Cümhuriyyət tələbələri
Cümhuriyyət tələbələri — 1920-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Qərbi Avropa, Rusiya və Türkiyədə ali təhsil almaq üçün seçilmiş və böyük hissəsi xarici universitetlərdə təhsil almış bir qrup tələbə. Cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrindən təxminən 100 tələbə xaricə göndərilmiş, Təhsil Nazirliyinə isə buna görə 7 milyon rubl təsis edilmişdi.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra, Qırmızı Ordunun ölkəyə giriş nəticəsində ölkənin sovetləşməsinə baxmayaraq, tələbələr təhsilini davam etdirmişdir. Təhsilini bitirdikdən sonra, tələbələrin əksəriyyəti Azərbaycana dönmüş, zavod rəhbərləri və neft yataqlarının idarəçiləri kimi əhəmiyyətli uğurlar əldə etmişlər. Onların bəziləri hətta Lenin ordeni kimi dövlət mükafatları ilə təltif olunmuşdur.
Lakin 1930-cu illərdə tələbələrin bir qismi, Azərbaycan müstəqilliyinin bərpə edilməsi və Almaniya üçün casusluq ittihamı ilə NKVD tərəfindən repressiyaya uğramışdır.
Tələbələrin xarici ölkələrə göndərilməsi haqqında qərar[redaktə | əsas redaktə]
1919-cu ilin sonunda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti təhsil sahəsində bir sıra islahatlar həyata keçirirdi. İbtidai və orta məktəblər üçün dərslik nəşr edilmişdi, ölkənin müxtəlif bölgələrində seminariyalar açılmışdı, Bakı Dövlət Universiteti təsis edilmişdi və Kənd Təsərrüfatı İnstitutunun yaradılması haqqında qanun qəbul olunmuşdu. Universitetin açılması məhdudlaşdırmadan, Ölkədə elm və təhsilin inkişafına xüsusi diqqət yetirən Cümhuriyyət hökuməti, milli kadrlar hazırlamaq üçün yollar axtarırdı. Çətin hərbi-siyasi vəziyyətə baxmayaraq, azərbaycanlı gənclərin dövlət hesabına təhsil almaq üçün xarici ölkələrə göndərilməsi barədə qərar verilmişdi. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Azərbaycanın nailiyyətlər siyahısını sayanda, qeyd edirdi:
 |
Müxtəlif sahələrdə ali təhsil üçün — memarlıq və etnologiyadan tutmuş təyyarə və gəmiqayırmaçılığa qədər dövlət hesabına 100-ə yaxın azərbaycanlı tələbə Avropanın ən yaxşı məktəblərə göndərilib. |  |
Parlamentin qətnaməsi[redaktə | əsas redaktə]
Təşkilat məsələləri[redaktə | əsas redaktə]
Xaricə tələbələrin göndərilməsi[redaktə | əsas redaktə]
Son hazırlıqlar[redaktə | əsas redaktə]
Tələbələrin gedişi[redaktə | əsas redaktə]
Təhsil illəri[redaktə | əsas redaktə]
Xaricdə ilk aylar[redaktə | əsas redaktə]
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra[redaktə | əsas redaktə]
Təhsil başa çatdıqdan sonra[redaktə | əsas redaktə]
Xaricdə qalanların taleyi[redaktə | əsas redaktə]
Azərbaycana dönənlərin taleyi[redaktə | əsas redaktə]
Tələbələrin əksəriyyəti təhsilini bitirdikdən sonra Azərbaycana dönmüş və vətən uğrunda çalışmışlar. Azərbaycanda məzunlar görüşlərini davam etdirmiş, sevinclərini və uğursuzluqlar bölüşürdülər. Tədqiqatçı Məmməd Cəfərov qeyd edir ki, zamanla, bu insanlar müstəqil Azərbaycanı tərk edib, Avropada 5-10 il yaşadılar və kapitalist idarə üsullarını sovet ilə müqayisə edirdilər. Məzunlar mövcud sistemə passiv və ya aktiv mübarizə ehtiyacının fikirinə gəlmişdilər.
Nailiyyətləri[redaktə | əsas redaktə]
Repressiya və reabilitasiya[redaktə | əsas redaktə]
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətin tələbələri[redaktə | əsas redaktə]
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Həmçinin bax[redaktə | əsas redaktə]
İstinadlar[redaktə | əsas redaktə]
AXC və maarif[redaktə | əsas redaktə]
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə maarifə, təhsilə xüsusi önəm vermişlər. Parlamentin 1919-cu il sentyabrın 1-də Bakı Dövlət Universitetinin təsis olunması haqqında qəbul etdiyi qanunu xüsusi qeyd etmək lazımdır. Milli universitetin açılması Cümhuriyyət xadimlərinin doğma xalq qarşısında çox mühüm tarixi xidməti idi. Sonralar Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süqut etsə də, Cümhuriyyət ideyalarının yaşamasında və xalqımızın yenidən müstəqilliyə qovuşmasında Bakı Dövlət Universiteti misilsiz rol oynadı. Ölkədə elm və təhsilin inkişafına xüsusi diqqət yetirən Cümhuriyyət hökuməti və Parlamenti, vaxt itirmədən, bu sahədə milli kadrlar hazırlanmasının sürətləndirilməsinə xüsusi səy göstərirdi. Bu zaman Azərbaycan Parlamenti hökumətin təklifinə əsasən 100 nəfər azərbaycanlı gəncin dövlət hesabına təhsil almaq üçün xarici ölkələrə göndərilməsi barədə qanun qəbul etmişdi. Parlament xaricə göndəriləcək gəncləri müəyyən etmək üçün Məmməd Əmin Rəsulzadənin başçılığı ilə beş nəfərdən (Mehdi bəy Hacınski, Əhməd bəy Pepinov, Qara bəy Qarabəyov, Abdulla bəy Əfəndizadə) ibarət xüsusi müsabiqə komissiyası yaratmışdı. Komissiyanın qərarına əsasən, ali təhsil almaq üçün 45 nəfər Fransa, 23 nəfər İtaliya, 10 nəfər İngiltərə, 9 nəfər Osmanlı ali məktəblərinə göndərilmişdi. Rusiyada oxumaq üçün seçilmiş 13 nəfər gənc orada Vətəndaş müharibəsi başlandığı üçün təhsil almağa gedə bilməmişdi.
Azərbaycanda heç bir vaxt Təhsil Nazirliyi 1918-1920-ci illərdə olduğu qədər geniş səlahiyyətlərə malik olmamışdır[Mənbə göstərin]. Zaqafqaziya (Qori) Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan bölməsi Qazaxa köçürüldükdən sonra Təhsil Nazirliyinin sərəncamında idi. Hətta Mayılov qardaşlarının teatrı (indiki M.F. Axundov adına Milli Opera və Balet Teatrı) nazirliyin tabeçilində idi. Dövlət teatrına dair məsələlərə nazirlikdə baxılırdı.
1919-cu il aprel ayının 27-də tərtib edilmiş və başqaları ilə yanaşı Üzeyir bəy və Zülfüqar bəy Hacıbəyovlara göndərilmiş məktubda oxuyuruq:
"Sizdən xahiş edirəm ki, bu il aprelin 28-də axşam saat 7-də Dövlət teatrı işləri üzrə komissiyanın iclasında iştirak etmək üçün Xalq maarif Nazirliyinə təşrif gətirəsiniz".
Nazirliyin şöbə rəisi.
Yeri gəlmişkən, qeyd etmək lazımdır ki, Sovet hakimiyyətinin ilk illərində bu ənənə Azərbaycan Xalq Komissarları Sovetinin sədri Nəriman Nərimanov tərəfindən davam etdirilmişdir. Belə ki, onun göstərişiylə Azərbaycanda dövlət arxivi Təhsil Nazirliyinin nəzdində yaradılmışdır. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin rəsmi orqanı "Azərbaycan" qəzeti də Xalq maarif Nazirliyinin tabeçiliyində olmuşdur. Qəzet səhifələrində təhsilə dair materialların tam genişliyi ilə dərc olunmasının bir səbəbi də bununla izah edilməlidir.
1919-cu il iyulun 23-də qəzet oxuculara bildirir ki, Bakıda Vəkilllər şurasının qərarı ilə korlar məktəbi açılacaqdır. "Tələbələr haqqında" sərlövhəli xəbərdə isə oxuyuruq: "Maarif nəzarəti 100 nəfər tələbəni xaricə göndərəcək. Hər tələbəyə 36.000 manat xərcləmək və 5.000 manat yol pulu hesablanıb. Cəmi 4.100.000 manat edir".
Qəzetin 31 iyul tarixli sayında "Tələbələrin nəzərinə" elanından bəlli olur ki, İsveçrəyə 51 nəfər, Fransaya 13 nəfər, Osmanlıya 4 nəfər, İtaliyaya 1 nəfər, Rusiyaya 17 nəfər, İngiltərəyə 3 nəfər, Almaniyaya 2 nəfər gənc göndəriləcəkdir.
"Azərbaycan" qəzeti səhifələrindəki materiallar və eləcə də arxiv sənədləri göstərir ki, əcnəbi ölkələrə təhsil almağa göndəriləcək tələbələrin qəbul etdiyi şərtlər H.Z.Tağıyev tərəfindən təsdiq olunmuş maddələrin əsasında hazırlanmışdır. Böyük xeyriyyəçi – milyonçunun şərtləri belə idi:
- Hər tələbəyə təhsil müddəti ərzində 50 manat veriləcəkdir. Yay tətillərində Qafqaza gəliş-gediş xərcləri də ayrıca ödəniləcəkdir.
- Tələbə ali təhsilini bitirdikdən sonra mütləq vətəninə dönərək öz ölkəsinə xidmət edəcəkdir.
- Tələbə qeyri-türklə evlənməyəcəkdir.
- Tələbə təhsilini bitirib həyata atıldıqdan sonra təhsil müddəti ərzində Hacı Zeynalabdindən aldığı pulları Xeyriyyə Cəmiyyətinə birdəfəlik və yaxud da hissə-hissə ödəyəcəkdir.
Azərbaycan parlamentinin xüsusi dövlət komissiyası H.Z.Tağıyevin maddələrini redaktə etmiş, 3-cü maddəni isə ixtisara salmışdır.
Yeri gəlmişkən, H.Z.Tağıyevin hər bir tələbəyə ayırdığı vəsait öz zamanına görə çox idi. Nəriman Nərimanovun "Borc iltizamı"nda oxuyuruq:
"1902-ci il iyunun 27-də mən, aşağıda imza edən kollec katibi Nəriman Nərimanov bu iltizamı fəxri vətəndaş Hacı Zeynalabdin Tağıyevə verirəm, ondan ötrü ki, o – Tağıyev ali məktəbdə təhsilimi davam etdirmək üçün mənə beş il ərzində, birinci iki ilin hərəsində 360 manat verir, bu da cəmi iki min iki yüz səksən (2280) manat edir və mən elmlər kursunu başa çatdırandan sonra bu məbləği tamamilə ona, Tağıyevə qaytaracağıma söz verirəm. Bu barədə imza atıram. İmza: Nəriman Nərimanov".
Nəriman Nərimanov H.Z.Tağıyevin himayəsi ilə 1902-ci ildə Odessa Universitetinin tibb fakültəsinə daxil olmuşdu.
Xalqımızın digər bir görkəmli dövlət xadimi – Əziz Əliyev 1951-ci ildə Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti sədrinin müavini vəzifəsində işləyərkən H.Z.Tağıyevin yaxşılığından dəst-xəttilə yazdığı tərcümeyi-halında bunları xatırlayırdı: "1917-ci ildə bütün fənnlərdən "5" qiymət almaqla gimnaziyanı qızıl medalla bitirdim. Təhsili davam etdirmək üçün vəsaitin olmadığına görə, maddi yardım üçün o vaxt Bakı milyonçusu Tağıyevə müraciət etdim. O, mənə 300 manat miqdarında pul göndərdi. Bu pulun bir hissəsinə anam üçün ərzaq aldım. Qalan hissəsini isə özümlə götürüb Petroqrada getdim. Attestat müsabiqəsi yolu ilə Hərbi-Tibb Akademiyasına daxil oldum".
...O zaman, 1919-cu ildə soydaşlarımızın əcnəbi ölkələrə ali təhsil almağa göndərilməsi Azərbaycan həyatında əlamətdar bir hadisəyə çevrilmişdi. Bu, hamıdan çox maarifpərvər millət atası H.Z.Tağıyevi məmnun edirdi. Onun bütün var-dövləti, zavodları, mədənləri, fabrik və balıq vətəgələri, maliyyət vəsaitləri... Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin iqtisadi bazasına çevrilmişdi. Xalq Cümhuriyyətinin ali qonaqlarını öz evində (indiki Azərbaycan tarix muzeyi binası) qarşılayan millət atası doxsan altı yaşını adlasa da, müsafirlərin gözünə qıvraq və gümrah bir cəngavər kimi görünürdü. "Azərbaycan" qəzeti səhifələrində tələbələr barədə verilmiş materialları qırx doqquz yaşlı Nəriman NərimanovHəştərxanda, iyirmi iki yaşlı Əziz Əliyev Naxçıvanın Şərur rayonunda həvəslə oxuyurdular.
"Azərbaycan" qəzetinin 1919-cu il 9 dekabr tarixli sayındakı "Müsəlman tələbələrin xarici ölkələrə göndərilməsi" yazısından bəlli olur ki, hökumət bu tədbiri mütəşəkkil həyata keçirmək məqsədilə tələbələrin nümayəndələrindən ibarət təşkilat yaratmışdır. Təşkilat bürosunun sədri Teymur bəy Aslanov maarif nazirliyinin nümayəndəsi Şaxtaxtinski ilə birlikdə lazımi yol vəsiqələri almaq üçün Tiflis və Batum şəhərlərində olmuşlar.
Qəzetin 1919-cu il 12 dekabr sayındakı "Tələbələrin yığıncağı" sərlövhəli xəbərdən öyrənirik ki, tələbə Bürosunun qərarı ilə xaricə yola düşən gənclərin bəzi ərzaq və digər ləvazimatla təmin olunması məsələləri həll edilmişdir. Ticarət və sənaye nazirlikləri hər bir tələbəyə 40 arşın parça, 2 cüt döşəkağı, 2 ədəd əl-üz dəsmalı, 6 ədəd yaylıq və s. vermişlər.
100 nəfər Azərbaycan türkünün Avropa ölkələrinə ali təhsil almağa göndərilməsi məsələsi ümumdövlət və ümumxalq işinə çevrilmişdi. Milli təhsil tariximizdə yeni bir səhifə açmış bu hökumət qərarına əməl olunması böyük qürur hissilə müşayət olunurdu. 100 nəfər istedadlı gəncin seçilməsi üçün Azərbaycan Demokratik Respublikası parlamentinin qərarı ilə dövlət komissiyası yaradılmışdı. Bu komissiyaya Məhəmməd Əmin Rəsulzadə başçılıq edirdi. Komissiyanın tərkibinə deputatlardan Mehdi bəy Hacınski, Qara bəy Qarabəyov, Əhməd bəy Pepinov və Abdulla bəy Əfəndizadə daxil idilər.
Komissiyaya Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin banisinin sədrlik etməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi.
1919-cu ildə xaricdə tələbələrin təhsili ilə məşğul olan doktor Bəhram bəy Axundov İstanbuldan Parisə Ceyhun Hacıbəyliyə təşviş dolu bir məktub göndərir.
"Əziz Ceyhun! Tələbələrdən çox nigaranam. İki aydan da bir az artıq müddətdə Bakıda çox çalışdım. Öz əllərimlə 200 brilyant seçib tələbələrlə yola saldım. Sata bildilər, ya yox, məlumatım yoxdu. Nərimanov bu barədə Berlin nümayəndəliyinə sorğu göndərmişdi. Nərimanın Moskvaya gedişi ilə hər şey alt-üst olub. Sabah nə olacaq deyə bilmərəm. Məchulluqla üz-üzə dayanmışıq. Mən onları unutmuram, unutmayacağam da. Bakıya qayıdan kimi yenə onlara yardım etməyə çalışacam. Təki oxusunlar, bizim bu uşaqlara ehtiyacımız var". İmza: Bəhram Axundov
Müsəlman tələbələrin xarici ölkələrə göndərilməsi haqqında qərar[redaktə | əsas redaktə]
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin həyata keçirdiyi ən mühüm tədbirlərdən biri də müxtəlif sahələrdə ali təhsilli mütəxəssislər hazırlamaq üçün yüz nəfər azərbaycanlı gəncin Avropanın ali məktəblərinə göndərilməsi olmuşdur. Azərbaycan Parlamentinin 1919-cu il sentyabrın 1-də keçirilən 70-ci iclasında Bakı Dövlət Universitetinin təsisi ilə yanaşı, 1919-20 tədris ilindən başlayaraq, yüz nəfər azərbaycanlı gəncin Hökumət hesabına təhsil almaq üçün xarici ölkələrin nüfuzlu ali məktəblərino göndərilməsi haqqında məsələ də müzakirə edilmişdir. Bu məsələ ilə əlaqədar Əhməd bəy Pepinovun məruzəsi ətrafında müzakirələrdə Rəhim bəy Vəkilov, Abdulla bəy Əfəndizadə, Rza bəy Ağabəyov, Məmmədrza ağa Vəkilov, Qasım bəy Camalbəyov, Qara bəy Qarabəyov, Muxtar əfəndi Əfəndizadə, Ağa Aşurov, xalq maarifı naziri Rəşid xan Qaplanov və b. çıxış edərək, ölkə iqtisadiyyatının elm, təhsil və mədəniyyətinin gələcək inkişafı üçün tələbələrin xarici ölkələrdə ali təhsil almağa göndərilməsinin əhəmiyyətini vurğulamışlar.
1919-1920 tədris ilində xaricdə təhsil almağa göndəriləcək tələbələr barədə Azərbaycanın Cümhuriyyəti Parlamentinin xaricdə təhsil almağa göndərilən azərbaycanlı tələbələrə vəsait ödənilməsi haqqında qərarı ilə bu iş üçün dövlət xəzinəsindən xalq maarifı nazirliyinin sərəncamına 7 milyon manat vəsait ayrılmışdır. Avropa ali məktəblərinə göndərilən hər tələbəyə ayda 400 frank təqaüd və 1000 frank yol xərci, Rusiya ali məktəblərinə göndəriləcək tələbələrə isə hər ay 3 min rubl təqaüd və 1000 manat yol xərci ayrılmalı idi. Xaricə göndəriləcək tələbələri seçmək üçün Xalq Maarifı Nazirliyi yanında Məhəmməd Əmin Rəsulzadə (sədr), Əhməd bəy Pepinov, Qara bəy Qarabəyli, Mehdi bəy Hacınski və Abdulla bəy Əfəndizadədən ibarət çox nüfuzlu münsiflər heyəti yaradılmışdı. Münsiflər heyətinin diqqətlə seçdiyi tələbələrdən 10 nəfərinin İngiltərəyə, 23 nəfərinin İtaliyaya, 45 nəfərinin Fransaya, 9 nəfərinin Türkiyəyə göndərilməsi nəzərdə tutulurdu. Nəticədə isə Xalq Maarifi Nazirliyi tərəfındən xaricə göndərilən tələbələrdən 49 nəfərinə Almaniyanın, 27 nəfərinə Fransanın, 4 nəfərinə İtaliyanın, 1 nəfərinə İngiltərənin, 6 nəfərinə isə Türkiyənin müxtəlif ali məktəblərinə göndərilmələri barədə rəsmi sənəd verilmişdi. Qalan 13 nəfər isə Rusiyaya göndərilməli idi. Rusiyada vətəndaş müharibəsi ilə əlaqədar yaranmış şəraitə görə oraya tələbə göndərmək mümkün olmamışdı. Xaricə göndərilən tələbələr 1920-ci il yanvarın 14-də Parlament və Hökumət üzvlərinin, tanınmış xeyriyyəçilərin, iş adamlarının, din xadimlərinin, ictimaiyyət nümayəndələrinin və valideynlərin iştirakı ilə təntənəli surətdə yola salındılar. Tələbələrin Batuma getmələri üçün xüsusi vaqonayrılmışdı. 1920-ci il fevralın 11 -də Parisə çatan tələbələr burada Paris Sülh Konfransında (1919-20) iştirak edən Azərbaycan nümayəndə heyəti tərəfındən hərarətlə qarşılandı. Nümayəndə heyətinin rəhbəri Əlimərdan bəy Topçubaşov tələbələr qarşısında böyük nitq söylədi. Bundan sonra tələbələr təhsil almaq üçün Avropanm müxtəlif ölkələrinə yollandılar.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin belə diqqətlə seçərək, böyük ümidlərlə xarici ölkələrin ali məktəblərinə yola saldığı bu tələbələrin taleyi Aprel işğalından (1920) sonra çox acınacaqlı oldu. Ölkənin bolşevikləşdirilməsi nəticəsində vəziyyət kəskin şəkildə dəyişdi. Tələbələrə pul göndərilmədi. Onlar bu barədə Nəriman Nərimanova müraciət etdilər. Azərbaycan İnqilab Komitəsinin 1920 il avqustun 9-da Nəriman Nərimanovun şəxsi təşəbbüsü və sədrliyi ilə keçirilən iclasında keçmiş Azərbaycan Hökumətinin xaricə göndərdiyi tələbələrin təhsillərini başa vurması üçün vəsait buraxılması və ümumiyyətlə, onlara maddi yardım göstərilməsi məsələsi müzakirə edilərək, müsbət qərar qəbul olundu və xaricdə oxuyan tələbələrə lazımi maddi kömək göstərilməsi yollarının müəyyənləşdirilməsi və göndərilməsi məsələlərinin həlli xalq maarifi və xalq xarici işlər komissarhqlarına tapşırıldı. Azərbaycan SSR Xalq Komissarlan Sovetinin sədri kimi Nəriman Nərimanov xaricdə təhsil alan azərbaycanlı tələbələrə yardımın davam etdirilməsi haqqmda xüsusi qərar imzaladı. Nəriman Nərimanov hələ 1919-cu ildən xaricdə oxuyan azərbaycanlı tələbələrin işinə məşğul Bəhram bəy Axundovu 1921-ci il iyunun 18-də xaricdə oxuyan azərbaycanlı tələbələrin işləri üzrə xüsusi müvəkkil təyin etdi. Həmin il iyulun əvvəllərində B.Axundov xaricdə oxuyan azərbaycanlı tələbələrin maddi vəziyyətini öyrənmək və onlara əməli köməklik göstərmək üçün azərbaycanlı tələbələrin oxuduğu Qərbi Avropa ölkələrinin paytaxtlarına ezam olundu. O, bütün maneələri dəf edərək, yalnız həmin il oktyabrın axırlarında Parisə gəlib çata bildi. 1922 ilin yanvarına qədər Paris, Berlin və Avropanın digər şəhərlərinə səfər edən B.Axundov Fransanın müxtəlif məktəblərində 28, Almaniyanın ali məktəblərində 49, İtaliyada 3 nəfər tələbənin oxuduğunu müəyyənləşdirdi. Bakıya qayıtdıqdan sonra, o, 1922 il martın 2-də Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Sovetinin sədri Nəriman Nərimanovun adına əhatəli hesabat təqdim etdi. Bu hesabat əsasında Nəriman Nərimanovun şəxsi göstərişi ilə xaricdə oxuyan tələbələrə təhsillərini müvəffəqiyyətlə davam etdirmələri üçün lazımi şərait yaradılması tapşırıldı.1922-ci ilin sonlarında Nəriman Nərimanov Moskvaya işə keçirildikdən sonra, xaricdə oxuyan tələbələrə münasibət yenidən dəyişdi. Xaricdə oxuyan tələbələr "sədaqətli" və "sədaqətsiz" adı ilə iki qismə bölündü. Onlara münasibət də bu yöndə quruldu. Nəticədə, təhsil haqqını ödəyə bilməyən tələbələrdən gündəlik çörəyə möhtac olaraq, ən ağır şəraitdə işləmək məcburiyyətində qalanlar, həbsxanalara düşənlər, hətta böhranlı vəziyyətdən çıxış yolu tapmayaraq, intihar edənlər də olmuşdur. Çox çətinliklə təhsilini başa çatdınb, yüksək ixtisaslı mütəxəssislər kimi vətənə qayıdan tələbələrin əksəriyyəti isə sonralar "qırmızı terror"un qurbanı oldular.
Mənbə[redaktə | əsas redaktə]
- Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001;
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920).
- Parlament (stenoqrafik hesabatlar), B., 1998;
- Paşayev A., Açılmamış səhifələrin izi ilə, B., 2001;
- Азербаиджанскaя Демократическая Республика (1918-1920). Законадательные акты (сборник документов) Б.,1998;
- Aбyтaлыбов Р., Aзербайджанские студенты в Западной Европе, газ. "Панорама", 1996, 15-e мapтa.
- Ədalət Tahirzadə. Cəfər Kazımov – Sovet uranını tapanlardan biri. Bakı: "Kür", 2001.28 səh.
- Ədalət Tahirzadə. İsgəndər Rzazadə – Azərbaycanın ilk energetiki. Bakı, "Kür" nəşriyyatı, 2000, 36 səh.
- Адалет Тагирзаде. Искендер Риза-заде – первый энергетик Азербайджана. Баку. Изд-во "Кюр", 2000, 64 стр.
- Ədalət Tahirzadə, Əliyev Ələkbər Məşədi Qəhrəman oğlu. – "525-ci qəzet", 28 sentyabr, 4, 11 oktyabr 2008, №№180, 182, 187
- Ənvər Çingizoğlu, Nərimanbəylilər, "Soy" dərgisi, 8 (28), 2009.
- Ənvər Çingizoğlu, Səfərovlar, "Soy" dərgisi, 2 (7), 2007. səh.52-59.
- Ənvər, Çingizoğlu, Hacıyevlər, "Soy" еlmi-kütləvi dərgi, 2009, №5, səh.30-33
