Xəzər xaqanlığı: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya saytından
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Redaktənin izahı yoxdur
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 68: Sətir 68:
[[Şəkil:Hermonassa 2.JPG|thumb|left|300px|[[Tmutarakan]]-- Xəzər xaqanlığı şəhərlərindən biri (xəzərlərin dövründə Tumantərxan adlanırdı) ]]
[[Şəkil:Hermonassa 2.JPG|thumb|left|300px|[[Tmutarakan]]-- Xəzər xaqanlığı şəhərlərindən biri (xəzərlərin dövründə Tumantərxan adlanırdı) ]]
== Dini inanc ==
== Dini inanc ==
Bütün türk boyları kimi xəzərlərin də dini dünyagörüşlərinin əsasını qam-şaman inancı, əcdadlara və təbiət qüvvələrinə inam təşkil edir. Dövlətdə xaqandan başqa digər elita nümayəndələri dinlərini dəyişə bilərdilər. [[X əsr]]də [[İdil]]də 10 məscid fəaliyyət göstərirdi. Müsəlmanların sayı 10 minə çatırdı ki, bunların da çoxu ticarətlə məşğul olanlar idi. Onlar əsasən Dağıstanda və Aşağı İdildə, xristianlar isə Bizans sərhəddinə yaxın və Krımda yaşayırdılar. [[Siciliya]]da yaşamış coğrafiyaşünas İdrisi ([[XII əsr]]) xaqanlıqda bütün dinlərin fəaliyyət göstərdiyini, dini azadlığın qorunduğunu qeyd edir. Bizans imperatoru I Roman Lekapenin ([[919]]-[[944]]) yəhudilərə etdiyi zülmdən sonra onlar demokratik ənənələrin qorunduğu Xəzər xaqanlığına köç edirlər və bu köç ərazidəki musəvilərin nüfuzunun artmasına səbəb olur. [[İbn Rüşd]]ə görə, Xəzər xaqanı musəvi olsa da, xalq qədim inancını qoruyub saxlayırdı. Xəzər türklərinin musəviliyi qəbul etmələri tarixdə “Xəzər polemikası” adı altında xatırlanır. Bu polemikada Xəzər xaqanının dəvəti ilə İbrahimi dinlərin nümayəndələri iştirak edərək, hansı dinin daha məqsədəuyğun və doğru olduğu müzakirə edilir. Beləliklə, xaqan müzakirədə iştirak etmək üçün xristian dininin dayağı olan [[Bizans]]a nüfuzlu bir din xadimini göndərmək üçün müraciət edir. İmperator III Mixail müşaviri Fotinin məsləhəti ilə Kirill (KonstantinSolunski) və Mefodini xaqanlığa göndərir. Apostol Kirill [[861]]-[[862]]-ci illərdə [[İdil]]ə gəlir.<ref>[http://www.vokrugsveta.ru/encyclopedia/index.php?title=%D0%9A%D0%B8%D1%80%D0%B8%D0%BB%D0%BB_(%D0%9A%D0%BE%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B8%D0%BD_%D0%A4%D0%B8%D0%BB%D0%BE%D1%81%D0%BE%D1%84)]</ref> Məşhur “Xəzər sözlüyü”ndə (“Lexicon Cospi”, ilk müəllifi polyak İones Daubmanus olub. Xəzərlər haqqında olan dağınıq məlumatlar [[XVII əsr]]də toplanılmağa başlanılıb.) musəviliyin xaqanlığın rəsmi dini olması barədə bir sıra rəvayətlər mövcuddur. İslami qaynaqlardan verilən rəvayətə görə, bir gün xaqan yuxu görür və bu yuxunun yozumu üçün müxtəlif din xadimlərinə müraciət olunur. Yuxunu daha düzgün şəkildə yozan müsəlman Fərabi ibn Qorun izahından sonra xaqan İslamı qəbul edir. Lakin mənbələrdə bu polemikada xaqanın yəhudiliyi qəbul etməsi daha çox qeyd edilir. Çünki yəhudi ravvinin də dediyi kimi, yəhudi dininin arxasında nə yaşıl yelkənli gəmiləri olan ərəb xəlifəsi, nə də əlində qızılı xaç tutub ordularının başında dayanan Bizans imperatoru dayanır. Lakin ravvinin bu məntiqli cavabına Kirill daha tutarlı sual verərək xaqanı fikrindən döndərir. Belə ki, Kirill bildirir ki, yəhudilərin Allah tərəfindən cəzalandırılması və sürgün edilmələrini onların özləri də ilahi cəza hesab edirlər. Və deməli, yəhudilər xəzərləri öz tərəflərinə çəkməklə onları da bu cazaya məhkum olunmalarına və ərazilərindən didərgin düşmələrinə şərait yaradırlar. Ona görə də, xaqan Xristianlığı qəbul edir və xəzərlər xaç suyuna çəkilirlər.
Bütün türk boyları kimi xəzərlərin də dini dünyagörüşlərinin əsasını qam-şaman inancı, əcdadlara və təbiət qüvvələrinə inam təşkil edir. Dövlətdə xaqandan başqa digər elita nümayəndələri dinlərini dəyişə bilərdilər. [[X əsr]]də [[İdil]]də 10 məscid fəaliyyət göstərirdi. Müsəlmanların sayı 10 minə çatırdı ki, bunların da çoxu ticarətlə məşğul olanlar idi. Onlar əsasən Dağıstanda və Aşağı İdildə, xristianlar isə Bizans sərhəddinə yaxın və Krımda yaşayırdılar. [[Siciliya]]da yaşamış coğrafiyaşünas İdrisi ([[XII əsr]]) xaqanlıqda bütün dinlərin fəaliyyət göstərdiyini, dini azadlığın qorunduğunu qeyd edir. Bizans imperatoru I Roman Lekapenin ([[919]]-[[944]]) yəhudilərə etdiyi zülmdən sonra onlar demokratik ənənələrin qorunduğu Xəzər xaqanlığına köç edirlər və bu köç ərazidəki musəvilərin nüfuzunun artmasına səbəb olur.<ref>[http://books.google.az/books?id=3ZzXjdyK-CEC&pg=PA161&lpg=PA161&dq=romanos++lekapenos+jewish+khazar&source=bl&ots=NbBrnG7aW2&sig=T8VYTc1lNPhieVK5kkpK-FsveW8&hl=ru&sa=X&ei=eEkCVKmvCsyh7AaR5YGwBQ&ved=0CCMQ6AEwAQ#v=onepage&q=romanos%20%20lekapenos%20jewish%20khazar&f=false]</ref> [[İbn Rüşd]]ə görə, Xəzər xaqanı musəvi olsa da, xalq qədim inancını qoruyub saxlayırdı. Xəzər türklərinin musəviliyi qəbul etmələri tarixdə “Xəzər polemikası” adı altında xatırlanır. Bu polemikada Xəzər xaqanının dəvəti ilə İbrahimi dinlərin nümayəndələri iştirak edərək, hansı dinin daha məqsədəuyğun və doğru olduğu müzakirə edilir. Beləliklə, xaqan müzakirədə iştirak etmək üçün xristian dininin dayağı olan [[Bizans]]a nüfuzlu bir din xadimini göndərmək üçün müraciət edir. İmperator III Mixail müşaviri Fotinin məsləhəti ilə Kirill (KonstantinSolunski) və Mefodini xaqanlığa göndərir. Apostol Kirill [[861]]-[[862]]-ci illərdə [[İdil]]ə gəlir.<ref>[http://www.vokrugsveta.ru/encyclopedia/index.php?title=%D0%9A%D0%B8%D1%80%D0%B8%D0%BB%D0%BB_(%D0%9A%D0%BE%D0%BD%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B8%D0%BD_%D0%A4%D0%B8%D0%BB%D0%BE%D1%81%D0%BE%D1%84)]</ref> Məşhur “Xəzər sözlüyü”ndə (“Lexicon Cospi”, ilk müəllifi polyak İones Daubmanus olub. Xəzərlər haqqında olan dağınıq məlumatlar [[XVII əsr]]də toplanılmağa başlanılıb.) musəviliyin xaqanlığın rəsmi dini olması barədə bir sıra rəvayətlər mövcuddur. İslami qaynaqlardan verilən rəvayətə görə, bir gün xaqan yuxu görür və bu yuxunun yozumu üçün müxtəlif din xadimlərinə müraciət olunur. Yuxunu daha düzgün şəkildə yozan müsəlman Fərabi ibn Qorun izahından sonra xaqan İslamı qəbul edir. Lakin mənbələrdə bu polemikada xaqanın yəhudiliyi qəbul etməsi daha çox qeyd edilir. Çünki yəhudi ravvinin də dediyi kimi, yəhudi dininin arxasında nə yaşıl yelkənli gəmiləri olan ərəb xəlifəsi, nə də əlində qızılı xaç tutub ordularının başında dayanan Bizans imperatoru dayanır. Lakin ravvinin bu məntiqli cavabına Kirill daha tutarlı sual verərək xaqanı fikrindən döndərir. Belə ki, Kirill bildirir ki, yəhudilərin Allah tərəfindən cəzalandırılması və sürgün edilmələrini onların özləri də ilahi cəza hesab edirlər. Və deməli, yəhudilər xəzərləri öz tərəflərinə çəkməklə onları da bu cazaya məhkum olunmalarına və ərazilərindən didərgin düşmələrinə şərait yaradırlar. Ona görə də, xaqan Xristianlığı qəbul edir və xəzərlər xaç suyuna çəkilirlər.


Doğrudur, rəvayətlərdən anlaşıldığı kimi, xaqan Xristianlığa və İslama daha çox meyl etsə də, nəticədə Yəhudiliyi qəbul edir. Ravvinin sözündən də göründüyü kimi, əgər Xristianlıq qəbul edilsə, Bizansın, İslam qəbul edilsə, Ərəb imperiyasından asılı vəziyyətə düşüləcəkdi. Bu məqsədlə ən optimal variant kimi musəvilik qəbul edilir.
Doğrudur, rəvayətlərdən anlaşıldığı kimi, xaqan Xristianlığa və İslama daha çox meyl etsə də, nəticədə Yəhudiliyi qəbul edir. Ravvinin sözündən də göründüyü kimi, əgər Xristianlıq qəbul edilsə, Bizansın, İslam qəbul edilsə, Ərəb imperiyasından asılı vəziyyətə düşüləcəkdi. Bu məqsədlə ən optimal variant kimi musəvilik qəbul edilir.


Bütün bunlara baxmayaraq, İbrahimi dinlərdən heç biri xalqı tenqrilik inancından uzaqlaşdıra bilmir. Musəvilik sadəcə, elita təbəqəsi tərəfindən qəbul edilir. Yəhudi şairi Halovi ([[1085]]-[[1141]]) ərəbcə yazdığı “Kitab al-Khazarо” əsərində yəhudilərin seçilmiş bir xalq olduğunu və gələcəkdə bütün xalqların musəviliyi qəbul edəcəklərini bildirir. Və buna misal kimi xəzər türklərinin atdığı addımı göstərir və əsərində xəzərlərə geniş yer verir.<ref>[http://www.fordham.edu/halsall/source/kuzari.asp]</ref> [[1170]]-[[1185]]-ci illərdə Şərqi Avropada və Anadoluda səyahətdə olan alman yəhudisi, səyyah Rastibonlu Reb Petaşya, “Sibub Ha’olam” (Dünya üzərində səyahət) adlı əsərində Krımın cənubunda yaşayan xəzərlərlə rastlaşdığını qeyd edir və onların Karay məzhəbini tənqid edir. Xaqanlıqda [[İslam]] dini ticarət məqsədi ilə buraya gələn müsəlmanlar və Xarəzm türklərindən ibarət müsəlman muzdlu əsgərlərin vasitəsilə yayılır. İbn Fədlana görə, paytaxtdakı müsəlmanlara Xız boyundan biri başçılıq edirdi. Əl-Məsudiyə görə, xəzərlər xəlifə [[Harun ər-Rəşid]]in zamanında musəviliyin “Karay” məzhəbinə daxil olublar.
Bütün bunlara baxmayaraq, İbrahimi dinlərdən heç biri xalqı tenqrilik inancından uzaqlaşdıra bilmir. Musəvilik sadəcə, elita təbəqəsi tərəfindən qəbul edilir. Yəhudi şairi Halovi ([[1085]]-[[1141]]) ərəbcə yazdığı “Kitab al-Khazarо” əsərində yəhudilərin seçilmiş bir xalq olduğunu və gələcəkdə bütün xalqların musəviliyi qəbul edəcəklərini bildirir. Və buna misal kimi xəzər türklərinin atdığı addımı göstərir və əsərində xəzərlərə geniş yer verir.<ref>[http://www.fordham.edu/halsall/source/kuzari.asp]</ref>[[1170]]-[[1185]]-ci illərdə Şərqi Avropada və Anadoluda səyahətdə olan alman yəhudisi, səyyah Rastibonlu Reb Petaşya, “Sibub Ha’olam” (Dünya üzərində səyahət) adlı əsərində Krımın cənubunda yaşayan xəzərlərlə rastlaşdığını qeyd edir və onların Karay məzhəbini tənqid edir.<ref>[http://dinimislam.tripod.com/hazar.htm]</ref> Xaqanlıqda [[İslam]] dini ticarət məqsədi ilə buraya gələn müsəlmanlar və Xarəzm türklərindən ibarət müsəlman muzdlu əsgərlərin vasitəsilə yayılır. İbn Fədlana görə, paytaxtdakı müsəlmanlara Xız boyundan biri başçılıq edirdi. Əl-Məsudiyə görə, xəzərlər xəlifə [[Harun ər-Rəşid]]in zamanında musəviliyin “Karay” məzhəbinə daxil olublar.<ref>[http://www.academia.edu/3033034/%D0%AD%D0%A2%D0%90%D0%9F%D0%AB_%D0%98%D0%A1%D0%9B%D0%90%D0%9C%D0%98%D0%97%D0%90%D0%A6%D0%98%D0%98_%D0%9D%D0%90%D0%A1%D0%95%D0%9B%D0%95%D0%9D%D0%98%D0%AF_%D0%A5%D0%90%D0%97%D0%90%D0%A0%D0%A1%D0%9A%D0%9E%D0%93%D0%9E_%D0%9A%D0%90%D0%93%D0%90%D0%9D%D0%90%D0%A2%D0%90]</ref>


Xəzərlər özlərindən sonra yalnız bir yazılı tarix saxlayıblar ki, bu da iki mənbə əsasında çatıb. Mənbələrdən biri [[XVI əsr]]də Misirdə (Keniset-el-Şami) tapılan və [[1577]]-ci ildə [[İstanbul]]da çap edilən (“Correspondence Kha-zare”) yazışmadır. Bu yazışma xaqanbəy Yusif Harun oğlu ilə [[Əndəlus]]lu musəvi dövlət xadimi və mütəfəkkiri Hasday bin İshak ilə əlaqədardır. Belə ki, Hasday [[Əndəlus]]da ikən İrandan gələn tacirlərdən müstəqil bir yəhudi xaqanlığının mövcudluğunu eşidir. Əvvəlcə buna inanmayan Hasdaya bunun doğru olduğunu, hətta xaqanlarının adının Yusif (Josef) olduğunu söyləyirlər. Əmin olduqdan sonra Hasday Yusifə məktub yazaraq ([[960]]-cı ildə) onların Fələstindən gəlib-gəlmədiklərini öyrənməyə çalışır. Çünki yəhudi xalqının qollarının çoxu məhv olduğundan Hasday, bəlkə də onların həmin qollardan biri olduğunu düşünür. Beləliklə, Hasdayla Yusifin katibləri arasında yazışmalar başlayır.
Xəzərlər özlərindən sonra yalnız bir yazılı tarix saxlayıblar ki, bu da iki mənbə əsasında çatıb. Mənbələrdən biri [[XVI əsr]]də Misirdə (Keniset-el-Şami) tapılan və [[1577]]-ci ildə [[İstanbul]]da çap edilən (“Correspondence Kha-zare”) yazışmadır. Bu yazışma xaqanbəy Yusif Harun oğlu ilə [[Əndəlus]]lu musəvi dövlət xadimi və mütəfəkkiri Hasday bin İshak ilə əlaqədardır. Belə ki, Hasday [[Əndəlus]]da ikən İrandan gələn tacirlərdən müstəqil bir yəhudi xaqanlığının mövcudluğunu eşidir. Əvvəlcə buna inanmayan Hasdaya bunun doğru olduğunu, hətta xaqanlarının adının Yusif (Josef) olduğunu söyləyirlər. Əmin olduqdan sonra Hasday Yusifə məktub yazaraq ([[960]]-cı ildə) onların Fələstindən gəlib-gəlmədiklərini öyrənməyə çalışır. Çünki yəhudi xalqının qollarının çoxu məhv olduğundan Hasday, bəlkə də onların həmin qollardan biri olduğunu düşünür. Beləliklə, Hasdayla Yusifin katibləri arasında yazışmalar başlayır.<ref>[http://kirimchak-karaim.blogspot.com/2012/10/hazar-kaganlg.html]</ref>


Yusif Harun oğlunun məktubunda xəzər xaqanlarının nəsil şəcərəsindən, xəzərlərin məişətindən və onların yəhudi dinini qəbul etməsindən, xaqanlıqda yaşayan bir sıra boylar haqqında məlumatdan bəhs edilir.
Yusif Harun oğlunun məktubunda xəzər xaqanlarının nəsil şəcərəsindən, xəzərlərin məişətindən və onların yəhudi dinini qəbul etməsindən, xaqanlıqda yaşayan bir sıra boylar haqqında məlumatdan bəhs edilir.
Sətir 80: Sətir 80:
Məlum olduğu kimi, Yəhudi inancına görə Nuhun oğlu Samın nəvələrindən Yəhudanın 12 oğlu olub və 12 qəbilə də məhz onlarla əlaqədardır. Ona görə də, Hasdayı xəzərlərin bu qəbilələrdən hansı olduğu maraqlandırırdı. Lakin Yusif yabqu məktubunda nəslinin Nuhun üçüncü oğlu Yafəsin nəvəsi və türklərin atası hesab edilən Tuqarma ilə əlaqələndirir. Eyni zamanda məktublarda xəzər polemikası və [[Bulan]] xaqanın xaqanlıqdan bütpərəst və cadugərləri qovmasından bəhs edilir.<ref>[http://www.lechaim.ru/ARHIV/131/660.htm]</ref>
Məlum olduğu kimi, Yəhudi inancına görə Nuhun oğlu Samın nəvələrindən Yəhudanın 12 oğlu olub və 12 qəbilə də məhz onlarla əlaqədardır. Ona görə də, Hasdayı xəzərlərin bu qəbilələrdən hansı olduğu maraqlandırırdı. Lakin Yusif yabqu məktubunda nəslinin Nuhun üçüncü oğlu Yafəsin nəvəsi və türklərin atası hesab edilən Tuqarma ilə əlaqələndirir. Eyni zamanda məktublarda xəzər polemikası və [[Bulan]] xaqanın xaqanlıqdan bütpərəst və cadugərləri qovmasından bəhs edilir.<ref>[http://www.lechaim.ru/ARHIV/131/660.htm]</ref>


Xəzərlər ölünu suya atırdılar, sonradan isə yandırmağa başladılar. Xaqan ölərkən 20 otaqlı bir ev tikilirdi ki, hər otaqda da bir qəbir qazılırdı. Xaqanın dəfnindən sonra onu dəfn edənlər də öldürülürdülər və digər otaqlardakı qəbirlərdə basdırırdılar. Beləliklə, xaqanın qəbri tanınmırdı. Bu adət hun türklərində də mövcud olub. Xaqanın qəbri tamamı qızılla işlənmiş qumaşla örtülür, sonra çayın suyu qəbir olan otağa boşaldılır. Bunu ona görə edirdilər ki, artıq xaqanın cəsədinə heç bir insan, şeytan, qurd və böcək məhv edə bilməyəcəkdi. Məhz bu adət nəticəsində heç bir Xəzər xaqanının qəbri tapılmayıb.
Xəzərlər ölünu suya atırdılar, sonradan isə yandırmağa başladılar. Xaqan ölərkən 20 otaqlı bir ev tikilirdi ki, hər otaqda da bir qəbir qazılırdı. Xaqanın dəfnindən sonra onu dəfn edənlər də öldürülürdülər və digər otaqlardakı qəbirlərdə basdırırdılar. Beləliklə, xaqanın qəbri tanınmırdı. Bu adət hun türklərində də mövcud olub. Xaqanın qəbri tamamı qızılla işlənmiş qumaşla örtülür, sonra çayın suyu qəbir olan otağa boşaldılır. Bunu ona görə edirdilər ki, artıq xaqanın cəsədinə heç bir insan, şeytan, qurd və böcək məhv edə bilməyəcəkdi. Məhz bu adət nəticəsində heç bir Xəzər xaqanının qəbri tapılmayıb.<ref>[http://www.paylastr.org/genel-tarih/85450-hazar-imparatorlugu-hazarlar.html]</ref>


Xaqanlıqda ərəb, ibrani və kirill əlifbasından istifadə edilirdi. Fars tarixçisi Fəxrəddin Mübarəkşah ([[XIII]] əsr) qeyd edir ki, Xəzər əlifbası 22 hərflidir, soldan sağa yazılır, hərflər isə birləşmir.
Xaqanlıqda ərəb, ibrani və kirill əlifbasından istifadə edilirdi. Fars tarixçisi Fəxrəddin Mübarəkşah ([[XIII]] əsr) qeyd edir ki, Xəzər əlifbası 22 hərflidir, soldan sağa yazılır, hərflər isə birləşmir.<ref>[http://www.turktoresi.com/viewtopic.php?f=10&t=2277]</ref>
[[Şəkil:Okurum-Khazar.png|thumb|right|300px|Şlexter məktubu və ya Kembric sənədi- Xəzər dilində tapılmış yeganə sənəd]]
[[Şəkil:Okurum-Khazar.png|thumb|right|300px|Şlexter məktubu və ya Kembric sənədi- Xəzər dilində tapılmış yeganə sənəd]]


== Xəzərlər və Azərbaycan ==
== Xəzərlər və Azərbaycan ==
Xəzərlərin Albaniya ərazilərinə gəlməsi bir neçə mərhələdə baş verib. Mənbələrdə [[193]]-[[213]]-cü illərdə Çola keçidindən keçərək Albaniyaya gəldikləri qeyd edilir. Sasani [[I Xosrov Ənuşirəvan|I Xosrov]] hakimiyyəti müddətində 50.000 Xəzər türkünü və 3.000 türk başçısını öz ailə və qohumları ilə Azərbaycana yerləşdirir. [[623]]-cü ildə xəzərlər bizanslılarla birgə Naxçıvanı və Tiflisi ələ keçirirlər, Qazakadakı məşhur atəşgədəni dağıdırlar. Qəbələni özlərinə strateji mərkəz seçən xəzərlərin bir hissəsi məğlub olandan sonra Albaniya ərazisində qalır. Xəzər-Albaniya münasibətləri [[Cavanşir]]in zamanında yenidən kəskinləşir, lakin Cavanşirin nigah diplomatiyasından istifadəsi tərəflərin razılığa gəlməsi ilə nəticələnir.
Xəzərlərin Albaniya ərazilərinə gəlməsi bir neçə mərhələdə baş verib. Mənbələrdə [[193]]-[[213]]-cü illərdə Çola keçidindən keçərək Albaniyaya gəldikləri qeyd edilir. Sasani [[I Xosrov Ənuşirəvan|I Xosrov]] hakimiyyəti müddətində 50.000 Xəzər türkünü və 3.000 türk başçısını öz ailə və qohumları ilə Azərbaycana yerləşdirir. [[623]]-cü ildə xəzərlər bizanslılarla birgə Naxçıvanı və Tiflisi ələ keçirirlər, Qazakadakı məşhur atəşgədəni dağıdırlar. Qəbələni özlərinə strateji mərkəz seçən xəzərlərin bir hissəsi məğlub olandan sonra Albaniya ərazisində qalır. Xəzər-Albaniya münasibətləri [[Cavanşir]]in zamanında yenidən kəskinləşir, lakin Cavanşirin nigah diplomatiyasından istifadəsi tərəflərin razılığa gəlməsi ilə nəticələnir.<ref>[http://static.bsu.az/w8/Tarix%20ve%20onun%20problem/2009%201-2/432-435.pdf]</ref>


== Ruslarla münasibət ==
== Ruslarla münasibət ==
Varyaq-normanlardan ibarət olan bir qrup Rus (Ross, Rhos-Rodh-qədim isveç dilində “gəmiçi” deməkdir, onlar daha çox kürk və bal ticarəti ilə məşğul olurdular) adlanırdı. Rusların başçısı olan Rurik [[IX əsr]]in ikinci yarısında mərkəzi [[Novqorod]] olmaqla Xəzər xaqanlığının idarəçiliyi formasında kiçik bir dövlət yaradır. [[862]]-ci ildə Rurik Sambataya gələrək Xəzər xaqanından tabelik statusu aldıqdan sonra fəal ticarətə atılırlar. Hələ [[839]]-da qurulan ilk Rus birliyinin başçısı “chacanus” (kakanus, xaqan) adlanırdı. [[988]]-ci ildə [[xristianlıq|Xristianlığı]] qəbul edən Vladimir və Yaroslav ([[1036]]-[[1050]]) da xaqan titulu daşıyırdılar. [[İdil]]də rus məhəlləsi olduğu kimi [[Kiyev]]də dəxəzər məhəlləsi mövcud olub. [[İbn Rüşd]]ə görə, [[Novqorod]]da xaqan əyləşir ki, o, orduya özünü təmsil etmək üçün bir nəfər təyin edir. Halbuki, bu adət varyaqlarda heç vaxt mövcud olmayıb və bu xəzərlərin idarəetmə sisteminə uyğun idi. Artıq ticarətdən varlanan ruslar xəzərlərə tabe olmayaraq xaqanlığa qarşı çıxırlar. [[866]]-cı ildə ruslar [[Kiyev]]i ələ keçirirlər, ardınca 913-919-943-cü illərdə dağıdıcı yürüşlər edirlər. [[965]]-ci ildə Svyatoslav xaqanlığa hücum edərək şəhərləri yandırır. [[987]]-ci ildə isə Vladimir vaxtilə xəzərlərlə bizanslıların birgə sahib olduğu Keson limanını ələ keçirir. [[Bizans]] isə buna etiraz etmir. Artıq [[Bizans]]ın ruslarla yaxınlaşması xəzərlərin məğlubiyyətindən xəbər verirdi.
Varyaq-normanlardan ibarət olan bir qrup Rus (Ross, Rhos-Rodh-qədim isveç dilində “gəmiçi” deməkdir, onlar daha çox kürk və bal ticarəti ilə məşğul olurdular) adlanırdı. Rusların başçısı olan Rurik [[IX əsr]]in ikinci yarısında mərkəzi [[Novqorod]] olmaqla Xəzər xaqanlığının idarəçiliyi formasında kiçik bir dövlət yaradır. [[862]]-ci ildə Rurik Sambataya gələrək Xəzər xaqanından tabelik statusu aldıqdan sonra fəal ticarətə atılırlar. Hələ [[839]]-da qurulan ilk Rus birliyinin başçısı “chacanus” (kakanus, xaqan) adlanırdı.<ref>[http://books.google.az/books?id=-v_RORENFbMC&pg=PA88&lpg=PA88&dq=839+chacanus+kiev+rus&source=bl&ots=7hjGQzhKI9&sig=yl72EPsAjC50UAlRdQI8o6WOP0I&hl=ru&sa=X&ei=i08CVPOfBKfN7Aaz8YDQCw&ved=0CDIQ6AEwAw#v=onepage&q=839%20chacanus%20kiev%20rus&f=false]</ref> [[988]]-ci ildə [[xristianlıq|Xristianlığı]] qəbul edən Vladimir və Yaroslav ([[1036]]-[[1050]]) da xaqan titulu daşıyırdılar.<ref>[http://ejwiki.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D0%BD_(%D1%82%D0%B8%D1%82%D1%83%D0%BB)]</ref> [[İdil]]də rus məhəlləsi olduğu kimi [[Kiyev]]də dəxəzər məhəlləsi mövcud olub. [[İbn Rüşd]]ə görə, [[Novqorod]]da xaqan əyləşir ki, o, orduya özünü təmsil etmək üçün bir nəfər təyin edir. Halbuki, bu adət varyaqlarda heç vaxt mövcud olmayıb və bu xəzərlərin idarəetmə sisteminə uyğun idi. Artıq ticarətdən varlanan ruslar xəzərlərə tabe olmayaraq xaqanlığa qarşı çıxırlar. [[866]]-cı ildə ruslar [[Kiyev]]i ələ keçirirlər, ardınca 913-919-943-cü illərdə dağıdıcı yürüşlər edirlər. [[965]]-ci ildə Svyatoslav xaqanlığa hücum edərək şəhərləri yandırır. [[987]]-ci ildə isə Vladimir vaxtilə xəzərlərlə bizanslıların birgə sahib olduğu Korsun limanını ələ keçirir.<ref>[http://lifeglobe.net/blogs/details?id=390]</ref> [[Bizans]] isə buna etiraz etmir. Artıq [[Bizans]]ın ruslarla yaxınlaşması xəzərlərin məğlubiyyətindən xəbər verirdi.


== Xaqanlığın süqutu ==
== Xaqanlığın süqutu ==
Sətir 100: Sətir 100:


==İdarəetmə==
==İdarəetmə==
Xəzər xaqanlığının dövlət idarəetməsi əslində Göytürk xaqanlığının idarə sisteminin bir davamı olsa da, bəzi yerlərdə fərqliliklər özünü göstərirdi. Hudud ul-alam adlı əsərə görə, dövlətin başında olan xaqan, Aşina sülaləsindən gəlməklə birlikdə qədim türk adətlərinə uyğun olmaqla ilahi mənşəli sayılırdı. Buna görə də xaqan olmaq üçün bu sülaləyə uyğun olmaq lazım idi. Xaqanlıq atadan oğula keçirdi və xaqanların Aşina adlı dişi qurdun soyundan gəldiyinə inanılırdı. Həm Qərb Türklərində, həm də Xəzərlərdə "xaqan qətl etmə" adəti vardı. Ərəb tarixçisi İstəxriyə görə xaqan vəzifəyə başladıqdan sonra bir limit müddət müəyyən olunurdu və bu müddət tamam olduqdan sonra xaqan öldürülürdü. İbn Fədlana görə xaqan ən azı 40 il hakimiyyətdə qalırdısa yaşlılığından dolayı düşünmə və hökm vermə qabiliyyətini itirdiyi düşünülürdü və xaqan öldürülürdü. Digər türk dövlətlərində olduğu kimi Xəzər xaqanlığında da xaqanın müqəddəs bir gücü və yeri olduğuna inanılırdı. Xalq quraqlıq, qıtlıq və müharibələrdə uğursuzluqla üzləşərdisə bunda xaqanı günahkar hesab edirdilər və bu onun öldürülməsinə səbəb olurdu. Xaqanın köməkçisinə Kündür, onun da köməkçisinə çavışgır deyilirdı. Bu şəxslərdən başqa heç kim xaqanın yanına girə bilməzdi. Xaqanın düşmənə qarşı göndərdiyi ordu məğlub olardısa, qaçaraq geri dönənlər öldürülərdi, komandan və xaqan köməkçisi cəzalandırılırdı. Xəzərlərə bağlı olan digər qövmlər mərkəzdən göndərilən İl-teber və ya tudun deyilən şəxslər tərəfindən idarə olunurdu. Xaqanın həyat yoldaşına digər türk dövlətlərində olduğu kimi xatun deyilirdi. Xaqan öldükdən sonra xüsusi diqqətlə hazırlanmış məzarda dəfn olunurdu. Zaman keçdikdə Xəzər xaqanının mövqeyi zəiflədi. O.Pritsaka görə tarixçi əl-Yəqubinin IX əsrə aid olan yazılarında 799-cu ildə xaqanın həm ən üst səviyyədə idarəçi, həm də ordu komandanı olduğunu, ancaq 833-cu ilə gəldikdə isə səlahiyyətlərini digər bir idarəçi olan "Bek"lə bölüşdüyünü yazırdı. İbn Fədlana görə bekin hər cür qadağa qoymağa, cəzalandırmağa, bağışlamağa və dövlət işlərini idarə etməyə səlahiyyəti çatırdı. Buna baxmayaraq yenə o dövrün qaydalarına görə bek sıralamada yalnız titul kimi qalmış xaqandan sonra, ikinci gəlirdi. Bekin ən önəmli məsuliyyətlərindən biri də ordu komandanlığını yerinə yetirməkdi. Xəzər xaqanlığında idarəetmədə üçüncü pillədə duran şəxsə kender, dördüncü pillədə duran şəxsə isə cavışgar (kenderin vəkili) deyilirdi. Beşinci pillədə isə tərxan qərar tuturdu. Tərxanın vəzifəsi Xəzər xaqanlığı ordularında alay komandanlığını yerinə yetirmək və köməkçi ordulara komandanlıq etməkdi. Eyni zamanda VIII əsrdə Atilin valisi də tarxan titulunu daşıyırdı.
Xəzər xaqanlığının dövlət idarəetməsi əslində Göytürk xaqanlığının idarə sisteminin bir davamı olsa da, bəzi yerlərdə fərqliliklər özünü göstərirdi. Hudud ul-alam adlı əsərə görə, dövlətin başında olan xaqan, Aşina sülaləsindən gəlməklə birlikdə qədim türk adətlərinə uyğun olmaqla ilahi mənşəli sayılırdı. Buna görə də xaqan olmaq üçün bu sülaləyə uyğun olmaq lazım idi. Xaqanlıq atadan oğula keçirdi və xaqanların Aşina adlı dişi qurdun soyundan gəldiyinə inanılırdı. Həm Qərb Türklərində, həm də Xəzərlərdə "xaqan qətl etmə" adəti vardı. Ərəb tarixçisi İstəxriyə görə xaqan vəzifəyə başladıqdan sonra bir limit müddət müəyyən olunurdu və bu müddət tamam olduqdan sonra xaqan öldürülürdü. İbn Fədlana görə xaqan ən azı 40 il hakimiyyətdə qalırdısa yaşlılığından dolayı düşünmə və hökm vermə qabiliyyətini itirdiyi düşünülürdü və xaqan öldürülürdü.<ref>[http://www.khazaria.com/khazar-kingship.html]</ref> Digər türk dövlətlərində olduğu kimi Xəzər xaqanlığında da xaqanın müqəddəs bir gücü və yeri olduğuna inanılırdı. Xalq quraqlıq, qıtlıq və müharibələrdə uğursuzluqla üzləşərdisə bunda xaqanı günahkar hesab edirdilər və bu onun öldürülməsinə səbəb olurdu. Xaqanın köməkçisinə Kündür, onun da köməkçisinə çavışgır deyilirdı. Bu şəxslərdən başqa heç kim xaqanın yanına girə bilməzdi. Xaqanın düşmənə qarşı göndərdiyi ordu məğlub olardısa, qaçaraq geri dönənlər öldürülərdi, komandan və xaqan köməkçisi cəzalandırılırdı. Xəzərlərə bağlı olan digər qövmlər mərkəzdən göndərilən İl-teber və ya tudun deyilən şəxslər tərəfindən idarə olunurdu.<ref>[http://www.pseudology.org/History/IstoriaHazar.pdf]</ref> Xaqanın həyat yoldaşına digər türk dövlətlərində olduğu kimi xatun deyilirdi. Xaqan öldükdən sonra xüsusi diqqətlə hazırlanmış məzarda dəfn olunurdu. Zaman keçdikdə Xəzər xaqanının mövqeyi zəiflədi. O.Pritsaka görə tarixçi əl-Yəqubinin IX əsrə aid olan yazılarında 799-cu ildə xaqanın həm ən üst səviyyədə idarəçi, həm də ordu komandanı olduğunu, ancaq 833-cu ilə gəldikdə isə səlahiyyətlərini digər bir idarəçi olan "Bek"lə bölüşdüyünü yazırdı. İbn Fədlana görə bekin hər cür qadağa qoymağa, cəzalandırmağa, bağışlamağa və dövlət işlərini idarə etməyə səlahiyyəti çatırdı. Buna baxmayaraq yenə o dövrün qaydalarına görə bek sıralamada yalnız titul kimi qalmış xaqandan sonra, ikinci gəlirdi. Bekin ən önəmli məsuliyyətlərindən biri də ordu komandanlığını yerinə yetirməkdi. Xəzər xaqanlığında idarəetmədə üçüncü pillədə duran şəxsə kender, dördüncü pillədə duran şəxsə isə cavışgar (kenderin vəkili) deyilirdi.<ref>[http://books.google.az/books?id=eC4BOkJmmioC&printsec=frontcover&dq=inauthor:%22Kevin+Alan+Brook%22&hl=ru&sa=X&ei=11MCVOrFO9Pb7AaS0YGwDw&ved=0CBwQ6AEwAA]</ref> Beşinci pillədə isə tərxan qərar tuturdu. Tərxanın vəzifəsi Xəzər xaqanlığı ordularında alay komandanlığını yerinə yetirmək və köməkçi ordulara komandanlıq etməkdi. Eyni zamanda VIII əsrdə Atilin valisi də tarxan titulunu daşıyırdı.<ref>[http://forums.taleworlds.com/index.php?topic=18481.25;wap2 ]</ref>
[[Şəkil:Khazar 1.gif|thumb|right|250px|Xəzər əsgəri]]
[[Şəkil:Khazar 1.gif|thumb|right|250px|Xəzər əsgəri]]
İstəxriyə görə Xəzər xaqanlığının ordusu 12000 nəfərlikdi. Əsgərlərin bir qismi istisna olmaqla digərləri nizamlı şəkildə maaş almırdı. Onlar maaşlarını uzun müddətə və nizamlı olmayan aralıqlarla alırdılar. Xəzərlərin muzdlu döyüşçüləri yoxdu və şəhərlərin müdafiəsi könüllülər tərəfindən həyata keçirilirdi. Buna baxmayaraq IX əsrin ortalarından başlayaraq ticarətin inkişaf etməsi ilə hərblə məşğul olanların sayı getdikcə azalırdı və bu da muzdlu döyüşçülərin yaranıb saylarının artmasına səbəb oldu. Bundan başqa Xarəzmdən gələn və "arsiya" adlandırılan İran mənşəli müsəlman əsgərlər xaqanın şəxsi mühafizəsini təşkil edirdi. Bundan başqa mənbələrdə Xəzər ordusunda rusların da yer aldığına rast gəlinməkdədir. Xəzər ordusunun dəniz qüvvələri olduğuna isə rast gəlinmir.
İstəxriyə görə Xəzər xaqanlığının ordusu 12000 nəfərlikdi.<ref>[http://www.bibliotekar.ru/hazary/15.htm]</ref> Əsgərlərin bir qismi istisna olmaqla digərləri nizamlı şəkildə maaş almırdı. Onlar maaşlarını uzun müddətə və nizamlı olmayan aralıqlarla alırdılar. Xəzərlərin muzdlu döyüşçüləri yoxdu və şəhərlərin müdafiəsi könüllülər tərəfindən həyata keçirilirdi. Buna baxmayaraq IX əsrin ortalarından başlayaraq ticarətin inkişaf etməsi ilə hərblə məşğul olanların sayı getdikcə azalırdı və bu da muzdlu döyüşçülərin yaranıb saylarının artmasına səbəb oldu. Bundan başqa Xarəzmdən gələn və "arsiya" adlandırılan İran mənşəli müsəlman əsgərlər xaqanın şəxsi mühafizəsini təşkil edirdi.<ref>[http://yakut_russian.academic.ru/6528/%D0%BA%D1%83%D0%B9%D0%B0]</ref> Bundan başqa mənbələrdə Xəzər ordusunda rusların da yer aldığına rast gəlinməkdədir. Xəzər ordusunun dəniz qüvvələri olduğuna isə rast gəlinmir.


Xəzər xaqanlığında vali vəzifəsini yerinə yetirənlər tudun adlanırdı və onlar xaqan tərəfindən təyin olunurdu. Tudunların vəzifəsi vergi yığmaq və gömrüyə nəzarət etməkdi. "Balıqçı" adı verilən yerli sahil mühafizə xidmətləri də mövcuddu. Ancaq bəzi şəhərlərdə tudun və balıqçılarla eyni vəzifələri yerinə yetirən və seçilərək iş başına gətirilən şəxslər də vardı. Babaqhuq (şəhərin atası) adı verilən bu cür idarəçilərdən biri Çersonu 805-840-cı illərdə idarə etmişdi. Başqa bir babaqhuq isə 703-cü ildə Tmutarakanın idarəçisi idi.
Xəzər xaqanlığında vali vəzifəsini yerinə yetirənlər tudun adlanırdı və onlar xaqan tərəfindən təyin olunurdu. Tudunların vəzifəsi vergi yığmaq və gömrüyə nəzarət etməkdi. "Balıqçı" adı verilən yerli sahil mühafizə xidmətləri də mövcuddu. Ancaq bəzi şəhərlərdə tudun və balıqçılarla eyni vəzifələri yerinə yetirən və seçilərək iş başına gətirilən şəxslər də vardı. Babaqhuq (şəhərin atası) adı verilən bu cür idarəçilərdən biri Xersonu 805-840-cı illərdə idarə etmişdi. Başqa bir babaqhuq isə 703-cü ildə Tmutarakanın idarəçisi idi.<ref>[http://sbe.kilis.edu.tr/dosyalar/tezler/hasan%20tez.pdf]</ref>


Xəzərlərin idarə sistemi rusların qurduğu Kiyev knyazlığına da təsir etmişdi. Rusların kumanlara hücumundan sonra məğlub olmasından bəhs edən İqor dastanında Novqorod-Sverskprensi İqorun titulu "xaqan"dır. Hüdud ul-alam adlı əsərdə də İqordan "Rus Xaqanı" şəklində bəhs olunur.
Xəzərlərin idarə sistemi rusların qurduğu Kiyev knyazlığına da təsir etmişdi. Rusların kumanlara hücumundan sonra məğlub olmasından bəhs edən İqor dastanında Novqorod-Sverskprensi İqorun titulu "xaqan"dır. Hüdud ul-alam adlı əsərdə də İqordan "Rus Xaqanı" şəklində bəhs olunur.
⚫
Bütün inanclardan olan insanların məhkəmədə təmsil olunmasını təmin edən və beləliklə tolerantlıq yaradan Xəzərlər nizamlı bir hüquq sistemi qurmuşdular. Ali məhkəmə paytaxtda 4 fərqli inancı təmsil edən 7 baş hakimdən ibarətdi. Atildəki məhkəmədə isə əsasən ticarətlə bağlı şikayətlərə baxılırdı. <ref>Brook, Bir Türk İmparatorluğu, s.125</ref>

⚫
Bütün inanclardan olan insanların məhkəmədə təmsil olunmasını təmin edən və beləliklə tolerantlıq yaradan Xəzərlər nizamlı bir hüquq sistemi qurmuşdular. Ali məhkəmə paytaxtda 4 fərqli inancı təmsil edən 7 baş hakimdən ibarətdi. Atildəki məhkəmədə isə əsasən ticarətlə bağlı şikayətlərə baxılırdı.




23:18, 30 avqust 2014 tarixinə olan versiya

Xaqanlıq
Xəzər xaqanlığı
təq. 650 — 969
Paytaxt Səməndər, İdil
Dilləri Xəzər dili
Rəsmi dilləri
Dövlət dini Bütpərəstlik, İudaizm, islam, xristianlıq
İdarəetmə forması Monarxiya
Sülalə Aşina[1]
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Xəzər xaqanlığı və ya Xəzər Dövləti (650-1048) – 634-cü ildə Qərbi Göytürk dövləti dağıldıqdan sonra yaranmış, Qara dənizin şimal sahilləri, Kiyevə qədərki bu günki Ukrayna torpaqları, Xəzər dənizinin şimal və şimal-qərbini örtən geniş torpaqlarda hökm sürmüş olan türk dövləti. Bəzi mənbələrdə Manqışlaqdan Aral dənizinə nə qədər olan torpaqlar da xaqanlığa daxil edilir. Paytaxtı əvvəl Səməndər, sonra İdil şəhəri olmuşdur. Xaqanlığın ərazisi bəzi mənbələrdə həm də Şərqi Türkiyə[2] kimi göstərilir.

Avropada qurulan ilk türk dövlətlərindən ən qüvvətlisi və ən uzun ömürlüsü Xəzər xaqanlığıdır. Qara dənizin şimalına qədər hakimiyyətini genişləndirən Qərbi Göytürk dövlətinin davamı kimi meydana gəlmişdir. Göytürklər VII əsrin başlanğıcında Xəzər dənizi və Qara dəniz arasında dağınıq halda yaşayan Sabar, Ogur və Onogur kimi türk tayfaları qüvvətli bir birlik kimi təşkilatlandılar və bu birlik "Xəzərlər" adı altında Qafqaz tarixində iz qoydu.

Xəzərlərə Bizans və Çin qaynaqlarında "Türk" və ya "Türk Xəzər", başqa qaynaqlarda isə "Kaspi" adı ilə rast gəlmək olar.

Fayl:Picture Tong Yabghu Qaghan.jpg
Tonq Yabqu xaqan-- Xəzər xaqanlığının qurulmasına böyük rol oynayan Göytürk xaqanı

Xaqanlığın yaradılması

Xəzərlər 630-cu ilədək Göytürk xaqanlığının tabeçiliyində fəaliyyət göstəriblər. 627-628-ci illərdə Göytürklər Bizans imperatoru Heraklın istəyinə müvafiq olaraq xəzərləri Sasanilərə qarşı çıxarır və xəzərlər Tiflisi ələ keçirirlər.[3] Xəzər-Bizans ittifaqı Göytürk xaqanlığı dağıldıqdan sonra da davam edir. Belə ki, Sasanilərin məğlubiyyətindən sonra Bizansa qarşı yeni rəqib qismində çıxış edən Ərəb Xilafətinə qarşı xəzərlər ən qüdrətli müttəfiq olur. Bu ittifaqı gücləndimək məqsədilə Bizans tərəfi nigah diplomatiyasından da istifadə edir. Belə ki, imperator II Yustinian (685-695 və 705-711, xaqanın bacısı Teodora xatunla evlənmişdi)[4] və V Konstantin (741-775) Xəzər şahzadələri ilə evlənirlər. Konstantinin şahzadə Çiçəkdən (Sonralar Bizansda geniş yayılan xəzər geyim moda stili olan “çiçakion” bu şahzadənin adı ilə bağlıdır) doğulan oğlu Leon tarixdə “Xəzər Leon” (775-780) ləqəbi ilə tanınır. Bizans imperatoru və tarixçisi VII Konstantin (901-959) "Törələr kitabı" (De Cerimoniis) adlı əsərində Qərbi Roma imperiyasına göndəriləcək məktub üçün iki sikkəlik qızıl damğa yetdiyi halda, Xəzər xaqanlığına göndəriləcək məktub üçün 3 qızıl damğanın gərəkli olduğunu qeyd edir. Xəzərlərin Bizansı müttəfiq seçməsi ərəb-xəzər münaqişəsinin yaranmasını reallaşdırır. Ərəblərin xəzərlərə qarşı ilk böyük savaşı Xəlifə Osmanın zamanında, 652-ci ildə baş verir və Bələncərə qədər soxulan ərəblər məğlub edilərək geri qayıdırlar[5] 718-ci ildə ərəblər Konstantinopola hücum edərkən Bizans Xəzər və Bulqar türklərindən yardım istəyir və bu köməkdən sonra ərəblər ordunu xəzərlərin üzərinə yönəldirlər. 722-ci ildə Ərməniyyə valisi əl-Carrahül-Hikəmi savaşda önəmli qələbə çalır. 730-cu ildə Xəzər xaqanının oğlu Barcil Ərdəbilə qədər irəliləyərək ərəbləri məğlub edir və vali Hikəmi öldürülür.[6] Ərəblərin Xəzər ölkəsində ən böyük qələbəsini Azərbaycan və Ərməniyyənin valisi Mərvan ibn Məhəmməd 737-ci ildə əldə edir. Mərvan 150 minlik ordu ilə İdil şəhərinə yürüş edir və ardınca ərəblər qoşunun bir hissəsini Dəryal keçidi, digərini Dərbənd yolu ilə keçirdərək Səməndər şəhərinə hücum edirlər. Xaqan İdilin qarşı tərəfinə keçərək tarxanlardan ibarət 40 minlik qoşun ilə mübarizə aparmağa çalışsa da, məğlub edilir və Mərvan 20 min ailəni əsir alaraq Dərbəndə tərəf sürgün edir. Məcbur qalan xaqan sülh sazişi bağlayır. Sülhün şərtlərinə uyğun olaraq Mərvan xaqanın İdilə qayıtmasına icazə verir, eyni zamanda xaqanlıqda İslam dinini yaymaq üçün iki hüquqşünası (Sabit əl-Əsədi və Əbdürrəhman Hulanü) orada saxlayır.[7] 765-ci ildə xəzərlər 30 il əvvəlki məğlubiyyətin qisasını alaraq 100 minlik ordu ilə Azərbaycan və Ərməniyyəyə girərək 100 minlik müsəlmanı əsir alırlar.

Rusların xəzərlərə xərac verməsi-Radzivil salnaməsi, XVI əsr

Bir sıra tarixçilərə görə, xəzərlərin ərəblərə qarşı mübarizəsi və İslamı kütləvi şəkildə qəbul etməmələri Şərqi Avropa tarixinin dəyişilməsində müəyyən rol oynadı. Belə ki, əgər onlar İslamı qəbul etsə idi, bu gün Rusiyanın və Şərqi Avropanın əksər xalqları müsəlman olacaqdı. Xəzərlərlə ərəblər arasında da nigah diplomatiyası mövcud olub. Belə ki, Harun ər-Rəşidin vəziri Yəhya Bərməki Xəzər şahzadəsi ilə evlənib. Fəqət qohumluq amili də iki dövlət arasındakı düşmən münasibəti aradan qaldıra bilmədi. Eyni zamanda xəzərlərlə Sasanilər də vaxtilə qohumluq əlaqələri qurublar. IV Hörmüzdün anası (578-596) xaqan qızı idi və buna görə də şahın ləqəbi tarixdə “Türkzadə” kimi qalıb. [8] 665-ci illərdə Qara dənizin şimalında yerləşən Böyük Bolqar xanlığının parçalanması nəticəsində Dneprə qədər uzanan düzənliklər xəzərlərin əlinə keçir.[9] VII-VIII əsrlərdə xəzərlər Krım və Azak ərazilərində daha da güclənirlər. Krımda yaşayan qotlar bu dövrdə xəzərlərə tabe idilər. Qotlara Xəzər xaqanı tərəfindən təyin olunan vali başçılıq edirdi. Bu cür valilər tuyun adlanırdı. 787-ci ildə xəzərlər qotların müstəqilliklərinə birdəfəlik son qoyurlar. Bu dövrdə xəzərlər Don çayı sahilində yaşayan bozqır qövmlərinin yürüşlərinin qarşısını almaq üçün Sarhil qalasını tikirlər.

Daxili vəziyyət

İbn Fədlan (922) xəzərlərin bal, un, mum, kürk ticarəti ilə, Gerdizi (1048) arıçılıq və bal mumu ilə, Məsudi (944) gəmiçiliklə məşğul olduqlarını, İstəxri (930-933) tacirlərdən gömrük haqqı olaraq onda bir vergisi aldıqlarını qeyd edirlər. Xəzərlərin mühüm şəhərləri bunlardır: dörd min bağçası olan Səməndər, Tmutarakan, Sarıqşın. Paytaxtın xaqan oturan qərb hissəsi Xanbalıq adlanırdı.[10] VII-IX əsrlər Şərqi Avropa tarixində “Xəzər barışı” (Pax Khazarica) adını alıb. Çünki məhz xəzərlərin güclü müdafiəsi nəticəsində ərəblər və ya digərləri bu ərazilərə daxil ola bilməyiblər. Müdafiəni gücləndirmək məqsədi ilə xəzərlər bizanslı ustaların köməyi nəticəsində 835-ci ildə Şarkel (Ağ qala-ağ daşlardan tikildiyi üçün) qalasını tikirlər.[11] Məsudinin verdiyi məlumata görə, Xəzər xaqanlığının paytaxtı İdildə 7 hakim var idi. Bunlardan ikisi müsəlmanların, ikisi xristianların, ikisi yəhudilərin, biri isə şamanistların haqlarını qoruyurdu. Ona görə də, ölkə ərazisində heç bir dini ayrıseçkilik salınmırdı. Şəhərlərdə məscidlər, kilsələr, sinaqoqlar yanaşı şəkildə yerləşirdi. İdil şəhəri Cənubi-Şərqi Avropa ilə Asiya arasındakı ticarət mərkəzlərindən idi.

Tmutarakan-- Xəzər xaqanlığı şəhərlərindən biri (xəzərlərin dövründə Tumantərxan adlanırdı)

Dini inanc

Bütün türk boyları kimi xəzərlərin də dini dünyagörüşlərinin əsasını qam-şaman inancı, əcdadlara və təbiət qüvvələrinə inam təşkil edir. Dövlətdə xaqandan başqa digər elita nümayəndələri dinlərini dəyişə bilərdilər. X əsrdə İdildə 10 məscid fəaliyyət göstərirdi. Müsəlmanların sayı 10 minə çatırdı ki, bunların da çoxu ticarətlə məşğul olanlar idi. Onlar əsasən Dağıstanda və Aşağı İdildə, xristianlar isə Bizans sərhəddinə yaxın və Krımda yaşayırdılar. Siciliyada yaşamış coğrafiyaşünas İdrisi (XII əsr) xaqanlıqda bütün dinlərin fəaliyyət göstərdiyini, dini azadlığın qorunduğunu qeyd edir. Bizans imperatoru I Roman Lekapenin (919-944) yəhudilərə etdiyi zülmdən sonra onlar demokratik ənənələrin qorunduğu Xəzər xaqanlığına köç edirlər və bu köç ərazidəki musəvilərin nüfuzunun artmasına səbəb olur.[12] İbn Rüşdə görə, Xəzər xaqanı musəvi olsa da, xalq qədim inancını qoruyub saxlayırdı. Xəzər türklərinin musəviliyi qəbul etmələri tarixdə “Xəzər polemikası” adı altında xatırlanır. Bu polemikada Xəzər xaqanının dəvəti ilə İbrahimi dinlərin nümayəndələri iştirak edərək, hansı dinin daha məqsədəuyğun və doğru olduğu müzakirə edilir. Beləliklə, xaqan müzakirədə iştirak etmək üçün xristian dininin dayağı olan Bizansa nüfuzlu bir din xadimini göndərmək üçün müraciət edir. İmperator III Mixail müşaviri Fotinin məsləhəti ilə Kirill (KonstantinSolunski) və Mefodini xaqanlığa göndərir. Apostol Kirill 861-862-ci illərdə İdilə gəlir.[13] Məşhur “Xəzər sözlüyü”ndə (“Lexicon Cospi”, ilk müəllifi polyak İones Daubmanus olub. Xəzərlər haqqında olan dağınıq məlumatlar XVII əsrdə toplanılmağa başlanılıb.) musəviliyin xaqanlığın rəsmi dini olması barədə bir sıra rəvayətlər mövcuddur. İslami qaynaqlardan verilən rəvayətə görə, bir gün xaqan yuxu görür və bu yuxunun yozumu üçün müxtəlif din xadimlərinə müraciət olunur. Yuxunu daha düzgün şəkildə yozan müsəlman Fərabi ibn Qorun izahından sonra xaqan İslamı qəbul edir. Lakin mənbələrdə bu polemikada xaqanın yəhudiliyi qəbul etməsi daha çox qeyd edilir. Çünki yəhudi ravvinin də dediyi kimi, yəhudi dininin arxasında nə yaşıl yelkənli gəmiləri olan ərəb xəlifəsi, nə də əlində qızılı xaç tutub ordularının başında dayanan Bizans imperatoru dayanır. Lakin ravvinin bu məntiqli cavabına Kirill daha tutarlı sual verərək xaqanı fikrindən döndərir. Belə ki, Kirill bildirir ki, yəhudilərin Allah tərəfindən cəzalandırılması və sürgün edilmələrini onların özləri də ilahi cəza hesab edirlər. Və deməli, yəhudilər xəzərləri öz tərəflərinə çəkməklə onları da bu cazaya məhkum olunmalarına və ərazilərindən didərgin düşmələrinə şərait yaradırlar. Ona görə də, xaqan Xristianlığı qəbul edir və xəzərlər xaç suyuna çəkilirlər.

Doğrudur, rəvayətlərdən anlaşıldığı kimi, xaqan Xristianlığa və İslama daha çox meyl etsə də, nəticədə Yəhudiliyi qəbul edir. Ravvinin sözündən də göründüyü kimi, əgər Xristianlıq qəbul edilsə, Bizansın, İslam qəbul edilsə, Ərəb imperiyasından asılı vəziyyətə düşüləcəkdi. Bu məqsədlə ən optimal variant kimi musəvilik qəbul edilir.

Bütün bunlara baxmayaraq, İbrahimi dinlərdən heç biri xalqı tenqrilik inancından uzaqlaşdıra bilmir. Musəvilik sadəcə, elita təbəqəsi tərəfindən qəbul edilir. Yəhudi şairi Halovi (1085-1141) ərəbcə yazdığı “Kitab al-Khazarо” əsərində yəhudilərin seçilmiş bir xalq olduğunu və gələcəkdə bütün xalqların musəviliyi qəbul edəcəklərini bildirir. Və buna misal kimi xəzər türklərinin atdığı addımı göstərir və əsərində xəzərlərə geniş yer verir.[14]1170-1185-ci illərdə Şərqi Avropada və Anadoluda səyahətdə olan alman yəhudisi, səyyah Rastibonlu Reb Petaşya, “Sibub Ha’olam” (Dünya üzərində səyahət) adlı əsərində Krımın cənubunda yaşayan xəzərlərlə rastlaşdığını qeyd edir və onların Karay məzhəbini tənqid edir.[15] Xaqanlıqda İslam dini ticarət məqsədi ilə buraya gələn müsəlmanlar və Xarəzm türklərindən ibarət müsəlman muzdlu əsgərlərin vasitəsilə yayılır. İbn Fədlana görə, paytaxtdakı müsəlmanlara Xız boyundan biri başçılıq edirdi. Əl-Məsudiyə görə, xəzərlər xəlifə Harun ər-Rəşidin zamanında musəviliyin “Karay” məzhəbinə daxil olublar.[16]

Xəzərlər özlərindən sonra yalnız bir yazılı tarix saxlayıblar ki, bu da iki mənbə əsasında çatıb. Mənbələrdən biri XVI əsrdə Misirdə (Keniset-el-Şami) tapılan və 1577-ci ildə İstanbulda çap edilən (“Correspondence Kha-zare”) yazışmadır. Bu yazışma xaqanbəy Yusif Harun oğlu ilə Əndəluslu musəvi dövlət xadimi və mütəfəkkiri Hasday bin İshak ilə əlaqədardır. Belə ki, Hasday Əndəlusda ikən İrandan gələn tacirlərdən müstəqil bir yəhudi xaqanlığının mövcudluğunu eşidir. Əvvəlcə buna inanmayan Hasdaya bunun doğru olduğunu, hətta xaqanlarının adının Yusif (Josef) olduğunu söyləyirlər. Əmin olduqdan sonra Hasday Yusifə məktub yazaraq (960-cı ildə) onların Fələstindən gəlib-gəlmədiklərini öyrənməyə çalışır. Çünki yəhudi xalqının qollarının çoxu məhv olduğundan Hasday, bəlkə də onların həmin qollardan biri olduğunu düşünür. Beləliklə, Hasdayla Yusifin katibləri arasında yazışmalar başlayır.[17]

Yusif Harun oğlunun məktubunda xəzər xaqanlarının nəsil şəcərəsindən, xəzərlərin məişətindən və onların yəhudi dinini qəbul etməsindən, xaqanlıqda yaşayan bir sıra boylar haqqında məlumatdan bəhs edilir.

Məlum olduğu kimi, Yəhudi inancına görə Nuhun oğlu Samın nəvələrindən Yəhudanın 12 oğlu olub və 12 qəbilə də məhz onlarla əlaqədardır. Ona görə də, Hasdayı xəzərlərin bu qəbilələrdən hansı olduğu maraqlandırırdı. Lakin Yusif yabqu məktubunda nəslinin Nuhun üçüncü oğlu Yafəsin nəvəsi və türklərin atası hesab edilən Tuqarma ilə əlaqələndirir. Eyni zamanda məktublarda xəzər polemikası və Bulan xaqanın xaqanlıqdan bütpərəst və cadugərləri qovmasından bəhs edilir.[18]

Xəzərlər ölünu suya atırdılar, sonradan isə yandırmağa başladılar. Xaqan ölərkən 20 otaqlı bir ev tikilirdi ki, hər otaqda da bir qəbir qazılırdı. Xaqanın dəfnindən sonra onu dəfn edənlər də öldürülürdülər və digər otaqlardakı qəbirlərdə basdırırdılar. Beləliklə, xaqanın qəbri tanınmırdı. Bu adət hun türklərində də mövcud olub. Xaqanın qəbri tamamı qızılla işlənmiş qumaşla örtülür, sonra çayın suyu qəbir olan otağa boşaldılır. Bunu ona görə edirdilər ki, artıq xaqanın cəsədinə heç bir insan, şeytan, qurd və böcək məhv edə bilməyəcəkdi. Məhz bu adət nəticəsində heç bir Xəzər xaqanının qəbri tapılmayıb.[19]

Xaqanlıqda ərəb, ibrani və kirill əlifbasından istifadə edilirdi. Fars tarixçisi Fəxrəddin Mübarəkşah (XIII əsr) qeyd edir ki, Xəzər əlifbası 22 hərflidir, soldan sağa yazılır, hərflər isə birləşmir.[20]

Şlexter məktubu və ya Kembric sənədi- Xəzər dilində tapılmış yeganə sənəd

Xəzərlər və Azərbaycan

Xəzərlərin Albaniya ərazilərinə gəlməsi bir neçə mərhələdə baş verib. Mənbələrdə 193-213-cü illərdə Çola keçidindən keçərək Albaniyaya gəldikləri qeyd edilir. Sasani I Xosrov hakimiyyəti müddətində 50.000 Xəzər türkünü və 3.000 türk başçısını öz ailə və qohumları ilə Azərbaycana yerləşdirir. 623-cü ildə xəzərlər bizanslılarla birgə Naxçıvanı və Tiflisi ələ keçirirlər, Qazakadakı məşhur atəşgədəni dağıdırlar. Qəbələni özlərinə strateji mərkəz seçən xəzərlərin bir hissəsi məğlub olandan sonra Albaniya ərazisində qalır. Xəzər-Albaniya münasibətləri Cavanşirin zamanında yenidən kəskinləşir, lakin Cavanşirin nigah diplomatiyasından istifadəsi tərəflərin razılığa gəlməsi ilə nəticələnir.[21]

Ruslarla münasibət

Varyaq-normanlardan ibarət olan bir qrup Rus (Ross, Rhos-Rodh-qədim isveç dilində “gəmiçi” deməkdir, onlar daha çox kürk və bal ticarəti ilə məşğul olurdular) adlanırdı. Rusların başçısı olan Rurik IX əsrin ikinci yarısında mərkəzi Novqorod olmaqla Xəzər xaqanlığının idarəçiliyi formasında kiçik bir dövlət yaradır. 862-ci ildə Rurik Sambataya gələrək Xəzər xaqanından tabelik statusu aldıqdan sonra fəal ticarətə atılırlar. Hələ 839-da qurulan ilk Rus birliyinin başçısı “chacanus” (kakanus, xaqan) adlanırdı.[22] 988-ci ildə Xristianlığı qəbul edən Vladimir və Yaroslav (1036-1050) da xaqan titulu daşıyırdılar.[23] İdildə rus məhəlləsi olduğu kimi Kiyevdə dəxəzər məhəlləsi mövcud olub. İbn Rüşdə görə, Novqorodda xaqan əyləşir ki, o, orduya özünü təmsil etmək üçün bir nəfər təyin edir. Halbuki, bu adət varyaqlarda heç vaxt mövcud olmayıb və bu xəzərlərin idarəetmə sisteminə uyğun idi. Artıq ticarətdən varlanan ruslar xəzərlərə tabe olmayaraq xaqanlığa qarşı çıxırlar. 866-cı ildə ruslar Kiyevi ələ keçirirlər, ardınca 913-919-943-cü illərdə dağıdıcı yürüşlər edirlər. 965-ci ildə Svyatoslav xaqanlığa hücum edərək şəhərləri yandırır. 987-ci ildə isə Vladimir vaxtilə xəzərlərlə bizanslıların birgə sahib olduğu Korsun limanını ələ keçirir.[24] Bizans isə buna etiraz etmir. Artıq Bizansın ruslarla yaxınlaşması xəzərlərin məğlubiyyətindən xəbər verirdi.

Xaqanlığın süqutu

Bizans ilə Xəzərlər arasındakı siyasi rəqabət Krım üzərində hakimiyyət qurma səbəbi istəyindən ötəri meydana çıxmışdır. Xəzərlər I Svyatoslavın cənuba enərək Kerç boğazını və Qafqazın Kuban sahillərini ələ keçərməsindən sonra Azak və Krım istiqamətinə hərəkət etməyə başlayırlar. Bizans mənbələrinə görə, Ruslar və digər Türk boylarıyla birləşib Xəzər dövlətinin yıxılmasına səbəb olmuşdur. Belə ki, 1016-1019 illəri arasında Bizansla əməkdaşlıq edən Ruslar Xəzərlərin Tmutarakandakı Bizans imperatoru II Bazilin göndərdiyi donanmanın köməyi I Svyatoslav tərəfindən zəbt edirlər.[25] Bu döyüşdən Xəzərlərin son xaqanı olan Georgius Tzul əsir düşür.[26] Xaqan xristianlığı qəbul edərək Arbon ünvanını almışdır. Mstislav bundan sonra Tmutarakan knyazı olmuş və 1022-də ordusuna aldığı xəzərlərin da köməyiylə Kiyevdeki qardaşı I. Yaroslava qarşı döyüşmüşdür. 1016-dan sonra müstəqilliklərini Aşağı İdil boylarında, Azov və Krımda kiçik xanlıqlar quraraq davam etdirən xəzərlərə son zərbəni 1030-ci ildə peçeneqlər endirmişdir. 1095-ci ilə aid Rus mənbələrində Xəzərlər artıq Rus knyazlarına tabe olduqları xatırlanır. Xəzər Xaqanlığı Bizans İmperatorluğunun da təsirləri səbəbiylə 11-ci əsrdə süqut etmişdir.

Xəzər dənizi-xəzərlərin öz adlarını verdikləri dəniz (ilk dəfə dənizin Xəzər olaraq adlandırılması ərəb tarixçisi İbn Xordadbehin IX əsr əsərlərində rast gəlinir)

Şaban Kuzguna görə xəzərlərin süqut səbəbləri daxili və xarici olmaq üzrə 2 hissəyə ayrılır. Xarici səbəblərin ən əhəmiyyətlisi: Xəzərlərin coğrafi baxımdan son dərəcə əhəmiyyətli bir bölgəni əllərində saxlamalarıdır. Daxili səbəblərin başlıcaları isə; Ölkədə Xəzərlərin geniş bir sahəyə yayılmasıyla; din, dil, birliyinin yox olması, hərbi sistemin pozulması idi. Goldenə görə xaqanlığın 10-cu əsrin ikinci yarısındakı çöküşü qaçınılmaz idi. Xəzərlərin çökəcəyi Yəhudi olmalarından ötəri deyil, mərkəzi olmayan güclərdən ibarət dövlət quruluşunun zəiflikləri və İtil boylarında dəyişən iqtisadi tarazlıqlarla əlaqədardır.[27] Dövlətin çökməsindən sonra aralarında Macarların da olduğu müxtəlif xalqların arasına dağılan Xəzərlərin bir qismi Macar sərhədlərini qoruyurdular.[28] Dunlopa görə Rusların bir dəniz gücünə sahib olmasına baxmayaraq Xəzərlərin sahib olmaması quruda döyüş üstünlüklərini itirmələrinə gətirib çıxarmışdır.[29]


İdarəetmə

Xəzər xaqanlığının dövlət idarəetməsi əslində Göytürk xaqanlığının idarə sisteminin bir davamı olsa da, bəzi yerlərdə fərqliliklər özünü göstərirdi. Hudud ul-alam adlı əsərə görə, dövlətin başında olan xaqan, Aşina sülaləsindən gəlməklə birlikdə qədim türk adətlərinə uyğun olmaqla ilahi mənşəli sayılırdı. Buna görə də xaqan olmaq üçün bu sülaləyə uyğun olmaq lazım idi. Xaqanlıq atadan oğula keçirdi və xaqanların Aşina adlı dişi qurdun soyundan gəldiyinə inanılırdı. Həm Qərb Türklərində, həm də Xəzərlərdə "xaqan qətl etmə" adəti vardı. Ərəb tarixçisi İstəxriyə görə xaqan vəzifəyə başladıqdan sonra bir limit müddət müəyyən olunurdu və bu müddət tamam olduqdan sonra xaqan öldürülürdü. İbn Fədlana görə xaqan ən azı 40 il hakimiyyətdə qalırdısa yaşlılığından dolayı düşünmə və hökm vermə qabiliyyətini itirdiyi düşünülürdü və xaqan öldürülürdü.[30] Digər türk dövlətlərində olduğu kimi Xəzər xaqanlığında da xaqanın müqəddəs bir gücü və yeri olduğuna inanılırdı. Xalq quraqlıq, qıtlıq və müharibələrdə uğursuzluqla üzləşərdisə bunda xaqanı günahkar hesab edirdilər və bu onun öldürülməsinə səbəb olurdu. Xaqanın köməkçisinə Kündür, onun da köməkçisinə çavışgır deyilirdı. Bu şəxslərdən başqa heç kim xaqanın yanına girə bilməzdi. Xaqanın düşmənə qarşı göndərdiyi ordu məğlub olardısa, qaçaraq geri dönənlər öldürülərdi, komandan və xaqan köməkçisi cəzalandırılırdı. Xəzərlərə bağlı olan digər qövmlər mərkəzdən göndərilən İl-teber və ya tudun deyilən şəxslər tərəfindən idarə olunurdu.[31] Xaqanın həyat yoldaşına digər türk dövlətlərində olduğu kimi xatun deyilirdi. Xaqan öldükdən sonra xüsusi diqqətlə hazırlanmış məzarda dəfn olunurdu. Zaman keçdikdə Xəzər xaqanının mövqeyi zəiflədi. O.Pritsaka görə tarixçi əl-Yəqubinin IX əsrə aid olan yazılarında 799-cu ildə xaqanın həm ən üst səviyyədə idarəçi, həm də ordu komandanı olduğunu, ancaq 833-cu ilə gəldikdə isə səlahiyyətlərini digər bir idarəçi olan "Bek"lə bölüşdüyünü yazırdı. İbn Fədlana görə bekin hər cür qadağa qoymağa, cəzalandırmağa, bağışlamağa və dövlət işlərini idarə etməyə səlahiyyəti çatırdı. Buna baxmayaraq yenə o dövrün qaydalarına görə bek sıralamada yalnız titul kimi qalmış xaqandan sonra, ikinci gəlirdi. Bekin ən önəmli məsuliyyətlərindən biri də ordu komandanlığını yerinə yetirməkdi. Xəzər xaqanlığında idarəetmədə üçüncü pillədə duran şəxsə kender, dördüncü pillədə duran şəxsə isə cavışgar (kenderin vəkili) deyilirdi.[32] Beşinci pillədə isə tərxan qərar tuturdu. Tərxanın vəzifəsi Xəzər xaqanlığı ordularında alay komandanlığını yerinə yetirmək və köməkçi ordulara komandanlıq etməkdi. Eyni zamanda VIII əsrdə Atilin valisi də tarxan titulunu daşıyırdı.[33]

Xəzər əsgəri

İstəxriyə görə Xəzər xaqanlığının ordusu 12000 nəfərlikdi.[34] Əsgərlərin bir qismi istisna olmaqla digərləri nizamlı şəkildə maaş almırdı. Onlar maaşlarını uzun müddətə və nizamlı olmayan aralıqlarla alırdılar. Xəzərlərin muzdlu döyüşçüləri yoxdu və şəhərlərin müdafiəsi könüllülər tərəfindən həyata keçirilirdi. Buna baxmayaraq IX əsrin ortalarından başlayaraq ticarətin inkişaf etməsi ilə hərblə məşğul olanların sayı getdikcə azalırdı və bu da muzdlu döyüşçülərin yaranıb saylarının artmasına səbəb oldu. Bundan başqa Xarəzmdən gələn və "arsiya" adlandırılan İran mənşəli müsəlman əsgərlər xaqanın şəxsi mühafizəsini təşkil edirdi.[35] Bundan başqa mənbələrdə Xəzər ordusunda rusların da yer aldığına rast gəlinməkdədir. Xəzər ordusunun dəniz qüvvələri olduğuna isə rast gəlinmir.

Xəzər xaqanlığında vali vəzifəsini yerinə yetirənlər tudun adlanırdı və onlar xaqan tərəfindən təyin olunurdu. Tudunların vəzifəsi vergi yığmaq və gömrüyə nəzarət etməkdi. "Balıqçı" adı verilən yerli sahil mühafizə xidmətləri də mövcuddu. Ancaq bəzi şəhərlərdə tudun və balıqçılarla eyni vəzifələri yerinə yetirən və seçilərək iş başına gətirilən şəxslər də vardı. Babaqhuq (şəhərin atası) adı verilən bu cür idarəçilərdən biri Xersonu 805-840-cı illərdə idarə etmişdi. Başqa bir babaqhuq isə 703-cü ildə Tmutarakanın idarəçisi idi.[36]

Xəzərlərin idarə sistemi rusların qurduğu Kiyev knyazlığına da təsir etmişdi. Rusların kumanlara hücumundan sonra məğlub olmasından bəhs edən İqor dastanında Novqorod-Sverskprensi İqorun titulu "xaqan"dır. Hüdud ul-alam adlı əsərdə də İqordan "Rus Xaqanı" şəklində bəhs olunur. Bütün inanclardan olan insanların məhkəmədə təmsil olunmasını təmin edən və beləliklə tolerantlıq yaradan Xəzərlər nizamlı bir hüquq sistemi qurmuşdular. Ali məhkəmə paytaxtda 4 fərqli inancı təmsil edən 7 baş hakimdən ibarətdi. Atildəki məhkəmədə isə əsasən ticarətlə bağlı şikayətlərə baxılırdı. [37]



İstinadlar

  1. ↑ [1]
  2. ↑ [2]
  3. ↑ [3]
  4. ↑ Ostrogorsky 1969, pp. 124–126.
  5. ↑ [4]
  6. ↑ [5]
  7. ↑ [6]
  8. ↑ [7]
  9. ↑ "Hazarlar". Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi. 10. Cilt. İstanbul: Milliyet A.Ş.. 1991. ss. sf. 5143-5144.
  10. ↑ [8]
  11. ↑ [9]
  12. ↑ [10]
  13. ↑ [11]
  14. ↑ [12]
  15. ↑ [13]
  16. ↑ [14]
  17. ↑ [15]
  18. ↑ [16]
  19. ↑ [17]
  20. ↑ [18]
  21. ↑ [19]
  22. ↑ [20]
  23. ↑ [21]
  24. ↑ [22]
  25. ↑ [23]
  26. ↑ [24]
  27. ↑ Golden, Khazar Studies, s.55-56
  28. ↑ [25]
  29. ↑ Dunlop, Douglas M. The History of the Jewish Khazars, Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1954, s. 95-96
  30. ↑ [26]
  31. ↑ [27]
  32. ↑ [28]
  33. ↑ [29]
  34. ↑ [30]
  35. ↑ [31]
  36. ↑ [32]
  37. ↑ Brook, Bir Türk İmparatorluğu, s.125


Xarici keçidlər

Həmçinin bax

Şablon:Link FM

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Xəzər_xaqanlığı&oldid=3040861"