Konfutsi

Konfutsi
ing. Confucius çin. 孔夫子
Doğum adı	孔丘
Doğum tarixi	təq. e.ə. 551
Vəfat tarixi	təq. e.ə. 479
Elm sahələri	fəlsəfə, Sosial fəlsəfə, etika
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Kon Fu Dzı (daha çox bilinən adı Konfutsi. Çincə: 孔夫子; təq. e.ə. 551 – təq. e.ə. 479) qədim dövr Çin filosofu və mütəfəkkiri. Kun Tsı da adlanır. Çin fəlsəfi sisteminə böyük təsirlər göstərmişdir. Bu təsir o qədər güclü olmuşdur ki, Konfutsianizm adlı yeni bir dinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Sonradan ona "Yüz min nəslin atası" kimi görkəmli bir adın verilməsi də bunu göstərir.

Dahi Çin mütəfəkkiri Konfutsinin siyasi və etik görüşləri şagirdləri tərəfindən tərtib edilmiş "Lun yuy" ("Söhbətlər və mülahizələr") kitabında ifadə edilmişdir. Konfutsiçilik e.ə. II əsrdə Çində rəsmi ideologiya kimi qəbul olunmuş, dövlət dini rolunu oynamış, çinlilərin dünyagörüşünə və həyat tərzinə əsaslı təsir göstərmiş və indi də göstərməkdədir.

Adı tarixdə 100 ən nüfuzlu şəxs siyahısına 5-ci şəxs olaraq daxil edilib.

Konfutsinin həyatı

Konfutsinin hansı sülalədən gəldiyi mövzusunda qəti məlumat yoxdur. Tso-chuanda Konfutsinin Shang sülaləsinin (M. Ö. 1450 -1050) kral ailəsindən gəldiyi göstərilməkdədir (Tso-chuan 618 −19). Soy elmsə (généologie), onun, Shang sülaləsindən gələn Sung Dükünün atalarından olduğunu qəbul edər. Amma, bu bir dəlilə söykənilərək deyil, onun çox təbii olaraq bir hökmdar sülaləsindən gəlməsi lazım olduğu düşünülərək irəli sürülmüşdür. Onun Lu dərəbəyliyindən Tsu şəhərində (Şantung əyalətində, bugünkü Ch'iü-fu'ya yaxın) M. Ö. 551də doğulmuş olduğu bir çox sənəddə təsdiqlənməkdədir.

Konfutsinin ailə vəziyyəti və ictimai mövqeyinin nə olduğu üzərində də qəti bir mühakiməyə çatmaq gücdür. Bildiyimiz şey, onun kiçik yaşda yetim qaldığı, bir qardaşı, qardaş(bacı) oğlus(n)u, bir oğulu və bir qızı olduğudur. Lu dərəbəyliyində Kung adını daşıyan tək adam oydu.

Konfutsinin siyasi həyatda yüksək mövqelərdə olub olmadığı da Konfutsiçilər üçün bir problem olmuşdur. Meng-tzu, onun anbar gözətçilik etdiyini və daha əvvəl özünün də söylədiyi kimi, dolanışığını təmin etmək üçün qoyunlara çobanlıq etdiyini yazar (Meng-tzu, 5, [2] 5.4). Yenədə Konfutsinin Lu dərəbəyliyində yüksək mövqelərdə yol tapıldığını və siyasi həyatda böyük rollar oynadığı göstərilir. Dahası, Lu dərəbəyliyində ədalət naziri olduğu mövzusunda da israr edilir. Tso-chunan, Mo-tzu və Meng-tzu da bundan danışarlar. (*)

Kon Fu Dzının analektləri (Ədəbi toplusu)

Konfutsinin siyasi təlimi, dövləti ideal şəkildə idarə edilməsinin mənəviyyata, xüsusilə "qızıl orta" və "insanpərvərlik" kimi etik anlayışlara əsaslanmasından irəli gəlir. Bu anlayışlar "düzgün yol"u (dao) təşkil edir. Öz-özü ilə və başqa insanlarla uzlaşmada yaşamaq istəyən hər kəs bu yolu izləməlidir. "Alicənab ərlər" (idarəçilər) öz rəiyyətinə qayğı göstərməli, onları öz əxlaqi nümunələrinin gücü ilə tərbiyə etməlidirlər. Konfutsi o insanları alicənab hesab edirdi ki, onlar öz həyatlarında əxlaq ehkamlarına əməl etsin: özünə qarşı tələbkar ol, başqaları ilə uzlaşmada yaşa, öz işlərində vəzifənə və qanuna əməl et və s. Çin mütəfəkkiri dövlətin patriarxal-paternalist konsepsiyasını inkişaf etdirirdi. Konfutsiyə görə, dövlət böyük ailədir, burada hökmdar — ata, təbəələr isə — onun oğullarıdır. Təbəələrin əsas səxavəti hökmdara sədaqət, bütün "böyüklərə" itaət və hörmət etməkdən ibarətdir.

Konfutsinin siyasi idealı — xeyirxah aristokratların gerçəkləşdirdiyi bir hakimiyyət, hər bir insanın vəzifəsinə ciddi riayət etməsi və qoyulmuş mərasimlərə əməl olunmasıdır. İctimai düzənin saxlanması üçün o, rituallara və mənəviyyata çox əhəmiyyət verirdi. Qədim çinli filosof, mənşəyinə görə deyil, tərbiyəsinə və öz bacarığını inkişaf etdirmə qabiliyyətinə görə əlicənab sayılan ideal insan (tszyun-tszı) konsepsiyasını hazırlamışdı. Konfutsi hesab edirdi ki, insan ilk növbədə humanist, insanlara qarşı sevgili (jen), ədalətli, sadiq, səmimi olmalı, həmişə biliklərə can atmalı, valideynlərinə, xüsusilə də yaşlılara hörmətlə yanaşmalıdır. Mütəfəkkir ailədə, cəmiyyətdə, dövlətdəki insanlar arasında ideal münasibətlər qanununu aşağıdakı şəkildə ifadə etmişdi: "Özünə rəva bilmədiyini, başqalarına etmə".

Hsiao termini: Ÿn köhnə çağlarda və sonra Konfutsi zamanında, ailəyə çox əhəmiyyət verilirdi. Ailə bağlarına hörmət göstərməyənlərin "Göy" tərəfindən cəzalandırılacaqları düşüncəsi vardı. Anaya ataya bağlılıq və hörmət mövzusuna çox əhəmiyyət verilirdi. İşdə Konfutsi bunu ələ alaraq "Hsiao" inancını meydana gətirmişdir. Burada ailə üzvlərinin bir-birlərinə qarşı olan tapşırıqları düşünülmüş, sonra bu genişlədilərək hökmdarla xalq arasındakı bağları da əhatə etmişdir. İki cür "Hsiao" vardır. Biri "Fiziki Hsiao", yəni anaya ataya kömək; o biri "Müqəddəs 'Hsiao", yəni ana ata yaşadığı müddətcə onlara maddi rahatlıq təmin etmənin yanında, istəklərini yerinə yetirmək, onları səhv olan şeylərdən qorumaq deməkdir. Öldükdən sonra da, qurbanlar təqdim edərək xatirələrini davam etdirmək və beləcə ölməzliklərini təmin etmək demək idi. Beləcə, "Hsiao" ümumiyyətlə bütün ərdəmlərin kökü, göyün yolu və insanın bir tapşırığıdır.

Jen termini: əxlaqi düşüncələrin qaynağıdır; amma bu termin, Lun-yüdə, insanların bir-birinə qarşı göstərdikləri incə duyğuları, sevgi və ərdəmi, iyilikseverliyi, yaxşılığı və primitivi insanı içinə götürməkdədir. Bu, eyni zamanda kitabın bir çox yerində keçən "Tê" (Ÿrdəm) ilə eyni anlama gəlməkdədir.

Tao termini: Konfutsi fəlsəfəsinin mərkəz anlayışı "Tao"dur; bu söz, Konfutsidən əvvəlki bürünc yazılarda və sonrakı yazında, "yol; idarə etmək; davranmaq və anlamaq" mənalarına gəlmişdir. Lun-yüdə də bu mənaları içinə al/götürməklə birlikdə, daha başqa mənalarda da istifadə edilmişdir. Ona görə Tao, kəslərin və dövlətin izləməsi lazım olan ülküsel yoldur. Bu ərdəmi, ədaləti, incəliyi, səmimiliyi və hörməti də içinə al/götürməkdədir. Musiqiyə və "Li"yə möhkəm möhkəmə bağlıdır. İnsanların pis işlər etməsini maneələr/mane olar və insanlar arasında yoldaşlığı təmin edər. Xalq Taoya sahib olsa, lazım olduğu kimi idarə olunacaq və əxlaq qanunları da yer üzündə suveren olacaq.

T'ien termini: Konfutsi fəlsəfəsində dinlə əlaqədar görüşlər qaranlıqdır. Köhnə çağlarda ruhlara və atalara təqdim edilər təqdim edilirdi. Bunlardan ən güclüsü "Ti" idi. Chou sülaləsi dövründə (M. Ö. 1050–247) tanrısal güc "T'ien" olmuşdu. Yeri göy idi. Eyni zamanda səma üçün də istifadə edilmişdir. Lun-yüdə də görüldüyü kimi, Konfutsi "Ti"dən heç danışmamış, daha çox "'TİEN"lə maraqlanmışdır. Ona görə "T'ien", o zaman aydın olduğu kimi göydə oturan, pis hökmdarları cəzalandıran, yeni xanadanlar quran və ərdəmliləri mükafatlandıran ataların ortaq bir adı deyildi. O, fərdi olmayan ahlaksal bir güc, ən uca bir varlıq və doğanın nizamı və özü idi. Beləcə "T'ien", hər şeyin üstündə bir varlıq idi; yaradıcı idi (Tanrı).

"Lun-yü"də də görüldüyü kimi, yaxşı bir hökumət, xalqa yaxşı qida, kifayət qədər silah təmin edən, xalqın etibarını qazanan bir hökumətdir. Xalqın etibarını qazanmayan hökumət ayaqda dayana bilməz. O, qorxuyla idarə olunan dövləti deyil, hökmdarla uyruğu arasında qarşılıqlı bir razılaşma, ortaq yol tapılan bir rəhbərliyi müdafiə etmişdir. Bu nöqtədə, müasir demokratiya qaydalarıyla bənzərlik göstərir. "Lun-yü"də də görüldüyü kimi, o, ölçü olaraq sıravi insanları, xalqı ələ alır və onların yetişdirilməsini, onların xoşbəxtliklə qovuşdurulmasını istəyir.

Konfutsinin siyasi karyerası

50 yaşında Konfutsi siyasi karyeraya başlayaraq Luda yüksək vəzifəyə təyin edildi. Amma tezliklə intriqalara dözməyərək istefa verdi və 13 il boyunca Çinin ərazisini səyahətə çıxdı. E.ə. 484-cü ilə Luya qayıtdı və Şutszin, Şitszin, Litszi, Yuetszin, Çuntsyu kitablarının redaktəsi, yayılması və müəllimliklə məşğul oldu. Konfutsi Çinin daxili krizislərlə müşayət olunan sosial və siyasi dəyişikliklər dönəmində yaşamışdır. Patriarxal-qohumluq normaları dağılmışdı, daxili ədavət soylu nəsilləri parçalayırdı. Tarixi ənənələrin dağılması, məmurların acgözlüyü və satqınlığı, sadə xalqın kasıblığı və iztirabları ölkənin taleyini düşünənlərin ciddi narazılığına səbəb olurdu.

Geniş yayılmış fikirlərin əksinə olaraq, Konfutsini sözün mütləq mənasında dinin banisi hesab etmək olmaz. Doğrudur, onun adı çox vaxt Budda və Zərdüştlə yanaşı çəkilir, amma əslində Konfutsinin dünyagörüşündə etiqad məsələlərinə çox az yer verilib. Etik-siyasi təlim olan konfutsiçiliyin mərkəzində insan əxlaqı, ailə və dövlətin idarə olunması məsələləri durur. Konfutsi üçün çıxış nöqtəsi kimi "səma" və "səmavi təsir" konsepsiyası əsas götürülür. Öz əsrinə tənqidi yanaşaraq ötən əsrləri üstün tutan Konfutsi bu müqayisənin əsasında özünün tzyun-tszı insanının mükəmməl idealını yaratdı. Müəyyən keyfiyyətlərə malik insan bu keyfiyyətləri Dao mənəvi qanunları ilə uzlaşdırmalıdır. Bu mükəmməlləşmənin məqsədi xeyirxah xadim (tzyun-tszı) səviyyəsinə çatmaq idi. Tzyun-tszı 2 vacib üstünlüyə -humanizm və borcluluq duyğusuna maik olmalı idi. Konfutsi təlimində əsas yerijen (insanilik, humanizm) — ailə, cəmiyyət və dövlətdə insanlar arasında münasibətlər tutur. Bu konsepsiyanın "nəyi ki, özünə arzulamırsan, onu başqasına etmə" prinsipi idi. Konfutsi ailəni əsas nümunə götürən cəmiyyətin bütün üzvləri arasında vəzifələrin dəqiq bölünməsi ilə çıxış edən siyasi konsepsiya da hazırlamışdı.

Həmçinin bax

• Konfutsi→böyük filosof