış bişirmə və dəmləmə böyrək xəstəliklərində, revmatizmdə, duzların mübadiləsi pozulduqda müsbət təsir göstərir.
Yarpaqlarında alkaloidlər (0,4%), qlikozidlər (0,12%), üzviturşular (1,23%), C vitamini (111,86 mq/%) müəyyən edilmişdir.
Xalq təbabətində Şərq çəpişotunun yarpaq, kök və toxumlarından çay dəmləyib sidikqovucu, tərlədici vasitə kimi, həmçinin ürək ağrılarını sakitləşdirmək, anasüdünü artırmaq, eləcə də, qurd əleyhinə istifadə edilir.
Kahı bədənə soyuqluq və rütubət verir. Mədənin işini yaxşılaşdırır, öd ifrazını yüngülləşdirir. Xalq təbabətində geniş istifadə olunur. Bişmiş halda olan kahı tez həzm olunur və süd yaradır.
Hər il1 iyunda qeyd olunur. Bu günün qeyd olunmasında məqsəd insanların diqqətini hipoparatireoz xəstəliyinə cəlb etmək və onları bu barədə maarifləndirməkdən ibarətdir.[15][16]
_Gradient_Map.png)
