Aprel işğalı

Vikipediya, azad ensiklopediya
(Bakı əməliyyatı səhifəsindən istiqamətləndirilmişdir)
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Bakı əməliyyatı
Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi (1918–1920),Rusiya vətəndaş müharibəsi
Qızıl Ordunun hərbi hissələri Bakıya daxil olur. 1920-ci il
Qızıl Ordunun hərbi hissələri Bakıya daxil olur.
1920-ci il
Tarix 27 aprel — 28 aprel 1920
Yeri
Səbəbi Bakının vacib şəhər olması
Nəticəsi Azərbaycanın təslim olması, Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası elan edilməsi.
Ərazi dəyişikliyi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu
Münaqişə tərəfləri

RSFSR
Azərbaycan Kommunist Partiyası

Azərbaycan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti

Komandan(lar)

Mixail Levandovski
Mixail Yefremov
Nəriman Nərimanov
Çingiz İldırım

Azərbaycan Səməd bəy Mehmandarov

Tərəflərin qüvvəsi

30,000-dən çox süngülü və qılınclı nəfər

30,000 nəfər

Bakı əməliyyatı[1][2][3][4][5], Aprel inqilabı[6][7][8][9] (azərb. آ ﭘﺭﻳﻞ ﺍﻧﻘﻼﺑﯽ [10]‎), Aprel çevrilişi[11] və ya Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulması[12]Azərbaycan hökumətini devirmək və ölkədə Sovet hakimiyyətinin qurulması məqsədilə, XI Qırmızı OrduVolqa-Xəzər hərbi donanmasının Azərbaycan bolşevikləri ilə yaxın koordinasiyalanmış və həyata keçirilən hücum hərbi əməliyyatıdır. Bakı əməliyyatının planı Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyası (AK(b)P) liderləri olan Qafqaz cəbhəsinin komandiri Mixail Tuxaçevski və Hərbi İnqilab Şuranın üzvü Serqo Orconikidze tərəfindən hazırlanmışdı.[13]

1919–1920-ci illərdə dərin siyasi və sosial-iqtisadi böhran yaşayan Azərbaycanda daxili siyasi vəziyyət gərgin idi: ölkənin qəzalarında müxtəlif siyasi və sosial qruplar arasındakı silahlı münaqişələr baş verirdi. Eyni zamanda, 1918-ci ildə Sovet hakimiyyətinin dağılması anından etibarən, yeraltı cəmiyyətlərdə müxtəlif siyasi partiyalar və sosialist oriyentasiyalı təşkilatlar fəaliyyət göstərirdi. Onlar siyasi məqsədlərinə nail olmaq üçün 1920-ci ilin fevralında AK(b)P ilə birləşdi.

1920-ci ilin aprelində XI Qırmızı Ordu Şimali Qafqazdakı Könüllü ordunu məğlub edərək, Azərbaycanla sərhədə yaxınlaşdı. Azərbaycan bolşevikləri aprelin 26-dan 27-sinə keçən gecəsində başlayan silahlı üsyanlara hazırlaşırdılar. Bakıda baş verən üsyanla paralel olaraq, bir sıra sovet zirehli qatarlar Azərbaycanla sərhədi keçdi və düşmən arxasında uğurlu dərin basqın etdi.

Bolşeviklər paytaxtın ən əhəmiyyətli obyektlərinə nəzarəti qurduqdan sonra hakimiyyətin təslim edilməsi haqqında Azərbaycan hökumətinə və parlamentinə ultimatum təqdim etdi. Fövqəladə toplantıda məclis Azərbaycan Kommunist Partiyasına hakimiyyəti vermək üçün səs verdi. Ölkə daxilinə daxil olan XI Qırmızı Ordunun hərbi dəstəyi ilə yeni hökumət qısa müddət ərzində Azərbaycanın qalan hissəsini də nəzarəti altına aldı. Bu hadisələrin əsas nəticəsi Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qurulması (Kommunist Partiyasının rəhbərliyi ilə) və müstəqil Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının elan edilməsi idi. Və AzərbaycanSSR 1922-ci ilə qədər müstəqil bir dövlət kimi fəaliyyət göstərdi.

1918-ci ildən sonra Azərbaycanda inqilab hərəkatı[redaktə | mənbəni redaktə et]

1918-ci ilin iyulunda Bakıda sovet hakimiyyəti devirilmişdi və sentyabrda Qafqaz islam ordusu tərəfindən tutulduqdan şəhər Azərbaycan Demokratik Respublikasının paytaxtı oldu. Ancaq bolşevik mövqeyində olan müxtəlif partiyalar və sosializm oriyentasiyasının ("Hümmət" və "Ədalət" təşkilatları) təşkilatları gizlin şəkildə hərəkət edirdi. Əvvəlcə onlar çox zəiflədilmişdilər. Yalnız 1918-ci il avqust-sentyabr aylarında Bakının alınması vaxtı 100 "Ədalət" üzvü öldürülmüş və 95 nəfəri əsir düşmüşdü, sağ qalanlar və həbsdən qaçanlar qeyri-leqal fəaliyyətə keçdilər.[14] "Hümmət" təşkilatı Sovet hakimiyyətinin düşməsindən sonra demək olar ki, tam dağıdılmış oldu və yalnız 1918-ci ilin sonunda yenidən qurulmağa başlandı.

"Hümmət"in bolşevik qanadından fərqli olaraq, onun demokratik qanadı Azərbaycanın müstəqillik bəyannaməsində iştirak edirdi və Milli Şurada şəxsi fraksiyasını yaratdı.[15] 1918-ci ilin dekabrında öz işinə başlayan Azərbaycanın birinci parlamentində onun nümayəndələri (Səməd ağa Ağamalıoğlu, Əliheydər Qarayev, Əhməd bəy Pepinov, K. Camalbəyov, İbrahim Əbilov, Əkbər ağa Şeyxülislamov) Sosializm fraksiyasının üzvü oldular.[15] Deputatlar Səməd ağa Ağamalıoğlu və Əliheydər Qarayev parlamentdə əhəmiyyətli rol oynadılar. Sosialist "Hümmət"in bəzi nümayəndələri 1920-ci ildə bolşeviklərə qoşuldular və ölkədə Sovet hakimiyyətinin qurulmasının aktiv tərəfdarı oldular.

"Müstəqil Sovet Azərbaycanı" şüarı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycanda daxili siyasi vəziyyət[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sosial-iqtisadi mühit[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qəzalarda silahlı münaqişələr[redaktə | mənbəni redaktə et]

Siyasi böhran[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ordunun parçalanması[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qiyam ərəfəsində[redaktə | mənbəni redaktə et]

AK(b)P-inin yaranması[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hakimiyyət orqanlarının əleyhinə tədbirlər. Hökumət böhranı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qiyama hazırlıq[redaktə | mənbəni redaktə et]

XI Qırmızı Ordunun gəlişi ərəfəsində[redaktə | mənbəni redaktə et]

1920-ci ilin yazında hərbi-siyasi vəziyyət[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əməliyyat üçün hazırlıq[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qüvvələr[redaktə | mənbəni redaktə et]

XI Qırmızı Ordu[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycan xalq cümhuriyyəti[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hadisələrin xronikası[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bakıda Aprel çevrilişi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Zirehli qatarların reydi[redaktə | mənbəni redaktə et]

XI Qırmızı Ordu Bakıda[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycanda sovetləşmənin tamamlanması[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kamalçıların və türk zabitlərinin rolu[redaktə | mənbəni redaktə et]

Birinci Dünya müharibəsi Osmanlı imperiyası üçün tamamilə fəlakətlə başa çatmışdı. Mudros barışıq müqaviləsinin imzalanmasından dərhal sonra Antanta dövlətləri keçmiş imperiyanın ən mühüm hərbi-strateji regionlarını, o cümlədən İstanbulu işğal etməyə və faktiki olaraq dövləti bölməyə başlamışdılar. Britaniya, Fransa, İtaliya qoşunları desant qoşunlarını çıxararaq ölkənin bir sıra ərazilərini işğal etmişdilər. 1919-cu ilin mayında Yunanıstan ordusu İzmirə desant endirdikdən sonra Türkiyədə komandir Mustafa Kamal Paşanın başçılığı ilə milli-azadlıq hərəkatı başlamışdır. Kamalçılar bu müharibədə Sovet Rusiyasından kömək almağa çalışırdı. İngilislərin "bolşevik" və "kamalist" inqilabları arasında kordon kimi istifadə etməyə çalışdıqları Cənubi Qafqaz dövlətləri onların arasında sədd rolunu oynayırdı.

Hələ 1919-cu ilin noyabrında Azərbaycanın özündə olan türk zabitləri qeyri-qanuni toplantıya toplaşaraq Müsavat hökumətinə qarşı mübarizədə Kommunist Partiyasına bütün gücləri ilə dəstək verəcəklərini vəd etmişdilər.[16] Müsavatçılara xidmət edən bəzi türklər, məsələn, 1919-cu ilin sonundan 1920-ci ilin əvvəllərində Lənkəran qarnizonunun əsas hissəsini təşkil edən Şirvan alayının zabiti Hulusi Məmmədzadə əsgərlər arasında sovet hakimiyyəti lehinə təbliğat aparırdılar.[17]

Britaniyanın antibolşevik "Qafqaz səddi" yaratmaq üçün qoşun göndərmək fikrində olmadığı və Türkiyənin milli-azadlıq hərəkatına cavab vermədiyi aydınlaşdıqdan sonra bu hərəkatın liderləri birmənalı olaraq bolşeviklərlə yaxınlaşmağa yönəlmişdilər. Mustafa Kamal Paşa 6 fevral 1920-ci il tarixli şifrəli mesajında Kazım Qarabəkir Paşaya belə bir "sədd"in Türkiyənin məhv edilməsi barədə plan olduğunu və bunun qarşısını almaq üçün kəskin tədbirlər görməyə məcbur olduqlarını bildirmişdir. O, ardınca qeyd etmişdir ki, "Şərq cəbhəsində rəsmi və ya qeyri-rəsmi formada səfərbər olunaraq "Qafqaz səddi"nin dağılmasına arxadan başlayın, təcili olaraq yeni Qafqaz hökumətləri, xüsusən də Azərbaycan və Dağıstan müsəlman hökumətləri ilə əlaqələr qurun, onların Antanta planına münasibətini öyrənin. Əgər Qafqaz xalqları bizə mane olmaq qərarına gəlsələr, onlara bolşeviklər ilə birgə hücum etməyə razılaşın …".[18]

Türkiyə Böyük Millət Məclisi Şərq Ordusunun komandanı, briqada generalı Kazım Qarabəkir Paşa 17 martda Xəlil PaşaNuru Paşaya yazdığı məktubda qeyd etmi.dir ki, Əbolşeviklərin Türkiyə sərhədləri yaxınlığında görünməsi üçün bolşeviklərin, hətta onların kiçik qüvvələrinin də Azərbaycana gələrək dərhal bütün Qafqazı zəbt etməsi lazımdır. Onlar azərbaycanlılarla birlikdə Türkiyə sərhədlərinə çataraq Türkiyənin maraqlarının lehinə oynayacaqlar. Azərbaycanda, Dağıstanda və Gürcüstanda bolşeviklərin hakimiyyətə gəlməsini təmin etmək çox faydalı olardı …".[18] Türkiyə tərəfi Azərbaycanı ələ keçirmək üçün Xəlil Paşanın Dağıstanda formalaşdırdığı bölmələrdən istifadə etməyi təklif etmişdir. Qafqaz Vilayət Komitəsi qeyd etmişdir ki, "Xəlil Paşanın bizim bölmələrdən öndə gedəcək müsəlman bölüyünün komandiri kimi istifadə edilməsi, onun Azərbaycan hökumətində şöhrət qazanması və nüfuz sahibi olması yataqları və neft ehtiyatlarını məhv olmaqdan xilas edə bilər".[19] Türkuyə Milli Hərəkatının İcraiyyə Komitəsi Bakıdakı bütün türklərə Qafqaz Vilayət Komitəsinin bütün əmrlərinə tabe olmaq barədə əmr vermişdir.[19]

1920-ci ilin yazından başlayaraq Türkiyə kamalçılarının nümayəndələri Sovet Rusiyasının rəhbərliyi ilə təmasda olmuş, sonuncunu imperialist Antantaya qarşı mübarizədə müttəfiq hesab etmişdilər. Bu əlaqələr Azərbaycan vasitəsilə qurulmuşdu. RSFSR Xalq Xarici İşlər Komissarlığının illik məruzəsində qeyd edilmişdir ki, "onların bir qrup tərəfdarı çevrilişdə və inqilabçı Azərbaycan hökuməti tərəfindən rus qoşunlarının dəvət edilməsində töhfə vermişdilər". 1920-ci ilin iyun ayının əvvəlində RSFSR Xalq Xarici İşlər Komissarlığına Ankarada çağırılan Türkiyə Böyük Millət Məclisinin sədri Mustafa Kamal Paşanın adından RSFSR hökumətinə ünvanlanmış 26 aprel tarixli məktub daxil olmuşdur. Məktubda qeyd edilmişdir ki, Türkiyə "bütün məzlumları azad etmək üçün Sovet Rusiyası ilə birlikdə imperialist hökumətlərə qarşı mübarizə aparmağı, sovet dövlətləri dairəsinə daxil olsun deyə Azərbaycan Cümhuriyyətinə təsir göstərməyi öhdəsinə götürür, Qafqazda imperialistlərə qarşı mübarizədə iştirak etməyə hazır olduğunu bildirir və Türkiyəyə hücum edən imperialist düşmənlərə qarşı mübarizədə Sovet Rusiyasının köməyinə ümid etdiyini bildirir".[20]

Azərbaycanın sovetləşdirilməsindən bir qədər əvvəl, 15 aprel 1920-ci il tarixində Kazım Qarabəkir Paşa və Əli Ağa Şıxlinski 1919-cu ilin noyabrında Azərbaycan ilə Türkiyə arasında İstanbulda bağlanmış məxfi müqaviləyə əlavə olaraq qonşuları tərəfindən ona hücum ediləcəyi təqdirdə Azərbaycan tərəfinə Türkiyə tərəfindən hərbi yardımın göstərilməsini nəzərdə tutan məxfihərbi konvensiya imzalamışdılar.[21] Buna baxmayaraq, reallıqda bunun heç bir təsiri olmamışdı. Əksinə, Xəlil Paşanın başçılıq etdiyi bir qrup türk zabiti Qızıl Ordu hissələrinin irəliləyişində fəal iştirak etmişdi. Onlar yerli əhali arasında təbliğat aparır, onları Qızıl Orduya müqavimət göstərməməyə çağırırdılar.[22] Ajiotaj ölkədə qeyri-bolşevik əsas siyasi qüvvələrə də təsir etmişdi. Məsələn, türk casus və zabitlərinin inqilabçı Rusiya ilə inqilabçı Türkiyə arasında dəhliz yaradılması zərurəti barədə bəyanatları ittihadçılar və solçu müsavatçılara güclü təsir göstərmişdi.[23] Məhəmməd Əmin Rəsulzadə yazırdı:

" Bakıda fəaliyyət göstərən Osmanlı türklərindən bəziləri bilmədən insanları bu sözlərlə yoldan çıxardılar: "Yaxınlaşan Qızıl Orduya Nicat bəy adlı bir türk rəhbərlik edir. Bu ordunun alayları türklərdən ibarətdir. Çoxlu sayda əsgər Volqa türklərindən gəlir. Bu Ordu barışmaz düşmənlərə qarşı vuruşaraq Anadolunun köməyinə gedir. Bu Orduya göstərilən müqavimət Türkiyənin qurtuluşunu əngəlləməklə bərabər olacaq. Böyük türk birliyi və müsəlman icması baxımından bu, xəyanətə bərabərdir".[24] "

3 may 1920-ci ildə "Türkiyə kommunist bolşeviklərindən Azərbaycan xalqına" başlıqlı bəyanat yayılmışdır və burada azərbaycanlılara yeni hökuməti dəstəkləməyə çağırış edilmişdir.[24] 14 avqustda Türkiyə Böyük Millət Məclisində çıxış edən qurumun sədri Mustafa Kamal Atatürk Qızıl Ordunun Şərq cəbhəsini yarması, Şimali Qafqazda maneəsiz irəliləməsi və Azərbaycanı işğal etməsi məsələsini "bizim hədəf təyinatı, təsirimiz və ləyaqətimiz" adlandırmışdır.[25]

Nəticələr[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti yaxın gələcəkdə, xüsusilə 1920-ci il ərzində kənd yerlərində əhaliyə tibbi xidməti yaxşılaşdırmaq məqsədilə qəzalarda kənd xəstəxanalarının sayını 2 dəfə artırmağı, ölkəyə lazım olan dərman preparatlarının təchizi işini yaxşılaşdırmağı, tibb müəssisələrini mərkəzləşdirilmiş şəkildə dava-dərmanla təmin etməyi planlaşdırmışdı. Lakin 1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycanın bolşevik Rusiyası tərəfindən işğalı nəticəsində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu bütün bu planların həyata keçirilməsinə imkan vermədi.
  • Aprelin 28-də sovet qoşunlarının Şimali Azərbaycana müdaxiləsi nəticəsində yaranmış vəziyyətdən istifadə edən Gürcüstan hökuməti Azərbaycan sərhədinə qoşun çıxardı. Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları irəli sürən Gürcüstan elə həmin gün Poylu körpüsünü, Poylu stansiyasını, həmçinin Tiflis-Qazax yolu üzərindəki körpünü tutdu və Ağstafa istiqamətində hücuma keçdi. Azərbaycan Hökumətinin diplomatik səylərinə baxmayaraq, sərhəddə yaranmış gərginliyi xeyli müddət aradan qaldırmaq mümkün olmadı.
  • 11-ci Qırmızı ordu aprelin 28-də Bakıya daxil olduqdan sonra Parlament və bütün siyasi partiyalar buraxıldı.
  • Azərbaycan Cümhuriyyəti süqut edən kimi 1920-ci il aprelin 28-də Türk Aktyorları İttifaqı təcili iclas çağıraraq, uzun illər uğurlu fəaliyyət göstərən truppa müdiriyyətinin guya "mövqeyi-etibarını itirdiyindən" ləğv edilməsi və İttifaqın müvəqqəti olaraq onun yerinə keçməsi barədə qərar qəbul etdi. Bütün işləri öz öhdəsinə götürmək ittifaqa tövsiyə olundu. Məmmədəli Sidqi isə İttifaq adından müvəkkil təyin edildi.
  • 1920-ci ilin əvvəllərində regionda vəziyyətin mürəkkəbləşməsi və Şimali Azərbaycanın Sovet Rusiyası tərəfindən işğalı nəticəsində ölkədə xalq maarifinin inkişafı sahəsində nəzərdə tutulan çoxsaylı tədbirlərin həyata keçirilməsi yarımçıq qaldı.
  • Aprel işğalından sonra Jurnalistlər və ədiblər ittifaqı fəaliyyətini dayandırmışdır.
  • Aprel işğalından sonra Kəndli ittifaqı fəaliyyətini dayandırmağa məcbur oldu.
  • Kustar Neftçıxaranlar Birləşmiş İttifaqı Aprel işğalından sonra fəaliyyətini dayandırmışdır.
  • Aprel işğalı və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra Qarabağ general-qubernatorluğunun fəaliyyətinə də son qoyuldu.
  • Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Şurasına (surəti Osmanlı sultanına) göndərdikləri məktubda Gürcüstan hökumətinin və alman qoşunlarının bölgədə törətdikləri özbaşınalığa qarşı çıxaraq, iki təklif — mərkəzi Tiflis şəhəri olmaqla, Qarapapaq xanhğının yaradılması, yaxud Tiflis şəhəri ilə birlikdə tarixi Borçalı, Başkeçid, Qaraçöp, Qarayazı torpaqlarının Azərbaycana birləşdirilməsi təklifini irəli sürdülər. Aprel işğalı nəticəsində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu problemin həmin təkliflər əsasında həll olunmasına imkan vermədi.
  • Aprel işğalından sonra Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin bütün qanun və qərarlarım ləğv edən Sovet hakimiyyətinin məhkəmə orqanlan Cümhuriyyət Parlamentinin 1920-ci il fevralın 9-da qəbul etdiyi amnistiya haqqında qanunu əsas götürərək, Azərbaycanda türk-müsəlman əhaliyə qarşı ermənilər tərəfindən həyata keçirilən soyqırımlarla ilə əlaqədar cinayət işinə xitam vermişdir.
  • "Lənkəran şəhəri Tələbə və Abituriyentlər İttifaqı"nın Aprel işğalından (1920) sonra fəaliyyəti dayandırılmışdır.
  • Aprel işğalı ilə əlaqədar Səməd bəy Mehmandarov vəzifəsindən istefa verdi. Azərbaycanın müstəqilliyinə qənim kəsilmiş qüvvələr onu Gəncə üsyanının təşkilində günahkar bilərək, 1920-ci il iyunun 4-də Əliağa Şıxlinski ilə birlikdə həbs etdilər.
  • Aprel işğalı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Millətlər cəmiyyəti üzvlüyünə qəbul olunmasının reallaşdırılmasına imkan vermədi.[26]

Reaksiya[redaktə | mənbəni redaktə et]

Aprelin 28-də San-Remo konfransında iştirak etmiş Azərbaycan nümayəndələri bu xəbəri alan kimi müttəfiq dövlətlərin Ali Şurasına, İtaliya hökumətinə və xarici dövlətlərin Romada olan səfirliklərinə suveren Azərbaycan dövlətinin Sovet Rusiyasının silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunduğu haqqında nota təqdim etdilər. Sülh konfransına verilmiş notada qeyd olunurdu: "Azərbaycan nümayəndələri ümid edirlər ki, Sülh konfransı müstəqilliyin bərpa olunmasında Azərbaycana köməklik göstərəcəkdir". Bu məzmunda notalar və müraciətlər dəfələrlə Millətlər Cəmiyyətinə, dünya siyasətini müəyyən edən dövlətlərə verildi. Lakin bunların elə bir əhəmiyyəti olmadı. Antanta ölkələri Azərbaycanın bolşeviklər tərəfindən işğal edilməsini sükutla qarşıladılar. Müstəqilliyi böyük dövlətlər tərəfindən tanınmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin beynəlxalq münasibətlər sistemində iştirakı Aprel işğalı ilə sona çatdı. Onun Parisdəki nümayəndələri isə Azərbaycan siyasi mühacirlərinin ilk dəstəsinə çevrildilər.

Tarixi əhəmiyyəti[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qaliblərin və "sinif düşmənlərinin" taleyi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Daha sonrakı hadisələr[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hadisələrin qiymətləndirilməsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Aprel işğalından 71 il sonra "Azərbaycan Respublikasının Dövlət Müstəqilliyi haqqında Konstitusiya aktı"nda (1991-ci il, 18 oktyabr) bu tarixi təcavüzə siyasi qiymət verildi: "1920-ci il aprelin 27–28-də RSFSR-in XI Qırmızı Ordusunun Azərbaycana təcavüzü, respublika ərazisini zəbt etməsi, beynəlxalq hüququn subyekti olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini devirməsi Rusiyanın müstəqil Azərbaycanı işğal etməsi hesab edilsin".

İrsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sovet hakimiyyətinin Azərbaycanda qurulması tarixinin şərəfinə, Bakının küçələrindən biri "28 Aprel" adını daşıyırdı. Bakı metropoliteninin stansiyası da eyni adı daşıyırdı.

Mədəniyyətdə[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Rəssam Fyodor Modorov "1920-ci ildə Bakıda Azadlıq" (1928) və Azərbaycan paytaxtının işçi qüvvələri tərəfindən Qırmızı Ordu ilə görüşünün təntənəsi göstərən "1920-ci ildə Bakıda "III İnternatsional" zirehli qatarın görüşü" (1933) rəsmlərini çəkmişdir.
  • 1980-ci ildə Sumqayıtdan Bakıya girişdə XI Qızıl Ordunun abidəsi tikilmişdir (memar A. Surkin, heykəltaraş Tokay Məmmədov).
  • "Əli və Nino" romanı 1920-ci ildə rusların gəlməsi və Bakının işğalı ilə bitir.

Kinomatoqrafda[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Aprel işğalına aid ilk filmlər "XI qırmızı ordu hissələrinin Bakıya gəlişi", "XI qırmızı ordu hissələrinin Bakıda paradı" (1920) və "XI çağırış Bakı sovetinin I plenumu" (1931) olub.
  • Bakıda Aprel çevrilişinə filmlərdən rejissor Əjdər İbrahimovun "Ulduzlar sönmür" və "İşarəni dənizdən gözləyin" filmlərini qeyd etmək olar.
  • 1919-cu ildə azərbaycanlı kəndlilərin torpaq sahiblərinə və Müsavatçılara qarşı mübarizəsi rejissor Səməd Mərdanovun "Kəndlilər" və Rasim Ocaqovun "Qatır Məmməd (film, 1974) filmlərində təsvir edilmişdir. Muğan və Lənkəranda Sovet hakimiyyətinin qurulmasına aid rejissor Şamil Mahmudbəyovun çəkdiyi "Od içində" filmi həsr olunmuşdur.
  • Taxt oyunları serialının yeddinci mövsümün epizodlarından birində 1920-ci ildə Azərbaycanda baş vermiş tarixi hadisələr yer tapmışdı. Bu səhnələrdə dotrakiyalılar Deyeneris Tarqarienin əjdahalarının köməyi ilə Lannisterlərin ordusunu darmadağın edirlər. "The Independent" qəzetinə müsahibəsində həmin səhnələr üçün kostyumları yaradan britaniyalı dizayner Mişel Klepton qeyd edirdi ki, "Bu, dotrakiyalıların döyüş meydanında gəzişdiyi, onların Lannisterləri darmadağın etdiyi səhnədir. Onlar ilk dəfə olaraq devrilmiş düşmənin üst paltarını çıxarırlar. Mənim rusların Azərbaycana hücumu zamanı döyüş iştirakçılarının öldürülmüş düşmənin paltolarını çıxarması ideyası çox xoşuma gəlib. Bir-birinin paltarını oğurladıqları üçün, müharibənin sonunda bolşevikləri demokratlardan fərqləndirmək olmurdu".[27]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. Бакинская операция 1920 // Böyük Sovet Ensiklopediyasi.
  2. Гражданская война и военная интервенция в СССР. Энциклопедия. М.: Советская энциклопедия. 1983. 49–50.
  3. Большая российская энциклопедия. 2. М. 2005. 670–671.
  4. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. 1. Баку. 1976. 560.
  5. Кадишев А. Б. Интервенция и гражданская война в Закавказье. М.: Воениздат. 1960. 249.
  6. Quliyev C. Tarix: düşüncələr, mülahizələr, qeydlər... (1953–2003). Bakı: Elm. 2004. 505.
  7. Husejnof T. Aprel İnkı̡labı̡ (Azərbajcanda Зyra hɵqumətinin altı̡ illijinə). Baqı̡. 1926.
  8. Azərbajcanda Aprel inkilabı̡ (1920-ci il Aprelinin 28-i). „Baqı̡ Fəhləsi“ Kooperatif Nəзrijjatı̡. 1926.
  9. Гусейнов Т. Апрельская революция. К шестой годовщине установления Советской власти в Азербайджане. Баку. 1926.
  10. ﺡ. ﺏ. ﻋﻠﻰ ﺍﻛﺒﺮﻟﻰ. آ ﭘﺭﻳﻞ ﺍﻧﻘﻼﺑﯽ :ﻗﻴﺭﻣﻴﺯﻰ ﻋﺴﻜﺭ ﻧﻪ ﺑﻴﻠﻤﻪﻟﻰ ﺩﺭ. ﺑاﮐﻮ. ١٩٢٣.
  11. Ратгаузер Я. Борьба за советский Азербайджан. К истории Апрельского переворота. Баку. 1928.
  12. Баберовски Й. Враг есть везде. Сталинизм на Кавказе. М.: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), Фонд «Президентский центр Б.Н. Ельцина». 2010. 211. ISBN 978-5-8243-1435-9.
  13. Tadeuş Svetoxovski (tərc: Rəşad Bayramlı). [milliyyet.info/2018/04/28/tadeus-svetoxovski-kommunistlerin-hakimiyyeti-ele-kecirmesi-2/ "Kommunistlərin hakimiyyəti ələ keçirməsi"] (#bad_url). Milliyyət Araşdırmalar Mərkəzi. 15 iyul 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  14. Ибрагимов З. И., Исламов Т. М. Интернационалисты в борьбе за власть Советов в Закавказье // Интернационалисты трудящиеся зарубежных стран-участники борьбы за власть советов. 2-ci (2-ci nəşr). Moskva: Elm Nəşriyyatı. 1971. səh. 211—212.
  15. 15,0 15,1 Багирова И. С. Политические партии и организации Азербайджана в начале XX века. 2-ci. Bakı: Elm Nəşriyyatı. 1997. səh. 311—312.
  16. Караев А. Г. Из недавнего прошлого (материалы к истории Азербайджанской коммунистической партии (б). Баку. 1926. 88.
  17. Борьба за победу Советской власти в Азербайджане 1918–1920. Документы и материалы. Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР. 1967. 544.
  18. 18,0 18,1 Гафаров, Васиф. Русско-турецкое сближение и независимость Азербайджана (1919–1921) // Журнал «Кавказ & Глобализация» (PDF). 4, Выпуск 1—2. CA&CC Pres. 2010. 244.
  19. 19,0 19,1 Волхонский, Муханов, 2007. səh. 198
  20. Документы внешней политики СССР. 2. М.: Изд-во политической литературы. 1958. 725.
  21. Дарабади, 2013
  22. Азербайджанская Демократическая Республика (1918–1920). Баку: Элм. Отв. ред. Н. Агамалиева. 1998. 269. ISBN 5-8066-0897-2.
  23. Richard Hovannisian. The Republic of Armenia (Vol. 3). 1997. 180.
  24. 24,0 24,1 Гафаров, Васиф. Русско-турецкое сближение и независимость Азербайджана (1919–1921) // Журнал «Кавказ & Глобализация» (PDF). 4, Выпуск 1—2. CA&CC Pres. 2010. 246.
  25. Гафаров, Васиф. Русско-турецкое сближение и независимость Азербайджана (1919–1921) // Журнал «Кавказ & Глобализация» (PDF). 4, Выпуск 1—2. CA&CC Pres. 2010. 247.
  26. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ensiklopediyası. I və II Cild
  27. "Game of Thrones season 7: Costume designer Michele Clapton talks female power dressing, war and 'The Crown'". www.independent.co.uk. www.independent.co.uk. 2019-04-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 fevral 2019.

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]