Abbasilər: Redaktələr arasındakı fərq
Redaktənin izahı yoxdur |
Redaktənin izahı yoxdur |
||
| Sətir 1: | Sətir 1: | ||
{{mənbə azlığı}} |
|||
{{Sülalə |
{{Sülalə |
||
|Soyadı = Abbasilər <br> {{lang-ar|العبّاسيّون}} |
|Soyadı = Abbasilər <br> {{lang-ar|العبّاسيّون}} |
||
| Sətir 17: | Sətir 16: | ||
}} |
}} |
||
'''Abbasilər''' ( |
'''Abbasilər''' (132/749-656/1258) — [[Ərəb xilafəti|Xilafəti]] beş əsr idarə etmiş qüreyşdən olan ərəb sülaləsidir. |
||
== Xilafətə gəlmələri == |
|||
[[Məhəmməd peyğəmbər]]in əmisi Abbas bin Əbdülmütəllibin soyundan gələn Abbasilər, Əməvilərə qarşı qiyam qaldıraraq [[750]]-ci ildə iqtidarı ələ keçirdilər və [[1258]]-ci ilə qədər [[İslam]] dünyasının böyük hissəsinə rəhbərlik etdilər. Ərəb millətçiliyini əsas götürən Əməvilərdən fərqli olaraq Abbasilər zamanı dövlətdə qeyri-ərəblər də yüksək vəzifələr tuturdular. |
|||
Onların soyu [[Məhəmməd]] peyğəmbərin əmisi [[Abbas ibn Əbdülmüttəlib|Abbas ibn Əbdülmüttəlibə]] qədər yüksəlir. [[Əməvilər xilafəti]] əllərinə keçirdikdən sonra, ilk vaxtlarda Abbasilər onlara qarşı müxalif olmamış, lakin sonralar Əməvilərə qarşı üsyana qoşulmuş, hətta bu üsyana başçılıq belə etmişdirlər. Abbasilərin hakimiyyətə gəlmə tarixi ''[[Abdullah ibn Zübeyrin]]'' zamanından başlamışdır. O dövrlərdə [[Muxtar Səqəfi]] adlı bir şəxs iraqlıları [[Hüseyn ibn Əli|Hüseyn ibn Əlini]] şəhid edənlərdən qisas almağa və Məhəmməd ibn Hənəfiyyənin imam kimi tanınmasına (bax: [[Qeysanilər]]) çağırışlar etmişdir. Onun səylərinin nəticəsində Taifdə [[Məhəmməd ibn Hənəfiyyə|Məhəmməd ibn Hənəfiyyənin]] imamlığını tanıyan bir qrup ortaya çıxmışdır. Onlar onun vəfatından sonra öz başçıları kimi oğlu Abdullahı tanımışdırlar. O, daha çox Əbu Həşim adı ilə tanınırdı. Əbu Həşim Əməvilərə qarşı üsyana qalxmışdır. Sonra o, Abbasın soyundan olan qohumu Məhəmməd ibn Əli ibn Abdullahın yanına gedərək, Məhəmməd peyğəmbərin soyunun hakimiyyətdə olmasının və Əməvilərin devrilməsinin vacibliyini qeyd etmişdir. Məhəmməd ibn Əli ibn Abdullah da onun bu çağırışını dəstəkləmiş, hicrətin 100-cü ilindən başlayaraq Əməvilərə qarşı yönələn təbliğata qoşulmuşdur. |
|||
Əbu Həşimin ölümündən sonra, onun ''xəlifə'' Süleyman ibn Əbdül-Məlik tərəfindən zəhərləndiyi haqqında şaiyələr yayılmışdır. Ölümündən öncə o, öz yerinə Məhəmməd ibn Əlini təyin etmişdir. |
|||
İlk Abbasi xəlifəsi [[Səffah|Əbul-Abbas əs-Səffah]] ([[750]]-[[754]]) idi. [[754]]-ci ildə qardaşı [[Mənsur]] (754-775) onun yerinə keçdi. Mənsur, [[762]]-ci ildə paytaxtı [[Şam]]dan [[Bağdad]]a daşıdı. |
|||
Uzun müddət Abbasi dəvəti gizli həyata keçirilmişdir. Əməvilərə qarşı həlledici üsyanları Abbasilərin Kufədəki tərəfdarları təşkil etmişdirlər. Onların mərkəzi Xorasanda yerləşirdi. Hicrətin 124-cü ilində, Məhəmməd ibn Əlinin ölümündən sonra, onun oğlu İbrahim üsyançıların rəhbəri olmuşdur. 129-cu ildə o, keçmiş qul [[Əbu Müslim əl-Xorasani|Əbu Müslüm]] adlı bir şəxsə Əməvilərə qarşı açıq silahlı üsyana çıxmaq əmrini vermişdir. O da, tərəfdarları ilə birlikdə Herat şəhərini ələ keçirmişdirlər. |
|||
Mənsurdan sonra [[Mehdi (xəlifə)|Mehdi]] (775-785) və Hadi (785-786) xəlifə oldular. [[Harun ər-Rəşid]] ([[786]]-[[809]]) dövründə ən geniş sərhədlərinə çatdı. |
|||
Hadisələrin bu istiqamətdə inkişaf etdiyini görən Əməvilər İbrahimi həbs etmişdirlər. O, zindanda öldürülmüş, başqa rəvayətlərə görə isə öz əcəli ilə vəfat etmişdir. Ondan sonra Əməvilərə qarşı üsyana Abdullah ibn Məhəmməd [[Əbül-Abbas əs-Saffah|Əs-Səffah]] başçılıq etmişdir. Əbu Müslüm və onun tərəfdarları irəliləyərək 130-cu ildə Mərvi ələ keçitmişdirlər. Əməvilər bu hücumların qarşısını ala bilməmiş və hakimiyyətdən uzaqlaşmağa məcbur olmuşdurlar. Onların sonuncu xəlifəsi Mərvan hakimiyyəti itirdiklərini görüb, Misirə qaçmış və 132-ci ildə orada öldürülmüşdür. |
|||
Harun Rəşidin oğulları Əmin (809-813), Məmun (813-833) və [[Mötəsim]] (833-842) atalarının siyasətlərini davam etdirdilər. |
|||
== Əli soyu ilə münasibətlər == |
|||
Mötəsim türklərdən ibarət xüsusi bir ordu qurmuş, paytaxtı [[Bağdad]]dan [[Samirə]]yə köçürmüşdür. |
|||
Bu hadisələrin sonunda Abbasilər Xilafəti ələ keçirmişdir. Onların ilk xəlifəsi Abdullahh ibn Məhəmməd əs-Səffah olmuşdur. Abbasilərin hakimiyyətə gəlməsindən sonra onların ''[[Əli|Əli ibn Əbu Talibin]]'' varisləri ilə ixtilafları yaranmışdır. Çünki, onlar birbaşa Məhəmməd peyğəmbərin soyundan idilər. Buna görə də, Əli soyunun tərəfdarları onları xəlifə kimi görmək istəyirdilər. Əvvəl, Abbasilər Əli soyunun tərəfdarlarını təqib etmiş, sonralar isə bəzi xəlifələr onları özlərinə yaxınlaşdırmışlar. |
|||
== Dövrləşmə == |
|||
[[Mötəsim]]in oğulu Vasiqin ([[842]]-[[847]]) dövründə dövlətin zəifləməsi nəticəsində Tahirilər, [[Samanilər]], [[Qaraxanlılar]], Fatimilər, Tolunoğulları və Həmdənilər kimi müstəqil dövlətlər yarandı. |
|||
Abbasilər dövründə Xilafətdə fars mədəniyyətinin təsirləri də güçlənmişdir. Abbasilər hakimiyyətini dörd dövrə ayırmaq mümkündür: yüksəliş; tənəzzül; [[Buveyhilər sülaləsi|Büveyhililərin]] təsiri altına düşmə (132/750-247/861); və [[Səlcuqlular|Səlcuqluların]] (467/1075-560/1194) təsiri altına düşməsi dövrləri. Beləliklə, ilk olaraq Abbasilərin yüksəlişi tənəzzüllə nəticələnmişdir. Tənəzzül dövründə onlar türk əsilli ordu başçalarının təsiri altına düşmüşdürlər. Elə o dövrlərdən, Xilafətin parçalanması prosesi başlamışdır. Bundan sonra Abbasilərin hakimiyyəti formal xarakter daşıyırdı. Həqiqətdə isə onlar öncə iranlı Büveyhilərin, daha sonra isə türk Səlcuqluların təsiri altına düşmüşlər. |
|||
== Sonu == |
|||
İranda hökm sürən [[Buveyhilər sülaləsi|Buveyhilər]] [[945]]-ci ildə Bağdadı ələ keçirərək xəlifə adından dövləti idarə edirdilər. Xəlifə Qaimin (1031-1075) çağırışı ilə [[Böyük Səlcuq İmperiyası]] hökmdarı Toğrul bəy 1031-ci ildə Büveyhileri Bağdaddan çıxardı. |
|||
Səlcuq imperiyası dağıldıqdan sonra Abbasilər daha 60 il hakimiyyətdə qalmışdırlar. Onların xilafətdə hakimiyyətinə monqollar son qoymuşdur. Bundan sonra Abbasilər sülaləsinin nümayəndələrini [[Məmlüklər|məmlükilər]] Misirə dəvət etmiş, onların xəlifəliyini formal olaraq tanımışlar. Hicri X (miladi XVI) əsrdə isə Osmanlı Sultanı [[I Səlim]] Misirdə məmlükilərin hakimiyyətinə son qoymuşdur. O, Misirə gələrək sonuncu Abbasi xəlifəsi hesab edilən III Mütəvəkkildən xəlifəliyi almışdır. Bundan sonra [[Osmanlı sultanlarının siyahısı|Osmanlı sultanları]] bütün müsəlmanların xəlifəsi olmuşdurlar. Bu hadisədən sonra Abbasilər dövrü bitmişdir. |
|||
== Mənbə == |
|||
Monqol hücumları zamanı 1258-ci ildə [[Hülaku xan]] Bağdadı tutaraq Xəlifə Mustasımı və xanədan üzvlərini edam etdirdi. |
|||
A. Əlizadə, E. Səmədov. [http://www.ebooks.az/view/hy4sVNRf.pdf İslam ensiklopedik lüğəti (tarix, fəlsəfə və hüquq)]. Bakı: AMEA Fəlsəfə və Hüquq institutu nəşri, 3 saylı Bakı Mətbəəsi ASC, s. 5-6. [[International Standard Book Number|ISBN]] <bdi>5-89968-070-X9</bdi>. {{Ərəb xəlifələri}} |
|||
Abbasi dövlətinin süqutundan sonra [[Misir]]ə qaçan xəlifə Zahirin oğulu Əhməd Memluk Sultanı Baybarsın qoruması altında Mustansır adıyla 1261-ci ildə xəlifə elan edildi. Misir Abbasi xəlifəliyi, siyasi və əsgəri səlahiyyətdən məhrum, tək dini nüfuzu olan bir təşkilat idi. Osmanlı padşahı [[Yavuz Sultan Səlim]] 1517-ci ildə Misiri işğal etdikdən sonra xəlifə III Mütəvəkkili özü ilə paytaxt Konstantiniyə apardı və burada Mütəvəkkil [[Aya Sofya]] məscidində minbərdən sultan Səlimi xəlifə elan etdi. |
|||
== Həmçinin bax == |
|||
{{Ərəb xəlifələri}} |
|||
[[Kateqoriya:Abbasilər| ]] |
[[Kateqoriya:Abbasilər| ]] |
||
16:31, 18 fevral 2020 tarixindəki versiya
| Abbasilər | |
|---|---|
| Ölkə | |
| Hissəsidir | Bəni Haşim |
| Banisi | Əbül-Abbas əs-Saffah |
| Sonuncu hökmdar | III Mütəvəkkül |
| Əsası qoyulub | 750 |
| Soyun kəsilməsi | 1543 |
| Milliyyət | Ərəb |
| Titullar | |
|
Bağdad Xəlifi Qəhirə Xəlifi Əmir əl-Möminin |
|
Abbasilər (132/749-656/1258) — Xilafəti beş əsr idarə etmiş qüreyşdən olan ərəb sülaləsidir.
Xilafətə gəlmələri
Onların soyu Məhəmməd peyğəmbərin əmisi Abbas ibn Əbdülmüttəlibə qədər yüksəlir. Əməvilər xilafəti əllərinə keçirdikdən sonra, ilk vaxtlarda Abbasilər onlara qarşı müxalif olmamış, lakin sonralar Əməvilərə qarşı üsyana qoşulmuş, hətta bu üsyana başçılıq belə etmişdirlər. Abbasilərin hakimiyyətə gəlmə tarixi Abdullah ibn Zübeyrin zamanından başlamışdır. O dövrlərdə Muxtar Səqəfi adlı bir şəxs iraqlıları Hüseyn ibn Əlini şəhid edənlərdən qisas almağa və Məhəmməd ibn Hənəfiyyənin imam kimi tanınmasına (bax: Qeysanilər) çağırışlar etmişdir. Onun səylərinin nəticəsində Taifdə Məhəmməd ibn Hənəfiyyənin imamlığını tanıyan bir qrup ortaya çıxmışdır. Onlar onun vəfatından sonra öz başçıları kimi oğlu Abdullahı tanımışdırlar. O, daha çox Əbu Həşim adı ilə tanınırdı. Əbu Həşim Əməvilərə qarşı üsyana qalxmışdır. Sonra o, Abbasın soyundan olan qohumu Məhəmməd ibn Əli ibn Abdullahın yanına gedərək, Məhəmməd peyğəmbərin soyunun hakimiyyətdə olmasının və Əməvilərin devrilməsinin vacibliyini qeyd etmişdir. Məhəmməd ibn Əli ibn Abdullah da onun bu çağırışını dəstəkləmiş, hicrətin 100-cü ilindən başlayaraq Əməvilərə qarşı yönələn təbliğata qoşulmuşdur.
Əbu Həşimin ölümündən sonra, onun xəlifə Süleyman ibn Əbdül-Məlik tərəfindən zəhərləndiyi haqqında şaiyələr yayılmışdır. Ölümündən öncə o, öz yerinə Məhəmməd ibn Əlini təyin etmişdir.
Uzun müddət Abbasi dəvəti gizli həyata keçirilmişdir. Əməvilərə qarşı həlledici üsyanları Abbasilərin Kufədəki tərəfdarları təşkil etmişdirlər. Onların mərkəzi Xorasanda yerləşirdi. Hicrətin 124-cü ilində, Məhəmməd ibn Əlinin ölümündən sonra, onun oğlu İbrahim üsyançıların rəhbəri olmuşdur. 129-cu ildə o, keçmiş qul Əbu Müslüm adlı bir şəxsə Əməvilərə qarşı açıq silahlı üsyana çıxmaq əmrini vermişdir. O da, tərəfdarları ilə birlikdə Herat şəhərini ələ keçirmişdirlər.
Hadisələrin bu istiqamətdə inkişaf etdiyini görən Əməvilər İbrahimi həbs etmişdirlər. O, zindanda öldürülmüş, başqa rəvayətlərə görə isə öz əcəli ilə vəfat etmişdir. Ondan sonra Əməvilərə qarşı üsyana Abdullah ibn Məhəmməd Əs-Səffah başçılıq etmişdir. Əbu Müslüm və onun tərəfdarları irəliləyərək 130-cu ildə Mərvi ələ keçitmişdirlər. Əməvilər bu hücumların qarşısını ala bilməmiş və hakimiyyətdən uzaqlaşmağa məcbur olmuşdurlar. Onların sonuncu xəlifəsi Mərvan hakimiyyəti itirdiklərini görüb, Misirə qaçmış və 132-ci ildə orada öldürülmüşdür.
Əli soyu ilə münasibətlər
Bu hadisələrin sonunda Abbasilər Xilafəti ələ keçirmişdir. Onların ilk xəlifəsi Abdullahh ibn Məhəmməd əs-Səffah olmuşdur. Abbasilərin hakimiyyətə gəlməsindən sonra onların Əli ibn Əbu Talibin varisləri ilə ixtilafları yaranmışdır. Çünki, onlar birbaşa Məhəmməd peyğəmbərin soyundan idilər. Buna görə də, Əli soyunun tərəfdarları onları xəlifə kimi görmək istəyirdilər. Əvvəl, Abbasilər Əli soyunun tərəfdarlarını təqib etmiş, sonralar isə bəzi xəlifələr onları özlərinə yaxınlaşdırmışlar.
Dövrləşmə
Abbasilər dövründə Xilafətdə fars mədəniyyətinin təsirləri də güçlənmişdir. Abbasilər hakimiyyətini dörd dövrə ayırmaq mümkündür: yüksəliş; tənəzzül; Büveyhililərin təsiri altına düşmə (132/750-247/861); və Səlcuqluların (467/1075-560/1194) təsiri altına düşməsi dövrləri. Beləliklə, ilk olaraq Abbasilərin yüksəlişi tənəzzüllə nəticələnmişdir. Tənəzzül dövründə onlar türk əsilli ordu başçalarının təsiri altına düşmüşdürlər. Elə o dövrlərdən, Xilafətin parçalanması prosesi başlamışdır. Bundan sonra Abbasilərin hakimiyyəti formal xarakter daşıyırdı. Həqiqətdə isə onlar öncə iranlı Büveyhilərin, daha sonra isə türk Səlcuqluların təsiri altına düşmüşlər.
Sonu
Səlcuq imperiyası dağıldıqdan sonra Abbasilər daha 60 il hakimiyyətdə qalmışdırlar. Onların xilafətdə hakimiyyətinə monqollar son qoymuşdur. Bundan sonra Abbasilər sülaləsinin nümayəndələrini məmlükilər Misirə dəvət etmiş, onların xəlifəliyini formal olaraq tanımışlar. Hicri X (miladi XVI) əsrdə isə Osmanlı Sultanı I Səlim Misirdə məmlükilərin hakimiyyətinə son qoymuşdur. O, Misirə gələrək sonuncu Abbasi xəlifəsi hesab edilən III Mütəvəkkildən xəlifəliyi almışdır. Bundan sonra Osmanlı sultanları bütün müsəlmanların xəlifəsi olmuşdurlar. Bu hadisədən sonra Abbasilər dövrü bitmişdir.
Mənbə
A. Əlizadə, E. Səmədov. İslam ensiklopedik lüğəti (tarix, fəlsəfə və hüquq). Bakı: AMEA Fəlsəfə və Hüquq institutu nəşri, 3 saylı Bakı Mətbəəsi ASC, s. 5-6. ISBN 5-89968-070-X9.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||
