Arran

1886-cı ildə alman kartoqrafı Qustav Droysenin tarix atlasında buraxılan "Xilafət dövləti 945-ci ilədək" xəritəsi. Xəritənin yuxarı küncündə Arran bölgəsinin adı qeyd olunub.

Arran və ya Aran — antik dövr və orta əsrlərdə Cənubi Qafqazın bütün şərq hissəsini, sonralar isə tədricən yalnız Kür və Araz çaylarının qovuşduğu ərazini, Qarabağ (dağlıq hissəsi də daxil olmaqla), Mil düzü və Muğan düzünün bir hissəsini əhatə etmiş tarixi-coğrafi bölgə.

Keçmişdə Arran adlanan ərazinin çox hissəsi hazırda Azərbaycan Respublikası ərazisinin bir hissəsidir.

Müasir dövrdə Azərbaycan Respublikasında 7 iyul 2021-ci ilədək bu bölgənin adını daşıyan Aran iqtisadi rayonu mövcud idi. Onun ərazisinə Mingəçevir və Şirvan (keçmiş Əli-Bayramlı) şəhərləri, habelə Ağcabədi, Ağdaş, Beyləqan, Bərdə, Biləsuvar, Göyçay, Hacıqabul, İmişli, Kürdəmir, Neftçala, Saatlı, Sabirabad, Salyan, Ucar, Yevlax və Zərdab rayonları daxil idi.

7 iyul 2021-ci ildə isə qeyd olunmuş iqtisadi rayonun yerinə Mərkəzi Aran iqtisadi rayonu yaradıldı. Bu iqtisadi rayonun ərazisinə Mingəçevir şəhəri, habelə Ağdaş, Göyçay, Kürdəmir, Ucar, Yevlax və Zərdab rayonları daxildir. Keçmiş Aran iqtisadi rayonunun tərkibində olan Ağcabədi və Bərdə rayonları keçmiş Yuxarı Qarabağ iqtisadi rayonunun yerinə yaradılmış Qarabağ iqtisadi rayonunun tərkibinə daxil edildilər. Bundan əlavə, Beyləqan, İmişli, Saatlı və Sabirabad rayonlarının ərazisində yeni Mil–Muğan iqtisadi rayonu, Şirvan şəhəri, Biləsuvar, Hacıqabul, Neftçala və Salyan rayonlarının ərazisində isə yeni Şirvan–Salyan iqtisadi rayonu yaradıldı.

Etimologiyası

Bəzi rəvayət və qədim tarixi mənbələr (Musa Kalankatlı) Arran sözünün Qafqaz Albaniyasının banisi Arranın adından götürüldüyü qeyd edilir. Bəzi rəvayətlərə görə bu şəxs Nuh peyğəmbərin oğlu Yafət olmuşdur. Arrandan keçən Araz çayı hələ qədim zamanlardan antik dövr coğrafiyaçılarına bəlli olmuş və qədim yunan coğrafiyaçıları Araz çayını Arakses kimi xatırlamışlar.

Britaniyalı tarixçi və şərqşünas Klifford Edmund Bosvort (Clifford Edmund Bosworth) Arran əhalisini yunanların "alban", gürcülərin isə "rani" adlandırmasını, sonralar isə bu adın ərəb dilində ər-Ran şəklinə düşməsini qeyd edir.

Tarixi coğrafiyası

Arran bölgəsinin tarixi coğrafiyasına dair müxtəlif ilkin mənbələr və rəsmi sənədlər mövcuddur.

Bölgənin coğrafi sərhədləri tarix boyu dəyişmişdir. Arran ərazisi bir müddət müasir Azərbaycan Respublikası ərazisinin yarısından çoxunu və Dağıstanın cənub bölgələrini əhatə etmiş, sonralar isə kəskin kiçilərək, bütövlükdə Kür çayının Araz çayına qədərki sağ sahilini əhatə etmişdir, çayın sol sahili isə tədricən Şirvan adı ilə tanınmış və Şirvanşahlar dövləti tərəfindən idarə olunmuşdur. Orta əsr ərəb tarixçi, səyyah və coğrafiyaçıları Arran və onun Bərdə, Beyləqan və Gəncə kimi bəzi böyük şəhərləri haqqında ümumi məlumat vermişdir.

11-ci əsrdən etibarən, ərazisi tədricən yalnız Kür çayının Araz çayına qədərki sağ sahiliylə məhdudlaşan Arran bölgəsi iqtisadi-strateji qüdrəti və əhəmiyyətini itirməyə başlayır. Nəticədə "Arran" adı tarixi mənbələrdə daha nadir hallarda işlənməyə başlayır, və bu ad Kür çayının sağ sahili üçün bir coğrafi ad olaraq 13-14-cü əsrlərdən başlayaraq get-gedə "Qarabağ" adıyla əvəz olunmağa başlayır.

Erkən islam dövrü və Ərəb xilafəti dövrü

Hazırkı Azərbaycan ərazisi və ətraf bölgələr 642-ci (hicri 22-ci) ildə Ərəb xilafəti ordusu tərəfindən fəth edildi. Ərəb hakimiyyəti dövründə üç tarixi-coğrafi ərazi – Azərbaycan, Arran və Ərməniyyə bir inzibati vahidə birləşdirilərək idarə olunmuş, sonrakı dövrlərin ərəb coğrafiyaçıları isə bu səbəbdən bu inzibati vahidi və onun bütövlükdə əhatə etdiyi bölgəni bəzən "əl-Cərbi", bəzən "ər-Rihab", bəzən "Ərməniyyə", bəzən də "Azərbaycan" adlandırırdılar.

Ərəblərin hakimiyyəti dövründə müəyyən bir inzibati bölgü mövcud idi. Xilafət dövründə ölkə vilayətlərə, vilayət quralara, qura (kura) nahiyələrə, nahiyə isə rustaqlara bölünürdü. Rustaqlar bir neçə kənddən və mülklərdən ibarət bir inzibati bölgü təşkil edirdi. Hər rustaqın tərkibində bir neçə qəryə (kənd) və ziya (mülk) var idi.

Əl-İstəxrinin "Kitab əl-məsalik vəl-məmalik" əsəri

10-cu əsr coğrafiyaçısı əl-İstəxri 930–933-cü illər arası yazdığı "Kitab əl-məsalik vəl-məmalik" əsərində qeyd edir:

فأما أرمينية والران وأذربيجان فإن جمعناها فى صورة واحدة ، وجعلناها إقليما واحدا ، والذي يحيط بها مما يلى المشرق الجبال والديلم وغربى بحر الخزر ، والذي يحيط بها مما يلى المغرب حدود الأرمن واللان وشىء من حد الجزيرة ، والذي يحيط بها مما يلى الشمال اللّان وجبال القبق ، والذي يحيط بها مما يلى الجنوب حدود العراق وشىء من حدود الجزيرة.

فأما أذربيجان فإن أكبر مدينة بها أردبيل

Tərcüməsi:

"Biz Ərməniyyə, Arran və Azərbaycanı xəritədə birləşdirir və ona bir iqlim (ərazi) kimi baxırıq. Buraları əhatə edən yerlər: şərqdən – Cibal və Deyləm, habelə Xəzər dənizinin qərb hissəsi; qərbdən – Ərmən hüdudu, Alanlar hüdudu və Cəzirə ərazisinin bir hissəsi; şimaldan – Alanlar və Kəbk (Qafqaz) dağları; cənubdan – İraq hüdudu və Cəzirə hüdudunun (şərq) hissəsidir. Azərbaycana gəlincə, onun ən böyük şəhəri Ərdəbildir.

Burada ərəbdilli mətndə istifadə olunan "iqlim" (إِقْلِيم) sözü, mənşəcə yunan dilindəki "klíma" (κλίμα) sözündən gəlir, və müsəlman şərqinin orta əsr kosmoqrafiya elmində işlənən bir coğrafi bölgünü əks etdirir. Həmin dövrün təsəvvürlərinə görə, Yer kürəsi yeddi qurşağa (iqlimə) bölünürdü: birinci iqlim təqribən Hind-Çin və Hindistan yarımadalarının cənubundan başlanır, yeddinci iqlim isə şimal qütbü qurşağına yaxınlaşmaqla indiki İrlandiya (əl-İrland) adasından keçirdi. Bu bölgü üzrə Azərbaycan torpaqları dördüncü və beşinci iqlimlərdə yerləşirdi. Dördüncü iqlim gündüzlə gecə bərabərləşdikdə, günorta çağı kölgənin uzunluğu 4 qədəm, 3/5 qədəm və 1/5 qədəmin 1/3 hissəsi qədər olduğu yerdə başlanır; qurtarması isə yenə gündüzlə gecə bərabərləşdikdə, günorta çağı kölgənin uzunluğu 5 qədəm, 3/5 qədəm və 1/5 qədəmin 1/3 hissəsi ölçüdə olan yerdə başa çatır.

Əl-İstəxri əsərinin digər yerində Azərbaycan və Arran sərhədlərinə yenidən toxunur:

وحدّ الرّان من باب الأبواب إلى تفليس إلى قرب نهر الرسّ مكان يعرف بحجيران ، وأذربيجان حدها حتى ينتهى إلى ظهر الطّرم إلى حدّ زنجان إلى ظهر الدّينور ، ثم يدور إلى ظهر حلوان وشهرزور حتى ينتهى إلى قرب دجلة ، ثم يطوف على حدود أرمينية ، وقد بيّنا حدّ أرمينية قبل هذا.

Tərcüməsi:

Və Arranın həddi Bab əl-Əbvabdan Tiflisədək və Araz çayı yaxınlığında Həciran (yəni Naxçıvan) adı ilə məşhur olan məkanadək uzanır, və Azərbaycanın sərhədləri Tarım və Zəncanın son həddinə çatan dağ silsiləsidir. Sonra bu silsilə Dinəvərin son hüduduna çatır, sonra Hülvan və Şəhrizorun o tərəfinədək uzanır, nəhayət, Dəcləyə yaxınlaşır, sonra isə Ərməniyyə hüdudlarını əhatə edir."

İbn Hövqəlin "Kitab Surət əl-ard" (Kitab əl-məsalik vəl-məmalik) əsəri

İbn Hövqəlin 10-cu əsrdə çəkdiyi və "Kitab Surət əl-ard" əsərinə daxil etdiyi bir xəritə. Xəritədə Xəzər dənizi və ətrafı təsvir edilib. Azərbaycanın sərhədləri Xəzər dənizinin boyunca əl-Bab (yəni Dərbənd)(الباب) şəhərindən Muğan (موقان) bölgəsinədək uzanır, və Araz (نهر الرس) və Kür (نهر الكر) çayları Azərbaycan sərhədləri içində verilir.

İbn Hövqəlin 10-cu əsrdə çəkdiyi xəritə. Xəritədə (burada xəritənin göy rənglə işarələnmiş hissəsində) Azərbaycan və Arran ərazilərinin adları ("Azərbican vərran" yazılışında)(اذربيجان والران) bir yerdə, yanaşı olaraq çəkilir.

İbn Hövqəlin 10-cu əsrdə çəkdiyi xəritənin ingiliscəyə tərcüməsi. Azərbaycan və Arranın adları ingiliscə "Adharbayjan & Arran" şəklində verilib.

10-cu əsrdə yaşamış, Azərbaycanın hər tərəfini gəzib onun xəritəsini tərtib edən tarixçi İbn Hövqəl, İstəxrinin dediklərini tamamlayaraq, Azərbaycan, Arran və Ərməniyyənin ümumi xəritəsini yaratmış və bunu "Surət Ərməniyyə və Azərbaycan vər-Ran", yəni "Ərməniyyə, Azərbaycan və Arranın surəti (burada xəritəsi)" adlandırmışdır. O, bir digər xəritəsində Xəzər dənizi və ətrafını da təsvir edərək, bütün sahil ərazisini Dərbəndədək Azərbaycan adlandırmışdır.

İbn Hövqəlin "Kitab Surət əl-ard" (bu əsər də həmçinin "Kitab əl-məsalik vəl-məmalik" adıyla tanınır) əsərində bu sətirləri oxuyuruq:

فلنرجع الان الي حد بلد الروم غرباً فنصف اقاليمها الي آخر الاسلام في حد المشرق و الذي نبتدا به ارمينيه و الران و اذربيجان و قد جعلنا هذا اقليماً واحدا لانه لا يملكه الا ملك واحد فيما شاهدته في عمري و من تقدمني كابن ابي الساج و مفلح غلامه وديسم بن سادلوبه و امرزبان بن محمد المعروف باسلارأنفا وسالفا لمثل الفضل بن يحيى وعبد الله بن مالك الخزاعي وغيرهما.

والذي يحيط به مما يلي المشرق الجبال و الديلم و غربي بحر الخزر والذي يحيط به مما يلي المغرب حدود الارمن واللان وشي من حذ الجزيره والذي يحيط به من جهه الشمال اللان وجبال القبق والذي يحيط به من الجنوب حدود العراق و شي من حدود الجزيره

Tərcüməsi:

"İndi qərbə, Rum sərhədlərinə tərəf dönüb, onun şərq hüdudlarında, islamın ən uzaq hədlərində olan vilayətləri təsvir edək. [Haqqında] yazmağa başlayacağımız ilk ölkələr Ərməniyyə, Arran və Azərbaycandır. Bu ölkələri biz bir iqlim (ərazi) hesab etmişik, və onlar həqiqətən də tək hökmdar tərəfindən idarə edilir, hansına ki özüm öz həyatımda şahid olmuşam, və həmçinin məndən əvvəl gələnlər [də şahid olublar]. Belə hökmdarlar [bunlar idi]: İbn əbil-Sac və onun qulu Müflix, Dəysəm bin Şazələvəyh, əl-Mərzuban bin Məhəmməd, hansına ki əs-Sallar deyirlər, və ən əsası əl-Fəzl bin Yəhya və Abdulla bin Malik əl-Xuzai və başqaları. Buraları əhatə edən yerlər: şərqdən – Cibal və Deyləm, habelə Xəzər dənizinin qərb hissəsi; qərbdən – Ərmən hüdudu, Alanlar hüdudu və Cəzirə ərazisinin bir hissəsi; şimaldan – Alanlar və Kəbk (Qafqaz) dağları; cənubdan – İraq hüdudu və Cəzirə hüdudunun (şərq) hissəsidir.

İbn Hövqəl öz əsərində Arran, Azərbaycan və Ərməniyyədən həm ayrı-ayrılıqda bəhs edir, həm də bəzən bu bölgələri bildirmək üçün sadəcə "Azərbaycan" adından istifadə edir:

ثمّ تلوتها بصورة اذربيجان وشكّلت ما فيها من الجبال والطرق والأنهار العذبة كالرسّ والكر الى أن رسمت بحيرة خلاط وبحيرة كبوذان وكلتاهما غير متّصلتين بشيء من البحار وأثبتّ فيها جبل القبق

— ibn Hövqəl, “Surət əl-ard”, 1/17, Livan, Beyrut şəhəri, Mənşurət darul məktəbə əl-həyə nəşri

Tərcüməsi:

"Sonra Azərbaycanın xəritəsini dərc etdim. Oradakı dağları, yolları, Kür və Araz kimi şirin sulu çayları, həmçinin Xilat (Van) və Kəbuzan (Urmiya) göllərini də təsvir etdim. Bu göllərin hər ikisi heç bir dəniz ilə birləşmir. Elə orada mən Qabq (Qafqaz) dağını göstərdim."

Müəllif “Xəzər dənizi” adlı paraqrafda da Arran ərazisini Azərbaycanın tərkibində göstərir:

وكتب موازيا لساحل البحر الأعلى الغزيه ثمّ يلى ذلك موازيا للساحل الخزر ثمّ اذربيجان ثمّ الجيل ثمّ طبرستان

Tərcüməsi:

"Dənizin yuxarı hissəsində sahilboyu "əl-Quziyyə" yazılmışdır, onun ardınca isə sahilboyu əl-Xəzər, Azərbaycan, Cil, Təbəristan gəlir."

İbn Hövqəl əsərinin bir digər yerində dəqiqlik gətirərək, Arranın Dərbənddən Tiflisədək uzandığını və Azərbaycana tabe olduğunu qeyd edir:

وبنواحى ورثان وبرذعه وجزيرتى باب الأبواب اللتين فى وسط بحيرة الخزر فوّة غزيرة كثيرة فائقة فى الجودة تحمل فى بحيرة الخزر الى جرجان ويقصد بها بلاد الهند على الظهر وهذه الفوّة فى جميع بلد الران من حدّ باب الأبواب الى تفليس وقرب نهر الرسّ الى نواحى خزران وهى مملكة تحت يد صاحب اذربيجان فى جبال تتّصل بجبال الطرم المتّصلة من غربىّ بحر الخزر بجبال الرىّ وطبرستان وجرجان الى نيسابور

Tərcüməsi:

Varsan, Bərdə və Bab əl-Əbvabın (Dərbəndin) nahiyələrində və Xəzər dənizinin ortasındakı ada(lar)da qırmız (qızılboya / boyaqotu / marena bitkisi) var. O, Xəzər dənizi ilə Cürcana daşınır, oradan da quru yolla Hind ölkəsinə aparılır. Qırmız (bitkisi) Bab əl-Əbvabın (Dərbəndin) hüdudlarından Tiflisədək bütün Arranda, Araz çayı yaxınlığından Cürzan (Gürcüstan) nahiyələrinədək (hər yerdə) vardır; Azərbaycan sahibinin (hökmdarının) əli altındakı (hakimiyyəti altındakı) bu son məmləkət Tarım dağlarına uzanan dağlarda yerləşir, (hansıları ki) Xəzər dənizinin qərbində Rey, Təbəristan və Cürcanın dağları ilə Nişapuradək bitişikdir.

Şəmsəddin əl-Məqdisinin "Əhsən ət-təqasim fi mərifət əl-əqalim" əsəri

10-cu əsrin ikinci yarısında yaşamış tarixçi Şəmsəddin əl-Məqdisi (həmçinin əl-Müqəddəsi olaraq tanınır) "Əhsən ət-təqasim fi mərifət əl-əqalim" əsərində Arran bölgəsini Arran, Azərbaycan və Ərməniyyəni birləşdirən "ər-Rihab iqlimi" olaraq tanınan bölgənin bir hissəsi sayır və həmin bölgənin üçdə bir hissəsini təşkil etdiyini qeyd edir. Müəllif həmçinin Arran bölgəsinin Xəzər dənizinin sahilində yerləşdiyini, bölgənin ərazisindən Araz və Kür çaylarının axdığını qeyd edir, və Arranın hissəsi sayılan şəhərlərin adlarını sadalayır:

إقليم الرحاب

لما جل هذا الإقليم وطاب، وكثرت فيه الثمار والأعناب. وكانت مدنه من أنزه البلاد كموقان وخلاط وتبريز التي شاكلت العراق ورخصت به الأسعار، واشتبكت فيه الأشجار، وجرت خلاله الأنهار. وحوت جباله الأعسال، وسهوله الأعمال. وبواديه الأغنام. ولم نجد له إسماً عاماً يجمع كورة سميناه الرحاب وهو إقليم للإسلام فيه جمال

...

والطرق إليها صعبة، وللنصارى بها غلبة. وهذا شكله وصورته. وقد جعلنا هذا الإقليم ثلاث كور أولها من قبل البحيرة الران ثم أرمينية ثم آذربيجان. فأما الران فإنها تكون نحو الثلث من الإقليم في مثل جزيرة بين البحيرة ونهر الرس ونهر الملك يشمقها طولاً، قصبتها برذعة ومن مدنها: تفليس، القلعة، خنان، شمكور، جنزة، يرديج، الشما خية، شروان، باكوه، الشا بران، باب الأبواب،الأبخان، قبلة، شكي، ملازكرد، تبلا. وأما أرمينية فإنها كورة جليلة رسمها أرميني بن كنظر بن يافث بن نوح ومنها ترتفع الستور والزلالي الرفيعة كثيرة الخصائص قصبتها دبيل ومن مدنها: بدليس، خلاط، أرجيش، بركري، خوي، سلماس، أرمية، داخرقان، مراغة، أهر، مرند، سنجان، قاليقلا، قندرية، قلعة يونس، نورين. وأما آذربيجان فإنها كورة اختطها اذرباذ بن بيوراسف بن الأسود بن سام بن نوح عليه السلام قصبتها وهي مصر الإقليم أردبيل بها جبل مساحته مائة وأربعون فرسخاً كله قرى ومزارع يقال أن به سبعين لساناً كثرة خيرات أردبيل منه. أكثر بيوتهم تحت الأرض ومن مدنها: رسبة، تبريز، جابروان، خونج، الميا نج، السراة، بروى، ورثان، موقان، ميمذ، برزند. فإن زعم زاعم أن بدليس من إقليم أقور واستدل بأنها كانت في ولايات بني حمدان أجيب بأنه لما ادعاها أهل الإقليمين جعلناها من هذا لانا وجدنا لها نظيراً في الاسم وهي تفليس، وأما الولايات فليست حجة في هذا الباب الا ترى أن سيف الدولة كانت له قنسرين والرقة ولم يقل أحد أن الرقة من الشام.

Tərcüməsi:

Ər-Rihab iqlimi

Bura möhtəşəm və xoş bir iqlim olduğundan meyvəsi və üzümü boldur. Muğan, Xilat və İraqa bənzər Təbriz kimi şəhərləri bölgənin ən gözəllərindəndir. Burada qiymətlər aşağıdır, ağaclar sıxdır, və onların aralarından çaylar axır. Dağlarının hər tərəfində bal, düzənliklərdə [ağaclar], dərələrdə qoyun [sürüləri] var.

Biz onun üçün (yəni bu bölgənin tamamı üçün) mahallarını birləşdirəcək ortaq bir ad tapamadıq. Biz ona ər-Rihab adını verdik, və bu iqlim islama aiddir (yəni burada əhalinin əksəriyyəti müsəlmandır) və oranın bir cazibəsi var.

...

Oradakı yollar çətin keçilir, və nəsarilər (yəni xristianlar) çoxluq təşkil edir. Bu isə, iqlimin bir təsviri və rəsmidir.

Biz bu iqlimi (yəni ər-Rihab bölgəsini) üç quraya (كور) böldük. Bunlardan birincisi - gölün (yəni Xəzər dənizinin) boyunca yerləşən Arran, sonra Ərminiyyə, sonra Azərbaycandır.

Arrana gəldikdə, bura iqlimin (yəni ər-Rihab bölgəsinin) üçdə bir hissəsini təşkil edir və göl (yəni Xəzər dənizi) ilə Araz çayı arasında bir cəzirə mislindədir (yarımadaya bənzəyir). Məlik çayı (burada əslində Kür çayı nəzərdə tutulur) isə buranı uzununa iki yerə bölür. Onun qəsəbəsi (paytaxtı) Bərdə, müdunundan (şəhərlərindən) isə bunlardır: Tiflis, Beyləqan, Şəmkir, Cənzə (Gəncə), Yərdic, Şamaxı, Şirvan, Bakı, Şabran, Bab əl-Əbvab (Dərbənd), Əbxan, Qəbələ, Şəki, Malazkird və Tebla.

Ərminiyyəyə gəlincə, bu böyük bir quradır. Buranın sərhədləri Ərmini bin Kənzər bin Yafəs bin Nuh tərəfindən təyin edilmişdir. Məşhur və bir çox yaxşı keyfiyyətə sahib yataq örtükləri və yun yataq dəstləri buradan gətirilir. Onun qəsəbəsi (paytaxtı) Dəbil (Dvin), müdunundan (şəhərlərindən) isə bunlardır: Bidlis, Xilat, Ərciş, Bərkəri, Xoy, Salmas, Urmiya, Dehxarqan, Marağa, Əhər, Mərənd, Səncan, Qaliqala, Qəndəriyyə, Qəlat Yunis və Nurin.

Azərbaycana gəlincə, bu bir quradır ki, sərhədləri Adərbad bin Bivərəsf bin əl-Əsvəd bin Sam bin Nuh əleyhissəlam tərəfindən təyin edilmişdir. Onun qəsəbəsi (paytaxtı) və (bu) iqlimin Misri Ərdəbildir. Burada yüz qırx fərsəx ərazini əhatə edən bir dağ var. Buralar bütövlükdə kəndlər və əkin sahələridir. Deyirlər ki, burada yetmiş dildə danışırlar. Ərdəbilin bir çox xeyirləri (sərvətləri) oradandır. (Bu iqlimin) sakinlərinin evlərinin əksəriyyəti yer altındadır. (Buranın) müdunundan (şəhərlərindən) bunlardır: Rasba, Təbriz, Cəbrəvan, Xunəc, Məyanic (Miyanə), əs-Səra (Sərab), Baruy, Varsan, Muğan, Miməd, Bərzənd.

Əgər kimsə Bidlisin Bəni Həmdanın vilayəti (idarəsi altında olan bölgə) olduğuna işarə edərək, onun Aqur iqliminə (yəni Cəzirə bölgəsinə, Yuxarı İkiçayarasına/Mesopotamiyaya) aid olduğunu iddia etsə, o zaman cavab verərəm ki, [bu şəhərə] hər iki iqlimin (yəni həm Aqur, həm də ər-Rihabın) sakinləri tərəfindən iddia edildiyi halda, biz [Bidlisi] ona görə buraya (ər-Rihaba) aid etdik ki, biz onun adında [başqa bir şəhərlə] uyğunluq tapdıq, bu da Tiflisdir. Vilayətə (yəni idarə olunan əraziyə) gəldikdə isə, bu, bu məsələdə bir sübut deyil. Məgər bilmirsən ki, Kinnəsrin və Rəqqə Seyfəddövlənin iqtidarında idilər, lakin heç kim Rəqqənin Şama aid olduğunu deməz.

Azərbaycan, Arran, Şirvan

Tarixi qaynaqlarda Azərbaycan şəhərlərinin yerləşməsi barədə müxtəlif fikirlər var. Məsələn, Arran və Şirvan şəhərləri gah Azərbaycan məmləkətinin hissəsi sayılırlar, gah da Azərbaycan məmləkətindən müstəqil görsədilirlər.

Tehranda buraxılmış "Türklər və İranda onların tarix, dil və varlığı haqda tədqiqat" kitabının müəllifi Həsən Raşidinin nəzərinə görə, Azərbaycanın adı "məmləkət" və "vilayət" olaraq işlənəndə iki fərqli coğrafi anlam daşıyır. "Məmləkət" qavramı işlənəndə Arran və Şirvan "vilayətləri" onun tərkib hissələri olaraq hesab olunur, ancaq "vilayət" qavramı daşıyanda "Azərbaycan məmləkəti" içindəki Arranla qonşu sayılır.

Təbrizdə buraxılmış "İran Azərbaycanı və Qafqaz Azərbaycanı" kitabının müəllifi Pərviz Zareh Şahmərəsi bunun iqtisadi və ticari səbəblərlə bağlı olduğunun qənaətindədir.

Xarəzmşahlar və Eldənizlər (Azərbaycan Atabəyləri) dövrü

Xarəzmşahlar dövlətinin hökmranlığı 11-13-cü əsrlərə, Eldənizlərin (Azərbaycan Atabəylərinin) hökmranlığı isə 12-13-cü əsrlərə təsadüf edir.

Yaqut əl-Həməvinin "Mucəm əl-buldan" əsəri

12–13-cü əsrlərdə yaşamış suriyalı ərəb coğrafiyaçı Yaqut əl-Həməvi, 1224–1228-ci illər arası yazıb bitirdiyi "Mucəm əl-buldan" adlı kitabında Arran vilayətini belə təsvir edir:

أَرَّانُ: بالفتح وتشديد الراء وألف ونون: اسم أعجمي لولاية واسعة وبلاد كثيرة، منها جنزة، وهي التي تسميها العامة كنجة، وبرذعة، وشمكور، وبيلقان. وبين أذربيجان وأرّان نهر يقال له الرس، كل ما جاوره من ناحية المغرب والشمال، فهو من أرّان، وما كان من جهة المشرق فهو من أذربيجان، قال نصر: أرّان من أصقاع إرمينية، يذكر مع سيسجان، وهو أيضا اسم لحرّان، البلد المشهور من ديار مضر، بالضاد المعجمة، كان يعمل بها الخزّ قديما.

Tərcüməsi:

Arran: “ra” hərfi fəthə və təşdidlidir, sonra “əlif” və “nun” gəlir. Geniş vilayətin əcəmi (iran dillərində olan, ərəbcə olmayan) adıdır. Şəhərləri çoxdur, onlardan Cənzə – camaat ona Gəncə deyir, Bərdə, Şəmkur, Beyləqan. Azərbaycan və Arran arasında ər-Ras (Araz) deyilən çay axır. Onu qərb və şimal tərəfdən əhatə edən yerlər Arrandan, şərq tərəfdən olanlar isə Azərbaycandandır. Nasr deyib ki, Arran Sisəcanla (Zəngəzurla) birlikdə İrminiyə (Ərməniyyə) vilayətinə aid olan yerdir. Və o, həmçinin Diyar Mudarda (“dad” hərfi ilə) məşhur şəhər olan Harranın adıdır. Orada qədimdə xəz istehsal olunurdu.

Müəllif, qalıqları hazırda Ermənistanda, İrəvandan cənubda yerləşən Dvin şəhərinin "Arran nahiyələrindən" biri olan və "Azərbaycan hüdudunun axırında" yerləşən bir şəhər olduğunu qeyd edir:

دَوِينُ: بفتح أوله، وكسر ثانيه، وياء مثناة من تحت ساكنة، وآخره نون: بلدة من نواحي أرّان في آخر حدود أذربيجان بقرب من تفليس، منها ملوك الشام بنو أيوب، ينسب إليها أبو الفتوح نصر الله بن منصور بن سهل الدّويني الجيزي، كان فقيها شافعي المذهب، تفقه ببغداد على أبي حامد الغزّالي وسافر إلى خراسان وأقام بنيسابور مدة ثم انتقل إلى بلخ، وسمع الحديث على أبي سعد عبد الواحد بن عبد الكريم القصري وعبد الرزاق بن حسان المنيعي وغيرهما، ذكره أبو سعد في شيوخه فقال: مات ببلخ في سنة 546.

Tərcüməsi:

Dvin: əvvəli fəthə, ikincisi kəsrə, hərəkəsiz yə, sonuncusu nun: Arran nəvahisindən (nahiyələrindən), Azərbaycan hüdudunun axırında (Azərbaycanın axır sərhəddində), Tiflis yaxınlarında bələd (şəhər). Oradan Şam hökmdarları Əyyub oğulları [Əyyubilər] çıxıb; Əbul-Futuh Nəsrullah ibn Mənsur ibn Səhl əd-Dəvini əl-Cizi [əl-Cəziri] buraya nisbət edilir. O, şafii məzhəbli fəqih (hüquqçu) idi. Bağdadda Əbu Hamid əl-Ğəzaliyə fiqh öyrətmiş, sonra Xorasana səfər etmiş, bir müddət Nişapurda iqamət etmiş, sonra Bəlxə köçmüşdür. Əli bin Əbu S`əd Əbdülvahid ibn Əbdülkərim əl-Qasri və Əbdürrəzzaq bin Həssan əl-Mənii və başqalarından hədis dinləmişdir. Əbu Sə`d "əş-Şuyux"da qeyd edir ki, o, 546-cı ildə Bəlxdə ölüb; …

Müəllif əsərinin digər yerində Səysəban/Sisəvan (digər adıyla Sisəcan/Sisakan/Sünik), yəni tarixi Zəngəzur ərazisinin Arranda, Beyləqanın isə Azərbaycanda yerləşdiyini qeyd etmişdir:

سَيْسَبَانُ: بفتح أوّله، وسكون ثانيه، وسين أخرى مفتوحة، وباء موحدة، وآخره نون، والعجم تقول سيسوان، بالواو عوضا عن الباء: بلدة من نواحي أرّان، بينها وبين بيلقان أربعة أيّام من ناحية أذربيجان، خبرني بها رجل من أهله

Tərcüməsi:

Səysəban: əvvəli fəthəli, ikincisi sükunlu, sonrakı "sin" fəthəli, "bə" bir nöqtəli və axırı "nun", əcəmlər Sisəvan deyirlər: Arran nəvahisindən (nahiyələrindən) bələd (şəhər), onunla Azərbaycanın nahiyələrindən olan Beyləqan arasında 4 gün(lük məsafə) vardır. Bunu mənə oranın camaatından bir nəfər xəbər verdi.

Müəllif bundan əlavə "əl-Bərşəliyyə" adlı bir bölgəni Arran ərazisinə daxil edir:

البرشلية موضع بأران له ذكر في أخبار ملوك الفرس

Tərcüməsi:

Əl-Bərşəliyyə Arranda yerdir, fars hökmdarlarının xəbərlərində (məlumatlarında) xatırlanmışdır (ona toxunulmuşdur).

Müəllif həmçinin Naxçıvan şəhəri daxil olmaqla Bəsfurcan (Vaspurakan) bölgəsini Arran ərazisinə daxil edir:

بَسْفُرجانُ: بضم الفاء، وسكون الراء، وجيم، وألف، ونون: كورة بأرض أرّان، ومدينتها النّشوى، وهي نقجوان، عمّر ذلك كله أنوشروان حيث عمّر باب الأبواب، وقد عدّوه في أرمينية الثالثة.

Tərcüməsi:

Bəsfurcan: dammalı "fə", sükunlu "ra", "cim": Arran ərzində (torpağında) quradır (kuradır), və mədinəsi (baş şəhəri) ən-Nəşəvadır, hansı ki, Naxçıvan adlandırılır. Bu şəhəri Ənuşirəvan Bab əl-Əbvab (Dərbənd) şəhərini tikdirdiyi zaman tikdirmişdir. (Bəsfurcanı) Üçüncü Ərməniyyədən sayırlar.

İbn əl-Əsirin "Əl-kamil fit-tarix" əsəri

12–13-cü əsrlərdə (1160–1234-cü illər) yaşamış İbn əl-Əsir "Əl-kamil fit-tarix" əsərində Ani şəhərinin Arran şəhərlərindən biri olduğunu qeyd edir:

في هذه السنة، في شعبان، اجتمعت الكرج مع ملكهم، وساروا إلى مدينة آني من بلاد أران، وملكوها، وقتلوا فيها خلقا كثيرا، فانتدب لهم شاه أرمن بن إبراهيم بن سكمان صاحب خلاط، وجمع العساكر، واجتمع معه من المتطوعة خلق كثير، وسار إليهم ، فلقوه، وقاتلوه، فانهزم المسلمون، وقتل أكثرهم، وأسر كثير منهم، وعاد شاه أرمن مهزوما لم يرجع معه غير أربع مائة فارس من عسكره.

Tərcüməsi:

Bu ilin (hicri 556) şaban ayında gürcülər krallarının əmrində toplanaraq Arran şəhərlərindən olan Ani şəhərinə hücum etdilər və şəhəri ələ keçirdilər. Orda bir çox şəxsi öldürdülər. Əxlat hakimi ibni Sökmən əsgər toplayaraq onların köməyinə getdi. Həmçinin bir çox könüllü mücahid də ona qoşuldu.

İbn Səid əl-Məğribinin "Bəst əl-ard fit-tul vəl-ard" əsəri

13-cü əsr coğrafiyaçısı İbn Səid əl-Məğribi "Bəst əl-ard fit-tul vəl-ard" əsərində Naxçıvanı Arran şəhəri kimi təsvir edir:

وفي شمالي نهر الكر مدينة نقجوان وهي من المدن المذكورة في شرقي أران، فخربها التتر، وقتلوا جميع أهلها

Tərcüməsi:

Kür çayının şimal tərəflərində Naxçıvan şəhəri vardır ki, bu şəhər Arranın şərq tərəflərində yerləşən adı çəkilmiş şəhərlərindəndir. Tatarlar (yəni monqollar) buranı (etdikləri yürüşlərin nəticəsində) xaraba hala salmış, bölgə əhalisini bütünlüklə qətliam etmişdirlər.

Şəhabəddin Məhəmməd ən-Nəsəvinin "Sirət əs-Sultan Cəlaləddin" əsəri

13-cü əsrin birinci yarısında yaşamış və Xarəzmşahlar dövlətinin hakimi Sultan Cəlaləddinin Məngüberdinin (Mingburnunun) katibi olmuş Şəhabəddin Məhəmməd ən-Nəsəvi "Sirət əs-Sultan Cəlaləddin" əsərində həmin dövrdə Arran və Muğan əhalisinin arasında say çoxluğu təşkil edən türkmanların haqqında yazır:

وبها من التركمان من إذا حشروا فكان النمل محشور والجراد منثور

Tərcüməsi:

Əgər oradakı (Arran və Muğandakı) türkmanlar bir yerə toplansalar, bu qarışqa sürüsü və çəyirtkə buluduna bənzəyər.

Naməlum müəllifin "Əcaib əd-dünya" əsəri

13-cü əsrdə müəllifi naməlum olan "Əcaib əd-dünya" əsərində Arran haqqında yazılır:

Arran zəngin və bolluq içində olan ölkədir. Bura yerli hökmdarların qış iqamətgahıdır. Dünyanın heç bir yerində Arranda olan binalardan yoxdur. Türklərin bu qədər sıx yaşadığı başqa heç bir yer yoxdur. Deyirlər ki, orada yüz minə qədər türk süvarisi var. Arran təxminən 30 fərsəx (200 km)(eni) və 40 fərsəx (270 km)(uzunluğu) əhatə edir. Deyirlər ki, Kür çayı Araz çayına (axana) qədər Arran hüdudlarında yerləşir. Onun məhsulları ipək, düyü, böyük sayda qoyunlar, inəklər və atlardır.

Müəllif öz əsərində Bərdə, Tiflis və Şamaxı şəhərlərini Arranın, Təbriz, Marağa, Salmas, Xoy, Sərab, Salsur və Naxçıvan şəhərlərini də Azərbaycanın şəhərlərindən hesab edir, lakin coğrafi cəhətdən Arran və Azərbaycana onun tərəfindən aid edilən qalan şəhərlərin adlarının əksəriyyəti mətndə gah buraxılmış, gah da oxunulmaz hala gəlmişdirlər. Müəllif ayrıca olaraq Şirvan bölgəsinin də adını qeyd etmişdir.

Naməlum müəllifə məxsus Cami əd-düvəl əsərində yazılır:

"Arrana gəldikdə, bu məşhur ölkədir [ki], cənubdan Azərbaycanla, qərbdən Ermənistanla, şərqdən və cənubdan Azərbaycanla, şimaldan isə Kəbk dağları ilə sərhəddir. Onun əsas şəhərləri bunlardır: Naşava şəhəri, buna Naxçıvan da deyilir, beşinci iqlimindədir (onun) uzunluq dairəsi 780, en dairəsi 420-dir; Bab ül-Əbvab, Gəncə, Şəmkir, Beyləqan və Sərir Allan"

— V.Minorsky - Studies in Caucasian History, p.170(19).

Səfəvilər dövrü

Səfəvilər dövlətinin hökmranlığı 16-18-ci əsrlərə təsadüf edir.

Qarabağın Köçəz nahiyəsindəki mülkün şeşdang qəbaləsi

"Qərye-ye Xəzaz min əmal-e Kuçəz təvabi-ye Ərran-e Qərabağ min kure-ye Azərbaycan" ifadəsinin keçdiyi şeşdang qəbaləsinin əsli

Səfəvilər dövründə, 16-cı əsrin ikinci yarısında, təqribən 1573-1574-cü illər arası (hicri qəməri təqvimiylə 981-ci ildə) yazılmış bir şeşdang qəbaləsində Qarabağ ərazisinin Azərbaycana bağlı olduğuna işarə edilir.

Bu sənəddə Qarabağın Köçəz bölgəsinin Xazaz (Xəzaz) kəndində bir mülkün Fəğani Aşıq Divanlı adlı şəxsə Nəfəsqulu Tuşmal Xəlil Fəxrəddinli adlı şəxs tərəfindən satılması qeyd olunur, və "qərye-ye Xəzaz min əmal-e Kuçəz təvabi-ye Ərran-e Qərabağ min kure-ye Azərbaycan", yəni "Azərbaycan qurasından Qarabağ Arranına tabe olan Köçəz əmalının Xazaz (Xəzaz) qəryəsi (kəndi)" ifadəsi keçir.

"Qərye-ye Xəzaz min əmal-e Kuçəz təvabi-ye Ərran-e Qərabağ min kure-ye Azərbaycan" ifadəsinin keçdiyi şeşdang qəbaləsinin farsca transkripsiyası

"Şeşdang" ifadəsi burada bir kəndin bütün ərazisi ("şeş" farsca altı, "dang" isə hər bir şeyin altıda biri deməkdir), "qəbalə" bir mülkün və sairənin alınıb-satılması haqqında rəsmi sənəd, "qəryə" isə "kənd" mənasını daşıyır.

Sənədin farsca mətni:

… تمامت ششدانك ملك قريه خزاز من اعمال كوچز توابع اران قراباغ من كوره آذربايجان مع حدود اربعه …

Məhəmməd Hüseyn bin Xələf Təbrizinin "Burhan-i qəti" əsəri

17-ci əsrdə yaşamış, əslən Təbriz şəhərindən olan alim Məhəmməd Hüseyn bin Xələf Təbrizi, 1652-ci ildə (hicri qəməri təqvimiylə 1062-ci ildə), Hindistanda olduğu müddətdə yazdığı "Burhan-i qəti" kitabında Gəncə və Bərdə şəhərləri daxil olmaqla Arranın Azərbaycanın bir vilayəti olduğunu qeyd edir:

اران–به تشدید ثانی بر وزن بران، نام ولایتی است از آذربایجان که گنجه و بردع از اعمال آن است. گویند که معدن طلا و نقره در آنجا هست، و بی تشدید هم گفته اند. –و حنا را نیز گویند که بدان دست و پای و محاسن خضاب کنند.

— Məhəmməd Hüseyn bin Xələf Təbrizi, "Burhan-i qəti", 1/96

Tərcüməsi:

"Arran — ikincinin təşdidi ilə bərran vəznində. Azərbaycanın vilayətlərindən [birisinin] adıdır ki, Gəncə və Bərdə onun əmalındandır. Deyirlər ki, orada qızıl və gümüş mədənləri var. ["Arran" sözü] təşdidsiz də deyilir. Xınaya da ["arran"] deyirlər ki, onunla əl-ayaq və saqqalı xəzab edərlər."

19-cu əsrdə Mirzə Camal Cavanşir bildirir:

"Qarabağ vilayəti Arran ölkəsinin bir hissəsidir: bu ölkəyə Kür və Araz çayları arasında olan vilayət və torpaqlar və bu torpaqlardakı Gəncə, Naxçıvan, Ordubad, Bərdə və Beyləqan şəhərləri daxil idi"

— Mirzə Camal Cavanşir - Qarabağ tarixi, səh. 11

Qısa tarixi

İranın işğalından sonra, ərəblər Qafqaz Albaniyasına doğru hərəkət edirlər və 8-ci əsrdə Albaniya (Arran daxil omaqla) ərəblərin nəzarəti altına keçir. Ərəblərin gəlişinə qədər isə Albaniya müxtəlif dövrlərdə Sasanilər hakimiyyətinə tabe olmuş Mehranilər sülaləsi tərəfindən idarə olunurdu.

Azərbaycana İslamın gəlişindən sonra Arran müxtəlif dövrlərdə Rəvvadilər, Sacilər, Səlarilər, Şəddadilər, Şirvanşahlar sülalələri tərəfindən idarə olunur. Arran ölkəsinin orta əsrlərin ilkin dövrlərində ən mühüm şəhəri Bərdə olmuşdur. Bərdə 10-cu əsrdə özünün ən gözəl çağlarını yaşayır. Bu dövrdə şəhər sikkə pul kəsmə mərkəzi kimi vacib bir əhəmiyyət daşıyırdı. Lakin rusların və digər şimal tayfalarının şəhərə aramsız və dağıdıcı basqınları şəhərin süqutu ilə nəticələnir.

Arran ərazisi Səlcuq imperiyasının, Eldənizlər (Azərbaycan Atabəyləri) dövlətinin, daha sonra isə Elxanilər dövlətinin nəzarətinə keçir. Bir qədər sonra ərazi Çobanilər, Cəlarilər, Teymurilərin tabeliyində olur və daha sonra isə Səfəvilər dövlətinin nəzarətinə keçir.

Həmçinin bax

• Azərbaycan (tarixi ərazi)
• Şirvan (tarixi ərazi)
• Şəki (tarixi ərazi)
• Muğan (tarixi ərazi)
• Arran (hökmdar)
• Arranşahlar

Xarici keçidlər

• Azərbaycan-Arran