İrəvan

İrəvan
İrəvan
Bayraq	Gerb[d]
	40°10′53″ şm. e. 44°30′52″ ş. u.HGYO
Ölkə	Ermənistan;
Başçı	Tiqran Avinyan
Tarixi və coğrafiyası
Əsası qoyulub	e.ə. 782
İlk məlumat	e.ə. 782
Sahəsi	227 ± 1 km²;
Mərkəzin hündürlüyü	987 m
Saat qurşağı	UTC+04:00;
Əhalisi
Əhalisi	1.092.800 nəf. (2022);
Rəsmi dili	erməni dili;
Rəqəmsal identifikatorlar
Telefon kodu	+374 10
Poçt indeksi	0001–0099
Digər
	yerevan.am
	İrəvan
	Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

İrəvan (erm. Երևան, BFƏ: jɛɾɛˈvɑn) — Ermənistanın paytaxtı və ən böyük şəhəri. Ermənistan və dünyanın ən qədim davamlı məskunlaşan şəhərlərindən biridir. Razdan çayı boyunca yerləşən İrəvan ölkənin inzibati, mədəni və sənaye mərkəzidir. 1918-ci ildən Ermənistan tarixində on dördüncü və Ararat düzənliyində və ya onun ətrafında yerləşən yeddinci paytaxtdır. Şəhər həm də Erməni Apostol Kilsəsinin ən böyük yeparxiyası və dünyanın ən qədim yeparxiyalarından biri olan Araratian Papa Yeparxiyasının iqamətgahı kimi xidmət edir.

İrəvanın tarixi eramızdan əvvəl 8-ci əsrə, eramızdan əvvəl 782-ci ildə Urartu kralı I Argişti tərəfindən Ararat düzənliyinin qərb kənarında Erebuni qalasının əsasının qoyulması ilə başlayır. Erebuni "böyük bir inzibati və dini mərkəz, tam kral paytaxtı kimi nəzərdə tutulmuşdu". Mərhum qədim Erməni Krallığı dövründə yeni paytaxt şəhərlər yaradıldı və İrəvanın əhəmiyyəti azaldı. İran və Rusiyanın hakimiyyəti altında 1736–1828-ci illərdə İrəvan xanlığının və 1850–1917-ci illərdə İrəvan Qubernatorluğunun mərkəzi olmuşdur. Şəhər 20-ci əsrdə Ermənistan Sovet İttifaqının tərkibində olarkən sürətlə genişləndi. Bir neçə onillikdə İrəvan Rusiya İmperiyasının tərkibindəki quberniya şəhərciyindən Ermənistanın əsas mədəniyyət, incəsənət və sənaye mərkəzinə çevrilməklə yanaşı, milli hökumətin mərkəzinə çevrildi.

Ermənistan iqtisadiyyatının böyüməsi ilə İrəvan böyük transformasiyaya məruz qalıb. 2000-ci illərin əvvəllərindən bu yana şəhərin hər yerində çoxlu tikinti işləri aparılıb və sovet dövründə nadir olan restoranlar, mağazalar və küçə kafeləri kimi pərakəndə satış məntəqələri çoxalıb. 2011-ci ilə olan məlumata görə, İrəvanın əhalisi 1.060.138 nəfər olub, Ermənistanın ümumi əhalisinin 35%-dən bir qədər çoxunu təşkil edir. 2022-ci ilin rəsmi hesablamalarına görə, şəhərin hazırda əhalisi 1.092.800 nəfərdir. İrəvan UNESCO tərəfindən 2012-ci ilin Dünya Kitab Paytaxtı elan edilmişdir. Yerevan Eurocities-in assosiativ üzvüdür.

İrəvanın diqqətəlayiq yerlərindən Erebuni qalası şəhərin doğulduğu yer hesab olunur, Katoghike Tsiranavor kilsəsi İrəvanın sağ qalmış ən qədim kilsəsidir və Müqəddəs Qriqori Kafedralı dünyada ən böyük erməni kilsəsidir, Tsitsernakaberd kilsəsinin rəsmi abidəsidir. erməni soyqırımının qurbanları. Şəhərdə bir sıra opera teatrları, teatrlar, muzeylər, kitabxanalar və digər mədəniyyət müəssisələri yerləşir. İrəvan Opera Teatrı Ermənistan paytaxtının əsas tamaşa zalı, Ermənistanın Milli Qalereyası Ermənistanın ən böyük incəsənət muzeyidir və Ermənistanın Tarix Muzeyi ilə eyni binadadır, Matenadaran anbarında isə qədim kitabların ən böyük saxlanma yerlərindən biri və dünyada əlyazmalar.

İrəvan sözünün mənasına türk və digər xalqların mənbələrində də rast gəlmək olur. Görkəmli türk səyyahı Övliya Çələbi İrəvan şəhərinin əsasının XV əsrdə, Əmir Teymurun tacirlərindən biri olan Хаcə xan Ləhicani Rəvan torpağına qədəm qoymaqla çox münbit, məhsuldar torpaq görür və ailə üzvlərilə burada məskən salır.^[6]

İrəvan şəhəri, 26.05.1918-ci ildə Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikası dağıldıqdan sonra, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tərkinibində qalmış, daha sonra Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin Milli Şurasının 29.05.1918-ci il tarixli qərarı ilə Ermənistana güzəştə verilmişdir.^[7]

Etimologiya

İrəvanın adının mənşəyi ilə bağlı nəzəriyyələrdən biri də şəhərin erməni kralı, Orontidlər sülaləsindən olan Ermənistanın sonuncu hökmdarı və Yervandaşat şəhərinin banisi IV Yervandın (Orontes) şərəfinə adlandırılmasıdır. Bununla belə, çox güman ki, şəhərin adı müasir İrəvan ərazisində Erebuni (Էրեբունի) adlı Urartu hərbi qalasından eramızdan əvvəl 782-ci ildə I Argişti tərəfindən salınmışdır. "Erebuni" Urartuca "almaq" və ya "tutmaq" sözündən yarana bilər, yəni qalanın adı "tutma", "fəth" və ya "qələbə" kimi şərh edilə bilər. Urartu elementləri kimi. Erməni dili ilə qarışan bu ad sonda İrəvana çevrildi (Erebuni = Erevani = Yerevan = İrəvan). Alim Marqarit İsraelyan Erebunidə iki mixi lövhədə tapılan yazıları müqayisə edərkən bu dəyişiklikləri qeyd edir:

Sözün ikinci mixi bu [əsl vurğu] transkripsiyası bizim təfsirimizdə çox vacib idi, çünki o, erməni v (b > v) hərfinə keçmiş Urartay b dilidir. Yazının orijinal yazısında “er-bu-ni” yazılıb; buna görə də görkəmli ermənişünas-şərqşünas professor G.A.Qapantsyan haqlı olaraq etiraz edərək Urartu b-nin sözün əvvəlində (Biani > Van) və ya iki sait arasında (ebani > avan, Zəbaha > Cavaxk) v-yə dəyişdiyini qeyd etdi... İçində başqa sözlər b iki sait arasında yerləşdirilmişdir. Qala-şəhərin əsl tələffüzü, görünür, Erebuni idi.

Erkən xristian erməni salnaməçiləri şəhərin adının mənşəyini Nuhun gəmisi əfsanəsi ilə əlaqələndirirdilər. Gəmi Ağrı dağına endikdən və sel suları çəkildikdən sonra Nuh İrəvan istiqamətinə baxarkən "Yerevatlar!" (ermənicə "peyda oldu!") dediyi deyilir, İrəvan adı ondan yaranmışdır.^{[mənbə göstərin]}

İrəvanın türklərin, daha sonra isə farsların hakimiyyəti altında olduğu son orta əsrlərdə və erkən müasir dövrlərdə şəhər farsca İrəvan (fars. ایروان‎) kimi tanınırdı. Şəhər 19-cu və 20-ci əsrin əvvəllərində Rusiyanın hakimiyyəti altında rəsmi olaraq Erivan (rus. Эривань) kimi tanınırdı. 1936-cı ildə şəhərin adı yenidən Yerevan (İrəvan) adlandırıldı. 1970-ci illərin ortalarına qədər şəhərin adı ingilis mənbələrində Yerevandan daha çox İrəvan kimi yazılırdı.^{[mənbə göstərin]}

Coğrafiyası

İrəvanın orta hündürlüyü 990 m (3,248,03 fut), cənub-qərb və şimal-şərq hissələrində müvafiq olaraq, dəniz səviyyəsindən minimum 865 m (2,837,93 fut) və maksimum 1,390 m (4,560,37 fut) yüksəkdir. 1 milyondan çox əhalisi olan dünyanın ən yüksək əlli şəhəri arasındadır.

İrəvan ölkənin mərkəzi-qərb hissəsində, Ararat düzünün şimal-şərqində, Hrazdan çayının sahilində yerləşir. Şəhərin yuxarı hissəsi üç tərəfdən dağlarla əhatə olunub, cənubdan isə Hrazdan çayının sahilinə enir. Hrazdan İrəvanı mənzərəli kanyon vasitəsilə iki yerə bölür.

İrəvan Ararat düzənliyinin şimal-şərq hissəsində yerləşir.

Şəhər Erməni dağının mərkəzində yerləşir. Tarixən İrəvan tarixi Ermənistan mayorunun Ayrarat vilayətinin Kotayk kantonunda (erməni: Կոտայք գավառ Kotayk gavar, indiki Kotayk vilayəti ilə qarışdırılmamalıdır) yerləşirdi.

Ermənistanın hazırkı inzibati bölgüsünə görə, İrəvan heç bir marzın ("vilayət") tərkibinə daxil deyil və ölkənin paytaxtı kimi xüsusi inzibati statusa malikdir. Şimaldan və şərqdən Kotayk vilayəti, cənubdan və cənub-qərbdən Ararat əyaləti, qərbdən Armavir əyaləti və şimal-qərbdən Araqatsotn əyaləti ilə həmsərhəddir.

1981-ci ildə yaradılmış Erebuni Dövlət Qoruğu şəhər mərkəzindən təxminən 8 km cənub-şərqdə, şəhərin Erebuni rayonunda yerləşir. Dəniz səviyyəsindən 1300–1450 metr hündürlükdə olan qoruq əsasən yarımsəhra dağ-çöllərdən ibarət olmaqla 120 hektar ərazini tutur.

İrəvanda kontinental təsirli çöl iqlimi (Köppen iqlim təsnifatı: BSk və ya "soyuq yarı quraq iqlim"), uzun, isti, quraq yayı və qısa, lakin soyuq və qarlı qışı var. Bu, İrəvanın dağlarla əhatə olunmuş düzənlikdə olması və dənizdən uzaqlığı və təsirləri ilə əlaqələndirilir. Yaylar adətən çox isti olur, avqustda temperatur 40 °C-ə (104 °F) çatır və qışda qar yağışı və donma temperaturu olur, yanvar ayı isə tez-tez −15 °C (5 °F) və daha aşağı olur. Yağıntının miqdarı kiçikdir, hər il təxminən 318 millimetr (12,5 düym) təşkil edir. İrəvan ildə orta hesabla 2700 saat günəş işığı keçirir. 12 iyul 2018-ci ildə İrəvanda 43,7 °C (110,7 °F) temperatur qeydə alınıb ki, bu da Ermənistanda indiyədək qeydə alınmış ən yüksək temperaturdur.

İrəvan Teleqülləsi şəhərin ən hündür tikilisi və Cənubi Qafqazın ən hündür tikililərindən biridir.

Respublika Meydanı, İrəvan Opera Teatrı və İrəvan Kaskadı İrəvanın mərkəzində memar Aleksandr Tamanyanın orijinal layihəsi və memar Cim Torosyanın yenidən işlənmiş planı əsasında hazırlanmış əsas görməli yerlər sırasındadır.

2000-ci ildən İrəvanda əsaslı yenidənqurma prosesinə başlanılıb. Nəticədə bir çox tarixi tikililər sökülərək yeni binalarla əvəz olunub. Layihələr Rusiya İmperiyası dövrünə aid tarixi binaları dağıdıb, tez-tez sakinləri evsiz qoyduğundan, bu şəhərsalma planı bəzi sakinlərin etirazı və tənqidi ilə qarşılanıb. Şəhərin mərkəzində çox kiçik hesab edilən evlər getdikcə daha çox sökülür və onların yerinə çoxmərtəbəli binalar tikilir.

Müqəddəs Qriqori Katedrali, İrəvan Şəhər Şurasının yeni binası, Matenadaran İnstitutunun yeni bölməsi, Zvartnots Beynəlxalq Hava Limanının yeni terminalı, Kaskaddakı Kafesjian İncəsənət Mərkəzi, Şimal prospekti və nazirliklərin yeni hökumət kompleksi. 21-ci əsrin ilk iki onilliyi ərzində həyata keçirilən əsas tikinti layihələri arasında.

Köhnə İrəvanın Aram küçəsi və yeni salınmış Şimal prospekti İrəvanın ənənəvi və müasir memarlıq xüsusiyyətlərini əks etdirən görkəmli nümunələr sırasındadır.

2017-ci ilin may ayına olan məlumata görə, İrəvanda 4883 yaşayış binası var və ümumi uzunluğu 1514 km olan 39799 küçə işıq dirəyində 65199 küçə lampası quraşdırılıb. Şəhərin ümumi uzunluğu 750 km olan 1080 küçəsi var.

İrəvan sıx tikilmiş şəhərdir, lakin hələ də rayonlarında orta ölçülü yaşıl bağlarla bəzədilmiş bir neçə ictimai park təklif edir. Erebuni rayonunun ictimai parkı süni gölü ilə birlikdə şəhərin ən qədim bağıdır. 17 hektar ərazini tutan parkın və süni gölün yaranması eramızdan əvvəl VIII əsrdə Urartu kralı I Argiştinin dövrünə təsadüf edir. 2011-ci ildə bağ tamamilə yenidən quruldu və Lion və İrəvan şəhərləri arasında tərəfdaşlığın simvolu olmaq üçün Lyon Parkı adlandırıldı.

Marşal Baqramyan prospektində yerləşən Aşiqlər parkı və şəhərin mərkəzindəki 18-ci və 19-cu əsrlərə aid İngilis parkı İrəvanın ən məşhur parkları sırasındadır. İrəvan Nəbatat Bağı (1935-ci ildə açılıb), Qələbə Parkı (1950-ci illərdə açılıb) və Dairəvi Park şəhərin ən böyük yaşıllıq ərazilərindəndir.

1960-cı illərdə açılan İrəvan Opera Teatrı Parkı süni "Qu gölü" ilə də şəhərin sevimli yaşıllıqları sırasındadır. Qış aylarında parkın göl ərazisində ictimai buz konkisürmə arenası fəaliyyət göstərir.

İrəvan gölü 1967-ci ildə şəhər mərkəzinin cənubunda, Hrazdan çayının yatağında açılmış, səthi 0,65 km² (0,25 kv mi) olan süni su anbarıdır.

İrəvanın hər bir inzibati rayonunun Ajapnyakdakı Buenos-Ayres Parkı və Tumanyan Parkı, Şenqavitdəki Komitas Parkı, Malatiya-Sebastiyadakı Vahan Zatikyan Parkı, Kanaker-Zeytundakı David Anhaght Parkı, Avandakı Ailə Parkı kimi ictimai parkı var. və Nor Norkdakı Fridtjof Nansen Parkı.

Tarixi

Antik İrəvan

İrəvan ərazisi təxminən eramızdan əvvəl IV minilliyin 2-ci yarısından məskunlaşıb. Hal-hazırda Şenqavit kimi tanınan şəhərin cənub hissəsi ən azı eramızdan əvvəl 3200-cü ildən, erkən tunc dövrünün Kür-Araks mədəniyyəti dövründə məskunlaşmışdır. Şenqavit tarixi yerində ilk qazıntılar arxeoloq Yevgeni Bayburdyanın rəhbərliyi altında 1936–1938-ci illərdə aparılmışdır. İki onillikdən sonra arxeoloq Sandro Sardarian 1958-ci ildən başlayaraq 1983-cü ilə qədər qazıntıları bərpa etdi.[42] Qazıntıların 3-cü mərhələsi 2000-ci ildə arxeoloq Akop Simonyanın rəhbərliyi ilə başlamışdır. 2009-cu ildə Simonyana Pensilvaniya ştatının Widener Universitetinin professoru Mitchell S. Rothman da qoşulub. Onlar birlikdə 2009, 2010 və 2012-ci illərdə üç sıra qazıntılar aparıblar. Proses zamanı 8 və ya 9 fərqli stratiqrafik səviyyənin olduğunu göstərən süxura qədər tam stratiqrafik sütuna çatıldı. Bu səviyyələr eramızdan əvvəl 3200–2500-cü illəri əhatə edir. Saytın sonradan, ehtimal ki, eramızdan əvvəl 2200-cü ilə qədər istifadəsinə dair sübutlar da tapıldı. Qazıntılar zamanı bir sıra iri dairəvi tikililər kvadrata bitişik otaqlar və kiçik dairəvi tikililər aşkar edilmişdir. 2010 və 2012-ci illərdə bir sıra ritual qurğular aşkar edilmişdir.

Qədim Urartu krallığı eramızdan əvvəl 9-cu əsrdə indiki İrəvan ərazisi də daxil olmaqla, Erməni dağlarının Van gölünün hövzəsində kral Arame tərəfindən yaradılmışdır. Arxeoloji sübutlar, məsələn, mixi yazı göstərir ki, Urartu hərbi qalası Erebuni (Էրեբունի) eramızdan əvvəl 782-ci ildə kral I Argiştinin əmri ilə müasir İrəvanın yerində qala və qala kimi xidmət etmək üçün qurulmuşdur. şimali Qafqazdan gələn hücumlardan qoruyan qala.[30] Erebuni qalasında tapılan mixi yazıda deyilir:

Menua oğlu Argişti Allah Xaldinin əzəməti ilə bu qüdrətli qala tikdi və Biainili [Urartu] şöhrəti üçün və padşahın düşmənləri arasında qorxu salmaq üçün onu Erebuni elan etdi. Argişti deyir: "Orada gördüyüm böyük işlərdən əvvəl bu ölkə səhra idi. Menua oğlu Argişti Xaldinin böyüklüyünə görə qüdrətli bir padşah, Biainili padşahı və Tuşpa hökmdarıdır.".

Urartu hakimiyyətinin yüksəlişi dövründə Erebuni və onun ətraf ərazilərində suvarma kanalları və süni su anbarları tikilmişdir.

Eramızdan əvvəl 7-ci əsrin ortalarında Teyşebaini şəhəri Urartulu II Rusa tərəfindən Erebuni qalasından təxminən 7 kilometr (4,3 mil) qərbdə tikilmişdir. Urartunun şərq sərhədlərini vəhşi kimmerlər və skiflərdən qorumaq üçün İrəvanın Şenqavit rayonunda hazırda Karmir Blur kimi tanınan təpədə möhkəmləndirilmişdi. Qazıntılar zamanı 40.000 m²-dən (10 akr) çox əraziyə yayılmış yüz iyirmi otaqdan ibarət qubernatorlar sarayının qalıqları, Urartu tanrısı Teyşebaya həsr olunmuş qala ilə birlikdə tapıldı. Teyşebaini şəhərinin, eləcə də sarayın və qalanın tikintisi eramızdan əvvəl 7-ci əsrin sonlarında, III Rusanın hakimiyyəti dövründə başa çatdırılmışdır, lakin Teyşebaini eramızdan əvvəl 585-ci ildə Midiya və İskitlərin ittifaqı tərəfindən məhv edildi.

Eramızdan əvvəl 590-cı ildə Urartu Krallığının İran Midiyasının əli ilə süqutundan sonra Erebuni Erməni dağları ilə birlikdə Midiya imperiyasının tərkibinə daxil oldu,

lakin eramızdan əvvəl 550-ci ildə Midiya imperiyası Böyük Kir tərəfindən fəth edildi və Erebuni Əhəmənilər imperiyasının bir hissəsi oldu. 522-ci ildən eramızdan əvvəl 331-ci ilə qədər Erebuni Əhəmənilər İmperiyasının satraplıqlarından biri kimi Orontidlər sülaləsinin nəzarətində olan Ermənistan satraplığının əsas mərkəzlərindən biri idi. Ermənistan satrapiyası iki hissəyə bölündü: şimal və cənub hissəsi, mərkəzləri müvafiq olaraq Erebuni (İrəvan) və Tuşpa (Van) şəhərləri idi.

Erebuni qalasında tapılan bir çox başqa əşyalarla birlikdə eramızdan əvvəl 478-ci ildə buraxılmış sikkələr Əhəmənilər dövründə Erebuni şəhərinin əsas ticarət mərkəzi kimi əhəmiyyətini ortaya qoyur.

Makedoniyalı İskəndərin zəfər dövründə və Əhəmənilər imperiyasının tənəzzülündən sonra Erməni satraplığının Orontid hökmdarları eramızdan əvvəl 331-ci ildə Qaqamela döyüşü nəticəsində müstəqillik əldə etdilər və Ermənistan krallığını qurdular. Armavir, Zarehavan, Baqaran və Yervandaşat kimi yeni şəhərlərin salınması ilə Erebuni şəhərinin əhəmiyyəti getdikcə azaldı.

Eramızdan əvvəl 189-cu ildə hakimiyyəti ələ keçirən Ermənistanın Artaksiad sülaləsinin yüksəlişi ilə Ermənistan Krallığı Kiçik Asiya, Atropatena, İberiya, Finikiya və Suriyanın əsas ərazilərini əhatə edəcək dərəcədə genişləndi. Artaksiyalılar Erebuni və Tuşpanı fars irsinin şəhərləri hesab edirdilər. Nəticədə padşahlar I Artaksiya, I Artavasdes və Böyük Tiqran tərəfindən yeni şəhərlər və ticarət mərkəzləri tikildi. Beləliklə, Artaxata və Tigranocerta kimi şəhərlərin hökmranlığı ilə Erebuni mərkəzi şəhər kimi əhəmiyyətini xeyli itirmişdi.

Ermənistanın Arşakilər sülaləsinin hakimiyyəti altında (54–428-ci illər) Erebuni ətrafında bir çox başqa şəhərlər, o cümlədən Vaqarşapat və Dvin çiçəkləndi. Nəticədə Erebuni Ermənistanın iqtisadi və strateji mərkəzi rolunu itirərək tamamilə zərərsizləşdirildi. Arsacid padşahları dövründə Erebuni yalnız III əsrə aid bir manixey mətnində qeyd edilmişdir, burada Mani peyğəmbərin şagirdlərindən birinin Erebunidə xristian icması yaxınlığında bir manixey icması qurduğu qeyd olunur.

Ashkharatsuyts-a görə, Erebuni Ermənistan mayorunun tərkibindəki Ayrarat əyalətinin Kotayk kantonunun (Կոտայք գավառ, Kotayk gavar, indiki Kotayk vilayəti ilə qarışdırılmamalıdır) bir hissəsi idi.

Ermənistan 4-cü əsrin əvvəllərində, Arsak kralı III Tiridatın hakimiyyəti dövründə xristian xalqına çevrildi.

387 və 428-ci illərdə Ermənistanın Bizans və Sasani imperiyaları tərəfindən parçalanmasından sonra Erebuni və Şərqi Ermənistanın bütün ərazisi Sasani farslarının hakimiyyəti altına keçdi. Erməni əraziləri Sasani imperiyasının tərkibində Fars Ermənistanı vilayətini təşkil edirdi.

Erebuni rolunun azalması, eləcə də lazımi tarixi məlumatların olmaması səbəbindən şəhərin Sasanilərin hakimiyyəti altında tarixinin çox hissəsi məlum deyil.

587-ci ildə imperator Maurisin dövründə Romalılar Blarathon döyüşündə Sasani Fars İmperiyasını məğlub etdikdən sonra İrəvan və Ermənistanın böyük hissəsi Roma rəhbərliyinə keçdi. Tezliklə Avandakı Katoghike Tsiranavor kilsəsi 595–602-ci illər arasında tikildi. 1679-cu il zəlzələsi zamanı qismən zədələnməsinə baxmayaraq, bu, müasir İrəvan şəhəri daxilində sağ qalmış ən qədim kilsədir.

Fars Ermənistanı (həmçinin Farsmeniya kimi tanınır) əyaləti 646-cı ilə qədər, əyalət müsəlmanların Farsları fəthi ilə ləğv edilənə qədər davam etdi.

Eramızın 658-ci ildə ərəb islam basqınlarının ən qızğın vaxtında Erebuni-İrəvan müsəlmanların Farsları zəbt etməsi zamanı fəth edildi, çünki o, farsların idarə etdiyi Ermənistanın bir hissəsi idi. Şəhər Əməvilər xilafətinə tabe olan Ermənistan əmirliyinin tərkibinə daxil oldu. Dvin şəhəri yeni yaradılmış əmirliyin mərkəzi idi. Bu dövrdən başlayaraq ərəblərlə inkişaf edən ticarət fəaliyyəti nəticəsində Ermənistan əraziləri ərəblərin nəzarətində olan Ermənistanın Ararat düzənliyindən Avropa ilə Hindistan arasında keçən ərəb karvan yollarının kəsişmə nöqtəsi kimi strateji əhəmiyyətə malik olmuşdur. Çox güman ki, "Erebuni" ən azı eramızın VII əsrindən etibarən "İrəvan" kimi tanınmağa başlayıb.

Ermənistan üzərində 2 əsrlik İslam hökmranlığından sonra Ermənistanın Baqrati şahzadəsi I Aşot Abbasi xilafətinə qarşı inqilaba rəhbərlik edib. I Aşot 850-ci ildə İrəvanı azad etdi və 862-ci ildə Abbasi xəlifəsi əl-Mustain tərəfindən Ermənistan şahzadələrinin şahzadəsi kimi tanındı. Aşot daha sonra 885-ci ildə xəlifə əl-Mötəmidin razılığı ilə Ermənistan kralı oldu. 885–1045-ci illər arasında Ermənistanın Baqratuni sülaləsinin hakimiyyəti dövründə İrəvan Bizanslıların əlinə keçməzdən əvvəl Krallığın nisbətən təhlükəsiz hissəsi idi,

lakin Şirakavan, Dvin, Ani kimi Ayraratın bir çox başqa şəhərlərini inkişaf etdirən Baqratidlər dövründə İrəvanın heç bir strateji rolu yox idi.

İrəvan şəhərinin Azərbaycanla bağlılığı

1045–1064-cü illər arasında Bizansın Ermənistan üzərində qısa bir hökmranlığından sonra, Toğrul bəy və daha sonra onun varisi sultan Alp Arslanın başçılıq etdiyi Səlcuqlar İrəvan da daxil olmaqla bütün bölgəyə hakim oldular. İrəvan şəhərinin də daxil olduğu Qərbi Azərbaycan 1136-cı ildə qurulan Azərbaycan Atabəylər dövlətinin tərkibində olmuşdur. Xarəzmşahlar dövlətinin sonuncu hökmdarı Cəlaləddin Mənguberdinin sonuncu Atabəylər hömdarı Özbəyi məğlub edib, Atabərlər dövlətinə 1225-ci ildə son qoyduqdan sonra, İrəvan şəhəri Xarəzmşahlar dövlətinin tərkibinə qatılır. Monqol hökmdarı Çingiz xanın Mərkəzi Asiyaya hücumu nəticəsində Xarəzmşahlar dövlət süquta uğrayır və Monqolların Azərbaycana yürüşləri nəticəsində Azərbaycan şəhərləri, İrəvan şəhəri də daxil olmaqla Monqol hücumlarına məruz qalır.

XIV əsrin son rübündə Ağqoyunlu türk tayfası Azərbaycanı, o cümlədən İrəvanı ələ keçirdi. 1400-cü ildə Teymur Azərbaycana yürüş etdi..

1410-cu ildə Azərbaycan Qaraqoyunlu türk tayfasının nəzarəti altına keçdi. Erməni tarixçisi Metsoflu Metsofin yazdığına görə, Qaraqoyunlular ermənilərə qarşı ağır vergilər tutsalar da, onların hakimiyyətinin ilk illəri nisbətən sakit keçib və şəhərlərdə müəyyən qədər yenidənqurma işləri aparılıb.[49] Qaraqoyunlular İrəvanı yeni yaradılmış Çuxur Səad inzibati ərazisinin mərkəzinə çevirdilər. Ərazi Əmir Səad kimi tanınan türk liderinin adını daşıyırdı,

lakin bu dinc dövr 1420–1436-cı illər arasında Qara İsgəndərin yüksəlişi ilə darmadağın edildi, o, Ermənistanı "səhraya" çevirdi və onu "xarabalığa və talanlara, qırğınlara və əsirlərə" məruz qoydu. İsgəndərin müharibələri və onun Teymurilərə qarşı son məğlubiyyəti Ermənistanı daha da məhv etməyə sövq etdi, belə ki, daha çox erməni əsir götürülərək əsarətə satıldı və torpaq açıq şəkildə talan edildi və onların çoxu bölgəni tərk etməyə məcbur oldu.

1375-ci ildə Kilikiya Erməni Krallığının süqutundan sonra erməni kilsəsinin yeri 1441-ci ildə Sisdən yenidən İrəvan yaxınlığındakı Vaqarşapata köçürüldü. Beləliklə, İrəvan Ermənistanın əsas iqtisadi, mədəni və inzibati mərkəzinə çevrildi.

1501–02-ci illərdə İrəvan da daxil olmaqla Şərqi Ermənistan ərazilərinin çoxu I Şah İsmayılın başçılıq etdiyi İranın yeni yaranan Səfəvilər sülaləsi tərəfindən sürətlə fəth edildi. Tezliklə 1502-ci ildə İrəvan Səfəvilər tərəfindən yaradılmış İranın yeni inzibati ərazisi olan İrəvan vilayətinin mərkəzinə çevrildi. Sonrakı 3 əsr ərzində qısa fasilələrlə İran hakimiyyəti altında qaldı. Strateji əhəmiyyətinə görə İrəvan əvvəlcə tez-tez döyüşürdü və Səfəvilərin daimi nəzarətinə keçənə qədər rəqib İran və Osmanlı İmperiyasının hökmranlığı arasında irəli-geri keçdi. 1555-ci ildə İran Amasiya müqaviləsi ilə Osmanlılarla İrəvan üzərində qanuni mülkiyyətini təmin etmişdi.

1582–1583-cü illərdə Sərdar Fərhad Paşanın başçılığı ilə Osmanlılar İrəvan üzərində qısa müddətə nəzarəti ələ keçirdilər. Fərhad Paşa İrəvan qalasını min illik qədim erməni qalasının xarabalıqları üzərində, Hrazdan çayının sahilində tikməyə nail oldu, lakin 1604-cü ildə birinci Osmanlı-Səfəvi müharibəsi nəticəsində farsların İrəvanı geri alması ilə Osmanlı nəzarəti sona çatdı.

1587–1629-cu illərdə hökmranlıq edən Səfəvi şahı I Abbas yüz minlərlə erməninin, o cümlədən vətəndaşların İrəvandan materik İrana sürgün edilməsi haqqında əmr verdi. Nəticədə İrəvan 20%-ə qədər azalmış erməni əhalisini əhəmiyyətli dərəcədə itirdi, farslar, türklər, kürdlər və tatarlar da daxil olmaqla müsəlmanlar şəhər əhalisinin təxminən 80%-i ilə üstünlük təşkil etdi. Müsəlmanlar ya oturaq, ya yarıoturaq, ya da köçəri idilər. Ermənilər əsasən İrəvanın Kond məhəlləsini və şəhərətrafı kənd ərazilərini işğal ediblər, lakin ermənilər bu ərazidə müxtəlif peşə və ticarət üzərində üstünlük təşkil edirdilər və fars idarəsi üçün böyük iqtisadi əhəmiyyət kəsb edirdilər.

İkinci Osmanlı-Səfəvi müharibəsi zamanı Sultan IV Muradın komandanlığı altında Osmanlı qoşunları 8 avqust 1635-ci ildə şəhəri fəth etdi. Zəfərlə İstanbula qayıdan o, 1636-cı ildə Topqapı sarayında "İrəvan köşkü"nü (Revan Köşkü) açdı. Şah Səfinin komandanlığı ilə Səfəvi qoşunları 1 aprel 1636-cı ildə İrəvanı geri aldı. 1639-cu ildə Zühab müqaviləsi nəticəsində Səfəvilər Şərqi Ermənistan, o cümlədən İrəvan üzərində öz nəzarətlərini yenidən təsdiqlədilər. 7 iyun 1679-cu ildə dağıdıcı zəlzələ şəhəri yerlə-yeksan etdi.

1724-cü ildə İrəvan qalası Osmanlı ordusu tərəfindən mühasirəyə alındı. Bir müddət müqavimət göstərdikdən sonra qala türklərin əlinə keçdi. Osmanlı istilası nəticəsində Səfəvilərin İrəvan vilayəti ləğv edildi.

1724–1736-cı illər arasında Osmanlının Şərqi Ermənistan üzərində qısamüddətli hökmranlığından sonra və 1736-cı ildə Səfəvilər sülaləsinin süqutu nəticəsində İrəvan ona bitişik ərazilərlə birlikdə Əfşarlar sülaləsi altında yeni yaradılmış İrəvan xanlığının inzibati ərazisinə daxil oldu. 15.000 kvadrat kilometr (5.800 kvadrat mil) ərazini əhatə edən İran. Əfşaridlər 1730-cu illərin ortalarından 1790-cı illərə qədər Şərqi Ermənistana nəzarət edirdilər. Əfşaridlərin süqutundan sonra türk Qacarlar sülaləsi 1828-ci ildə Türkmənçay müqaviləsi ilə nəticələnən Qacarlar üzərində qələbədən sonra bölgə Rusiya imperiyası tərəfindən zəbt edilənə qədər 1828-ci ilə qədər Şərqi Ermənistanda nəzarəti ələ keçirdi.

19-cu əsrin ikinci Rus-Qacar müharibəsi, 1826–28-ci illər Rus-Qacar müharibəsi zamanı İrəvan 1 oktyabr 1827-ci ildə general İvan Paskeviçin başçılığı altında rus qoşunları tərəfindən tutuldu. Türkmənçay müqaviləsindən sonra 1828-ci ildə rəsmi olaraq Qacarlar tərəfindən verilmişdir. 3 əsrlik İran işğalından sonra İrəven "Erməni vilayəti" kimi təyin olunan Şərqi Ermənistanın qalan hissəsi ilə birlikdə Rusiya İmperiyasının tərkibinə daxil oldu və bu dövr 1917-ci ildə imperiyanın dağılmasına qədər davam edəcək. Köçürülmə prosesinə ruslar sponsorluq etdi. İran və Türkiyədən gələn erməni əhalisi. Köçürülmə ilə əlaqədar İrəvanın erməni əhalisinin faizi 28 faizdən 53,8 faizə yüksəldi. Köçürmə Yaxın Şərqdə Rusiyanın güc körpüsü yaratmaq məqsədi daşıyırdı. 1829-cu ildə farsdan olan erməni repatriantları şəhərə köçürüldü və yeni məhəllə tikildi.

İrəvan 1828–1840-cı illərdə yeni yaradılmış Erməni vilayətinin mərkəzi olub. 1837-ci ildə I Nikolayın səfəri zamanı İrəvan uezd ("qraflıq") olmuşdu. 1840-cı ildə Erməni vilayəti ləğv edildi və onun ərazisi yeni daha böyük əyalətə birləşdirildi; Gürcüstan-İmeretiya Qubernatorluğu. 1850-ci ildə keçmiş vilayətin ərazisi 28.000 kvadrat kilometr (11.000 kvadrat mil) ərazini əhatə edən İrəvan Qubernatorluğuna çevrildi. İrəvan yeni yaradılmış qubernatorluğun mərkəzi idi.

O dövrdə İrəvan dar yolları və xiyabanları olan kiçik bir şəhər idi, o cümlədən Şəhərin mərkəzi məhəlləsi, Qantar ticarət mərkəzi və Kond, Dzoragyugh, Nork və Shentagh yaşayış məhəllələri. 1840–1850-ci illərdə şəhərdə çoxlu məktəblər açıldı. Bununla belə, İrəvanın ilk böyük planı 1856-cı ildə qəbul edildi, bu plan zamanı Müqəddəs Xripsime və Saint Gayane qadın kollecləri yaradıldı və İngilis Parkı açıldı. 1863-cü ildə Astafyan küçəsi yenidən quruldu və istifadəyə verildi. 1874-cü ildə Zaxariya Gevorkyan İrəvanın ilk mətbəəsini, ilk teatr isə 1879-cu ildə qapılarını açıb.

1 oktyabr 1879-cu ildə Rusiya hökmdarı II Aleksandrın fərmanı ilə İrəvana şəhər statusu verildi. 1881-ci ildə İrəvan Müəllimlər Seminariyası və İrəvan Pivə zavodu, ardınca 1887-ci ildə Tayryanın şərab və brendi zavodu açıldı. 1890-cı illərdə spirtli içkilər və mineral su istehsalı üçün başqa zavodlar açıldı. İşıqlandırıcı Müqəddəs Qriqorinin monumental kilsəsi 1900-cü ildə açılmışdır. Şəhərə müvafiq olaraq 1907 və 1913-cü illərdə elektrik və telefon xətləri çəkilmişdir. İngilis səyyahı H. F. B. Linç 1893–1894-cü illərdə İrəvanda olarkən onu Şərq şəhəri hesab edirdi, lakin bu, 20-ci əsrin birinci onilliyində, İmperator Rusiya hakimiyyətinin son onilliyində, şəhərin böyüdüyü və kəskin şəkildə dəyişdiyi zaman dəyişməyə başladı. Ümumiyyətlə, İrəvan Rusiyanın hakimiyyəti altında həm iqtisadi, həm də siyasi cəhətdən sürətlə böyüdü. Köhnə binalar sökülüb, yeni Avropa üslubunda tikililər ucaldılıb.

20-ci əsrin əvvəllərində İrəvan şəhərinin əhalisi 29.000 nəfərdən çox idi. 1902-ci ildə İrəvanı Aleksandropol, Tiflis və Culfa ilə dəmir yolu xətti birləşdirdi. Elə həmin il İrəvanın ilk kütləvi kitabxanası açıldı. 1905-ci ildə I Napoleonun nəvəsi; şahzadə Lui Cozef Jerom Napoleon (1864–1932) İrəvan quberniyasının qubernatoru təyin edildi. 1913-cü ildə şəhərdə ilk dəfə olaraq səksən abonenti olan telefon xətti işə düşdü.

İrəvan 1917-ci ilə, Rusiya İmperiyasının dağılması ilə İrəvan qubernatorluğu ləğv edilənə qədər qubernatorluğun mərkəzi kimi fəaliyyət göstərmişdir.

20-ci əsrin əvvəllərində İrəvan 30.000 əhalisi olan kiçik bir şəhər idi.[64] 1917-ci ildə Oktyabr inqilabı ilə Rusiya imperiyası başa çatdı. Bundan sonra Zaqafqaziyanın erməni, gürcü və müsəlman rəhbərləri birləşərək Zaqafqaziya Federasiyasını yaratdılar və Zaqafqaziyanın ayrıldığını elan etdilər.

Ancaq Federasiya qısa ömür sürdü. Türk ordusu Aleksandropol üzərində nəzarəti ələ keçirdikdən sonra İrəvanda yerləşən erməni müqavimət mərkəzini aradan qaldırmaq üçün cənub və şərqə doğru irəliləyirdi. 1918-ci il mayın 21-də türklər Sərdarabad vasitəsilə İrəvana doğru irəliləməyə başladılar. Katolikos V Gevorq bütün təbəqələrdən olan ermənilərin — kəndlilərin, şairlərin, dəmirçilərin və hətta din xadimlərinin mütəşəkkil hərbi birləşmələr yaratmaq üçün toplaşdığı bir vaxtda kilsə zənglərinin 6 gün çalınmasını əmr etdi.] İrəvandan "Öküz, camış və inəklərin çəkdiyi arabalar yolları tıxayaraq ərzaq, azuqə, döyüş sursatı və könüllülərin ətrafdan gətirdiyi" kimi, uşaqlar da daxil olmaqla, mülki əhali də bu səylərə kömək etdi.

1918-ci il may ayının sonlarında ermənilər Sərdarabad, Abaran və Karakilisə döyüşlərində türk ordusunu darmadağın edə bildilər. Beləliklə, 1918-ci il mayın 28-də daşnak lideri Aram Manukyan Ermənistanın müstəqilliyini elan etdi. Sonradan İrəvan yeni yaradılmış Ermənistan Respublikasına AXC tərəfindən güzəştə gedildi və paytaxtı və mərkəzi oldu, baxmayaraq ki, Erməni Milli Şurasının üzvləri həmin ilin yayında hökuməti formalaşdırmaq üçün İrəvana gələnə qədər hələ Tiflisdə qalmalı idilər. Ermənistan dörd inzibati bölgüyə malik parlament respublikasına çevrildi. Paytaxt İrəvan Ararat vilayətinin tərkibində idi. Həmin vaxt İrəvan Qərbi Ermənistandan yalançı "erməni soyqırımı" zamanı Osmanlı türklərinin törətdiyi qırğınlardan xilas olmuş 75 mindən çox qaçqını qəbul edib.

1919-cu il mayın 26-da hökumət İrəvanın əsas Astafyan (indiki Abovyan) küçəsində yerləşən İrəvan Dövlət Universitetinin açılması haqqında qanun qəbul etdi.

1920-ci ildə Sevr müqaviləsinin imzalanmasından sonra Ermənistana rəsmi beynəlxalq tanınma hüququ verildi. ABŞ, eləcə də bir çox Cənubi Amerika ölkələri müstəqil Ermənistan hökuməti ilə rəsmi olaraq diplomatik kanallar açıb. İrəvan həmçinin Böyük Britaniya, İtaliya, Almaniya, Serbiya, Yunanıstan, İran və Yaponiyada nümayəndəliklər açmışdı,

lakin qısa müddət ərzində müstəqillik əldə etdikdən sonra İrəvan bolşeviklərin əlinə keçdi və Ermənistan 1920-ci il dekabrın 2-də Sovet Rusiyasının tərkibinə daxil edildi. 1921-ci ilin fevralında millətçi qüvvələr şəhəri geri ala bilsələr də, həbsdə olan bütün siyasi və hərbi xadimləri uğurla azad etdilər. 1921-ci il aprelin 2-də şəhərin millətçi elitası sovet qoşunları tərəfindən növbəti dəfə məğlub edildi.

Qızıl Sovet Ordusu 1920-ci il noyabrın 29-da şimal-şərqdən Ermənistanı işğal etdi. 2 dekabr 1920-ci ildə İrəvan Ermənistan Respublikasının digər əraziləri ilə birlikdə Ermənistan Sovet Sosialist Respublikası kimi tanınan Sovet Rusiyasının tərkibinə daxil oldu, lakin Ermənistan SSR 1922–1936-cı illər arasında Gürcüstan SSR və Azərbaycan SSR ilə birlikdə Zaqafqaziya SFSR-ni (TSFSR) yaratdı.

Sovet hakimiyyəti dövründə İrəvan Sovet İttifaqında baş plan işlənmiş şəhərlər arasında birinci oldu. Akademik Aleksandr Tamanyanın hazırladığı "İrəvanın baş planı" 1924-cü ildə təsdiq edilib. O, ilkin olaraq 150 min əhali üçün nəzərdə tutulub. Şəhər tez bir zamanda bir milyondan çox əhalisi olan müasir sənaye metropoluna çevrildi. Yeni təhsil, elm və mədəniyyət müəssisələri də yaradıldı.

Tamanian milli ənənələri müasir şəhərsalma ilə birləşdirdi. Onun dizaynı mövcud şəhəri örtən və onun mövcud küçə planının çox hissəsini özündə birləşdirən radial-dairəvi quruluş təqdim etdi. Nəticədə bir çox tarixi binalar, o cümlədən kilsələr, məscidlər, İrəvan qalası, hamamlar, bazarlar və karvansaraylar dağıdılıb. İrəvanın mərkəzi ətrafındakı rayonların bir çoxu erməni soyqırımı zamanı Osmanlı türkləri tərəfindən dağıdılmış keçmiş erməni icmalarının adı ilə adlandırılıb. Məsələn, Arabkir, Malatya-Sebastia və Nork Maraş rayonları müvafiq olaraq Arabkir, Malatya, Sebastia və Maraş şəhərlərinin adını daşıyırdı. İkinci Dünya Müharibəsi başa çatdıqdan sonra Kiyev körpüsü kimi yeni bina və tikililərin tikintisinə kömək etmək üçün alman əsirlərindən istifadə edildi.

Bu illər ərzində mərkəzi Kentron rayonu İrəvanın ən inkişaf etmiş ərazisinə çevrildi ki, bu da şəhərin digər rayonları ilə müqayisədə əhəmiyyətli boşluq yaratdı. Təhsil, mədəniyyət və elm müəssisələrinin əksəriyyəti Kentron rayonunda mərkəzləşmişdi.

1965-ci ildə Erməni Soyqırımının 50-ci ildönümünün qeyd edilməsi zamanı İrəvan Sovet İttifaqında soyqırımın Sovet hakimiyyəti tərəfindən tanınmasını tələb edən ilk belə nümayişin keçirildiyi yer idi. 1968-ci ildə şəhərin 2750 illik yubileyi qeyd olundu.

İrəvan 1980-ci illərdə Qorbaçov dövründə yaranmış erməni milli demokratik hərəkatında əsas rol oynayıb. "Qlasnost" və "Yenidənqurma" islahatları Dağlıq Qarabağın statusu, ətraf mühit, ruslaşdırma, korrupsiya, demokratiya və nəhayət, müstəqillik kimi məsələlərlə bağlı suallar açdı. 1988-ci ilin əvvəlində Ermənistanın bir sıra rayonlarından bir milyona yaxın erməni şəhərin Teatr Meydanında (indiki Azadlıq Meydanı) mərkəzləşmiş bu mövzularla bağlı nümayişlərdə iştirak edirdi.

Sovet İttifaqının dağılmasından sonra İrəvan 21 sentyabr 1991-ci ildə Ermənistanın paytaxtı oldu. Qaz və elektrik enerjisini saxlamaq çətin idi; 1996-cı ilə qədər bazar iqtisadiyyatına pis şəkildə qızışdırılmış və planlaşdırılmış keçidin xaosu şəraitində daimi elektrik enerjisi bərpa edilməmişdir.

Yenidən qurulan İrəvanın mərkəzi şəhərin ticarət və biznes mərkəzidir.

2000-ci ildən bəri İrəvanın mərkəzi geniş tikinti meydançasına çevrilib, bütün Kentron rayonunda kranlar quraşdırılıb. Rəsmi olaraq, çoxmərtəbəli binaların sayı böyük şəhərsalma layihələrinin bir hissəsidir. Milli Statistika Xidmətinin məlumatına görə, 2006-cı ildə belə tikintiyə təxminən 1,8 milyard dollar xərclənib. 21-ci əsrin ilk onilliyi ərzində şəhərin mərkəzində mənzillərin qiymətləri təxminən on dəfə artıb. Argişti küçəsi, İtaliya küçəsi, Saralanc prospekti, Monte Melkonyan prospekti, Şimal prospekti kimi bir çox yeni küçə və prospektlər açıldı,

lakin bu tikinti bumu nəticəsində mərkəzi Aram küçəsində yerləşən tarixi binaların əksəriyyəti ya tamamilə dağıdılıb, ya da əlavə mərtəbələrin tikintisi ilə müasir yaşayış binalarına çevrilib. Əsasən Abovyan küçəsi ilə Maştots prospekti arasında uzanan hissədə yalnız bir neçə tikili qorunub saxlanılmışdır.

Müstəqillikdən sonra İrəvanda ilk böyük etiraz aksiyası 1996-cı ilin sentyabrında, hazırkı prezident Levon Ter-Petrosyanın prezident seçkilərində qalib gəldiyi elan edildikdən sonra keçirilib. Keçmiş Qarabağ Komitəsinin üzvü və keçmiş baş nazir Vazgen Manukyanın ətrafında birləşən dövrün əsas müxalifət partiyaları Ter-Petrosyanın seçki saxtakarlığını iddia edərək, sentyabrın 23-dən 25-dək kütləvi nümayişlər təşkil etdilər. Təxminən 200.000 adam seçkinin nəticələrinə etiraz etmək üçün Azadlıq Meydanına toplaşdı. Sentyabrın 25-də Parlament binası ətrafında bir sıra iğtişaşlar və zorakı etirazlardan sonra hökumət ertəsi gün mitinq və nümayişlərə qadağa qoyulmasını həyata keçirmək üçün İrəvana tank və qoşun göndərdi. Baş nazir Vazgen Sarkisyan və milli təhlükəsizlik naziri Serj Sarkisyan Ermənistanın İctimai Televiziyasının efirində bəyan ediblər ki, onların müvafiq qurumları dövlət çevrilişinə cəhdin qarşısını alıblar.

İrəvanın mərkəzində erməni millətçisi və faşist Almaniyası casusu Qaregin Njdenin heykəli var.

2008-ci ilin fevralında Ermənistanda 2008-ci ildə keçirilən prezident seçkilərindən sonra hakimiyyətlə müxalifətin eks-prezidenti Levon Ter-Petrosyanın rəhbərlik etdiyi nümayişçilər arasında paytaxtda iğtişaşlar baş verdi. Hadisələr 10 nəfərin ölümü ilə nəticələndi və bundan sonra prezident Robert Köçəryan tərəfindən 20 günlük fövqəladə vəziyyət elan edildi.

2016-cı ilin iyulunda özlərini Sasun Daredevilləri (erməni. Սասնա Ծռեր Sasna Tsrrer) adlandıran bir qrup silahlı şəxs İrəvanın Erebuni rayonunda polis bölməsinə basqın edərək bir neçə nəfəri girov götürərək müxalifət liderinin azad edilməsini və prezident Jirair Sefilation-ın istefasını tələb ediblər. Serj Sarkisyan. Hücum nəticəsində 3 polis həlak olub. Bir çox hökumət əleyhinə etirazçılar silahlılarla həmrəylik nümayişi keçirdilər, lakin 2 həftəlik danışıqlardan sonra böhran başa çatıb və silahlılar təslim olublar.

İqtisadiyyatı

2013-cü ilə olan məlumata görə, Ermənistanın illik ümumi sənaye məhsulunda İrəvanın payı 41% təşkil edir. İrəvan sənayesi kifayət qədər şaxələnmişdir, o cümlədən kimya, ilkin metallar və polad məmulatları, maşınqayırma, rezin məmulatları, plastik məmulatlar, kilim və xalçalar, tekstil, geyim və ayaqqabı, zərgərlik, ağac məmulatları və mebel, tikinti materialları və daş emalı, spirtli içkilər, mineral su, süd məhsulları və emal olunmuş qidalar. 90-cı illərin iqtisadi böhranı ölkə sənayesini məhv etsə də, bir neçə fabrik, xüsusən də neft-kimya və alüminium sektorlarında daim xidmətdədir.

Erməni içkiləri, xüsusən də erməni konyakı və pivəsi dünya miqyasında şöhrətə malikdir. Beləliklə, İrəvanda Ermənistanın və Qafqazın spirtli içkilər istehsalı üzrə bir çox aparıcı müəssisələri, məsələn, Yerevan Ararat brendi zavodu, Yerevan brendi şirkəti, Yerevan şampan şərabları zavodu, "İrəvan pivəsi" (Kilikia pivəsi), Armco pivə zavodu yerləşir. Konyak fabriki, Proşyan brendi fabriki və Astafian şərab-konyak fabriki. İrəvanda 2 tütün istehsalçısı "Cigaronne" və "Grand Tabak" şirkətləridir.

Ermənistanda xalça sənayesi qədim ənənələrə malik köklü bir tarixə malikdir, buna görə də İrəvanda xalça istehsalı daha çox inkişaf etdirilmiş və üç böyük fabrik var ki, onlar da əl istehsalı kilimlər istehsal edir.[165] "Megerian Carpet" fabriki bu sektorda liderdir.

Şəhərdəki digər iri zavodlara "Nairit" kimya və kauçuk zavodu, Rusal Armenal alüminium folqa zavodu, "Grand Candy" Ermənistan-Kanada qənnadı istehsalçıları, "Arcolad" şokolad fabriki, "Marianna" süd məhsulları fabriki, "Talgrig Group" daxildir. buğda və un məmulatları üzrə, "Şant" dondurma zavodu, boyalar üzrə "Crown Chemicals", "ATMC" travertin mədən müəssisəsi, "AWI saatları" İrəvan saat zavodu, İrəvan zərgərlik zavodu, "Arzni"nin mineral su zavodları, " Sil", və "Dilijan Frolova".

Ərzaq məhsullarına emal olunmuş ət, bütün növ konserv zavodları, buğda və un, şirniyyat və şokolad, quru meyvələr, sərinləşdirici içkilər və içkilər daxildir. Tikinti materiallarına əsasən travertin, çınqıl, asfalt və asfalt-beton daxildir.

Qərbi Avropa, Rusiya və Amerika transmilli şirkətləri üçün cəlbedici autsorsinq yeri kimi İrəvanda bir çox beynəlxalq şirkətlər yerləşir. Bu, Ermənistanın Mərkəzi Bankının, Ermənistan Fond Birjasının (NASDAQ OMX Ermənistan), eləcə də ölkənin ən böyük kommersiya banklarının əksəriyyətinin yerləşdiyi Ermənistanın maliyyə mərkəzidir. 2013-cü ilə olan məlumata görə, şəhər Ermənistanda illik ümumi xidmətlərin 85%-dən, eləcə də illik ümumi pərakəndə ticarətin 84%-dən çoxunda üstünlük təşkil edir.

İrəvanda Rusiyanın xidmət şirkətləri və banklarının bir çox törəmə müəssisələri, o cümlədən "Qazprom", "İnqo Ermənistan", "Rosqosstrax" və "Bank VTB" fəaliyyət göstərir. ACBA-Credit Agricole Fransa Crédit Agricole-nin törəmə şirkətidir, HSBC Bank Armenia isə İrəvanda fəaliyyət göstərir.

Tikinti sektoru 21-ci əsrin 1-ci onilliyi ərzində əhəmiyyətli artım yaşadı. 2000-ci ildən başlayaraq İrəvan, əsasən Rusiya və ABŞ-dən olan erməni milyonerləri tərəfindən maliyyələşdirilən, 18-ci və 19-cu əsrlərə aid bir çox binaların sökülərək yeni binalarla əvəz olunduğu geniş və mübahisəli yenidənqurma prosesi ilə kütləvi tikinti bumunun şahidi oldu. Bu artım daşınmaz əmlak qiymətlərinin əhəmiyyətli dərəcədə artması ilə birləşdi.

İrəvanda Şimal prospekti və Aram küçəsində Köhnə İrəvanın bərpası kimi bir çox iri tikinti layihələri həyata keçirilib. Şimal prospekti 2007-ci ildə tamamlanıb və istifadəyə verilib, Köhnə İrəvan layihəsi isə hələ də işlənmə mərhələsindədir. Son bir neçə ildə şəhərin mərkəzində amerikalı-erməni milyarder Kirk Kerkorian tərəfindən maliyyələşdirilən əsaslı yolun yenidən qurulması, eləcə də Respublika meydanının təmiri də şahidi olub. Digər tərəfdən, argentinalı erməni iş adamı Eduardo Eurnekian hava limanını ələ keçirdi, kaskad inkişafı layihəsi isə ABŞ-də yaşayan erməni milyonçu Cerard L. Cafesjian tərəfindən maliyyələşdirildi.

Bununla belə, 2007–09-cu illərdə qlobal daşınmaz əmlak böhranı nəticəsində bu sektor 21-ci əsrin 1-ci onilliyinin sonunda əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşmüşdür. 2013-cü ildə İrəvan Ermənistanın illik ümumi tikinti sektorunun 58%-dən çoxunda üstünlük təşkil edirdi.

2017-ci ilin fevral ayında hökumətin şəhərsalma komitəsi şəhərdə qarşıdan gələn əsas tikinti layihələri ilə bağlı planlarını açıqladı. Ümumi dəyəri 300 milyon ABŞ dolları olan, şəhərin mərkəzində hazırkı Firdowsi ticarət zonasını əvəz edəcək yeni biznes rayonu ucalacaq. Komitə həmçinin Kentron dairəsinin qərbində təxminən dəyəri 100 milyon ABŞ dolları olan Noy (Nuh) etnoqrafik yaşayış məhəlləsinin tikintisini elan edib.

Enerji

Şəhərin Hrazdan çayının sahilində yerləşməsi su elektrik enerjisi istehsalına şərait yaratmışdır. Sevan-Hrazdan kaskadının bir hissəsi kimi İrəvanın inzibati ərazisində üç su elektrik stansiyası yaradılır: Kanaker SES, İrəvan-1 SES və İrəvan-3 SES. Bütün zavod 2003-cü ildə özəlləşdirilib və hazırda RusHydro-ya məxsusdur.

Şəhər həm də öz keyfiyyətinə və yüksək texnologiyasına görə regionda unikal obyekt olan, şəhərin cənub hissəsində yerləşən İrəvan İstilik Elektrik Stansiyasının evidir. Əvvəlcə 1961-ci ildə açılmış, 2007-ci ildə elektrik enerjisi istehsal etmək üçün yeni qaz-buxar kombinə edilmiş dövrəli turbinlə təchiz edilmiş müasir zavod tikilmişdir. 2017-ci ilin mart ayında 258 milyon ABŞ dolları məbləğində ilkin investisiya qoyuluşu və nəzərdə tutulan gücü 250 meqavat olan yeni istilik elektrik stansiyasının tikintisinə başlanılıb. Elektrik stansiyası 2019-cu ildə istismara veriləcək.

2017-ci ilə qədər Ermənistanda üç mobil telefon xidməti provayderi var:

Hazırda VimpelCom-a məxsus olan Ermənistan Telefon Şirkətinin Beeline şirkəti. İrəvanda yerləşən şirkət 1995-ci ildən fəaliyyət göstərir.

K-Telecom-un 2004-cü ildə Yerevanda əsası qoyulmuş və hazırda MTS-ə məxsus olan Vicacell-MTS şirkəti.

Ucom internet provayderi kimi 2009-cu ildə Yerevanda yaradılmışdır. O, 2015-ci ilin dekabrında ölkədə 3-cü mobil şəbəkə provayderi olaraq Orange Ermənistanı əvəz etdi.

Mobil şəbəkə provayderləri ilə yanaşı, bir çox digər kiçik və orta şirkətlər də internet xidmətlərində iştirak edirlər. Ermənistanda internetə çıxış demək olar ki, məhdudiyyətsizdir. Bununla belə, Ermənistan Respublikasının Polis haqqında Qanununun 11-ci maddəsinə əsasən, hüquq-mühafizə orqanları cinayət fəaliyyətinin qarşısını almaq üçün məzmunu bloklamaq hüququna malikdir.

HayPost Ermənistanın rəsmi milli poçt operatorudur. İrəvanda yerləşən şirkət hazırda Ermənistan üzrə 900 poçt şöbəsi vasitəsilə fəaliyyət göstərir.

Ermənistanda turizm ildən-ilə inkişaf edir və paytaxt İrəvan əsas turizm mərkəzlərindən biridir. Şəhərdə lüks otellər, müasir restoranlar, barlar, pablar və gecə klublarının əksəriyyəti var. Ölkəyə gələn turistlərin sayının artması ilə Zvartnots hava limanı da təmir işləri aparıb. İrəvanda Respublika meydanının rəqs fəvvarələri, Dövlət Opera Evi, Kaskad kompleksi, Urartu Erebuni şəhərinin (Arin Berd) xarabalıqları, Karmir Blur (Teyşebaini) tarixi məkanı kimi çoxsaylı yerlər turistlər üçün cəlbedicidir. və s. Şəhərin ən böyük hoteli Ani Plaza hotelidir. Armenia Marriott Hotel İrəvanın mərkəzində Respublika Meydanında, Radisson Blu Hotel isə Qələbə Parkının yaxınlığında yerləşir. İrəvanın mərkəzində fəaliyyət göstərən digər böyük şəbəkələrə Dünyanın Kiçik Lüks Otellərinin Grand Hotel Yerevan,] Best Western Congress Hotel, DoubleTree by Hilton, Hyatt Place, Ibis Yerevan Center və The Alexander, a Luxury Collection Hotel daxildir. Marriott International.

İrəvanın özünün yerləşdiyi yer əcnəbilərin İncildəki Ararat dağının mənzərəsindən həzz almaq üçün şəhəri ziyarət etmələri üçün ruhlandırıcı amildir, çünki şəhər Roma amfiteatrı formasını yaradan dağın ətəyində yerləşir.

İrəvan şəhərini əhatə edən ərazilərdə və rayonlarda çoxlu tarixi yerlər, kilsələr və qalalar var, məsələn, Qarni məbədi, Zvartnots kafedralı, Xor Virap və Geqard monastırları və s.

Dünyanın ən təhlükəsiz 10 şəhəri arasında yer alan İrəvan müxtəlif gecə klubları, canlı məkanlar, piyada zonaları, küçə kafeləri, caz kafeləri, çay evləri, kazinolar, pablar, karaoke klubları və restoranları ilə geniş gecə həyatı səhnəsinə malikdir. Casino Shangri La və Pharaon Kompleksi şəhərin ən böyük istirahət və əyləncə mərkəzlərindəndir.

Bir çox dünya şöhrətli musiqi ulduzları, Rusiya musiqisinin tanınmış simaları, eləcə də diasporadan olan erməni müğənnilər vaxtaşırı İrəvanda konsertlərdə çıxış edirlər.

1940-cı ildə əsası qoyulan İrəvan Zooparkı, 1956-cı ildə açılan İrəvan Sirki, 2001-ci ildə açılan İrəvan Su Dünyası şəhərin məşhur əyləncə mərkəzləri sırasındadır.

Opera Teatrını Abovyan küçəsi ilə birləşdirən Şimal prospekti müasir yaşayış binaları, biznes mərkəzləri, restoranlar, barlar və kafelərlə İrəvanda məşhur piyada zonasıdır. Digər məşhur görməli yerlər İrəvan şəlaləsi və piyada zonası ilə Tamanyan küçəsindəki "Kafescian Heykəl Bağçası"dır, burada səkilərdə çoxlu kafe, bar, restoran və meyxanalar yerləşir. "Cafesjian İncəsənət Mərkəzi" il ərzində mütəmadi olaraq bədii tədbirlər, o cümlədən klassik musiqi silsiləsi, ənənəvi xalq rəqsləri, caz, pop və rok musiqisinin canlı konsertləri təşkil edir.

2017-ci ildən İrəvanda üç ticarət mərkəzi var: 2012-ci ilin oktyabrında açılan Dalma Garden Mall, 2014-cü ilin fevralında Yerevan Mall və 2016-cı ilin martında Rossia Mall.

Mercer tərəfindən aparılan və 2019-cu ildə nəşr olunan beynəlxalq araşdırma Yerevanın Zaqafqaziyanın digər paytaxt şəhərlərindən daha yüksək həyat keyfiyyəti təklif etdiyini müəyyən etdi.

Bələdiyyələr

İrəvan on iki "inzibati rayona" (վարչական շրջան, varčakan šrĵan) bölünür, hər biri seçilmiş bir rəhbərdir. İrəvanın 12 rayonunun ümumi sahəsi 223 kvadrat kilometrdir.