Rəşid bəy Əfəndiyev

Vikipediya, azad ensiklopediya
(Rəşidbəy Əfəndiyev səhifəsindən istiqamətləndirilmişdir)
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Rəşid bəy Əfəndiyev
Doğum tarixi 24 may (5 iyun) 1863[1]
Doğum yeri
Vəfat tarixi 31 avqust 1942(1942-08-31)[2] (79 yaşında)
Vəfat yeri
Vətəndaşlığı
Uşağı
Təhsili
Fəaliyyəti yazıçı, pedaqoq, etnoqraf
Əsərlərinin dili azərbaycanca
Janrlar lirik, dramatik
İlk əsəri "Qan ocağı" pyesi
Vikimənbənin loqosu Rəşid bəy Əfəndiyev Vikimənbədə
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Rəşid bəy Əfəndiyev və ya Rəşid bəy Əfəndizadə[3] (24 may (5 iyun) 1863[1], Nuxa, Nuxa qəzası, Bakı quberniyası, Rusiya imperiyası31 avqust 1942[2], Nuxa, Nuxa rayonu, Azərbaycan SSR, SSRİ) — Azərbaycan maarif xadimi, yazıçı, etnoqraf[4], müəllim və metodist.[5]

Həyat və fəaliyyəti[redaktə | mənbəni redaktə et]

Rəşid bəy İsmayıl oğlu Əfəndizadə 1863-cü ildə Şəki şəhərində ruhani ailəsində anadan olmuşdular. O, ibtidai təhsilini Cümə məscidində yerləşən mollaxanada, Əbdürrəzzaq Tahirzadə adlı bir müəllimdən almışdır. 1873-cü ildə məscid məktəbini bitirib, təhsilini rus dilində əvvəl qəza məktəbində, sonra şəhər məktəbində davam etdirmişdir.O Mirzə Fətəli Axundzadənin "Hacı Qara" komediyasını, sonralar Qori seminariyasında dramaturqun digər komediyalarını tamaşaya qoymuş, eyni zamanda baş rolları ifa etmişdir. R. Əfəndiyev hələ XIX əsrin 80-ci illərində Qori müəllimlər seminariyasında oxuyarkən dram ilə maraqlanmış, ilk "Qan ocağı" pyesini yazıb məktəb səhnəsində tamaşaya qoymuşdur.

O, Mirzə Fətəli Axundovdan sonra ilk dramaturqlardan hesab edilir. Bu əsərinin müvəffəqiyyətindən ruhlanan müəllif sonralar da ardıcıl olaraq bədii yaradıcılıqla məşğul olmuşdur. On il Qutqaşendə müəllimlik etdiyi, 8 il Tiflis dini işlər idarəsində katib müavini vəzifəsində çalışdığı və nəhayət, 16 il Qori seminariyasında müəllim olduğu zamanlarda heç vaxt yazıçılıqdan uzaqlaşmamış, xüsusilə təlim-tərbiyəyə aid səhnə əsərləri yazmağa səy etmişdir. Rəşid bəy Azərbaycanın məşhur və çalışqan müəllimlərindən idi. Ömrünü məktəb, tərbiyə işinə, dərs kitablarının, uşaqların marağını oxşayan pyeslərin yaranmasına sərf etmişdir. Onun "Uşaq bağçası" adlı əlifba kitabı və "Bəsirətül-ətfal" adlı qiraət kitabı Azərbaycanda şöhrət qazanmış ilk dərs kitablarındandır. O, dəfələrlə İstanbula gedir, düzəltdiyi dərs kitablarını min zəhmət ilə çap etdirirdi.

Bununla yanaşı, səhnə əsərləri yazır, bunların birinci növbədə məktəb səhnələrində qoyulmasını təşkil edir, hətta şəxsən artist kimi iştirak edirdi. Rəşid bəyin "Qan ocağı"ndan başqa, "Saqqalın kəraməti", "Qonşu-qonşu olsa, kor qız ərə yox getmirdər"1, "Pul dəlisi", "Bir saç telin qiyməti", "Tiflis səfirləri", "Diş ağrısı", "Təbiətdə əhvali-məişət" adlı dramları vardır.

Rəşid bəy elmi, maarifi, məktəbi təbliğ edən bir sıra mənzumələr yazmış, rus klassiklərindən (Puşkin, Lermontov, Krılov) dərs kitablarına münasib parçalar seçib tərcümə etmişdir. Eləcə də farscadan "Rüstəm və Söhrab" əhvalatını (Firdovsidən), "Cam" adlı mənzuməsini (Şillerdən) tərcümə etmişdir. Rəşid bəy istər şeir tərcümələrində və istərsə müasir mövzularda yazdığı şeirlərində klassik şeir üslubu və yolu ilə genişdir. Hətta Şilleri də Firdovsinin işlətdiyi vəzndə, mütəqarib ilə tərcümə etmişdir. Rəşid bəy Əfəndiyevin ədəbi və bədii əhəmiyyəti olan əsərləri, demək olar ki, ən çox pyesləridir, xüsusilə əsrimizin əvvəllərində yazılan komediyalarıdır.

Bu məzhəkələr nəinki üslub etibarilə, həm də mövzu etibarilə bir silsilə və bir vəhdət təşkil edən əsərlərdir. Bunların hamısında köhnə dünya, köhnə məişət, köhnə zehniyyət təsvir olunur. Əgər "Qan ocağı"nda bir ailə içərisindəki nifaq, fəsad, ədavət, köhnə ailənin çürük bünövrəsi, məktəbə olan cahil və vəhşi əlaqələr göstərilir və ailəyə dəhşətli bir ad: "Qan ocağı" adı verilirsə, "Qonşu-qonşu olsa, kor qız ərə gedər" adlı komediyasında qadın alqı-satqısı, qadınların hüquqsuzluğu və gülünc evlənmək qaydaları təsvir olunur.

Geniş yaradıcılıq diapazonuna malik pedaqoq olan Rəşid bəy Əfəndizadə iki hissədən ibarət "Müxtəsər şəriət" dərsliyinin də müəllifidir. O, etnoqrafiya ("Nuxada evlənmək adətləri", "Qəbələ mahalı", "Qutqaşen kəndi haqqında bir neçə məlumat" və s.), ədəbiyyatşünaslıq ("Azərbaycan türklərinə məxsus ədəbiyyat", "Azərbaycan ədəbiyyatı nümunələri", "Lev Nikolayeviç Tolstoy", həmçinin "Seyid Əzim Şirvani" və s.) sahəsində də fəaliyyət göstərmişdir. R.Əfəndizadə Azərbaycan xalq əfsanə və rəvayətləri , adət və ənənələri, eləcə də barədə, xalq sənətkarlığı, coğrafiya və təbabətə aid məlumatlar toplayıb , "Сборник материалов для описания местностей и племён Кавказа" məcmuəsində çap etdirmişdir. Əfəndizadə 1924-cü ildə Azərbaycanın Birinci Ölkəşünaslıq Qurultayının nümayəndəsi və Etnoqrafiya Cəmiyyəti Şəki şöbəsinin elmi katibi seçilmişdir. 1942-ci avqustun 31- də Rəşid bəy Əfəndizadə Şəkidə vəfat etmişdir.[6]

Hal-hazırda Şəki şəhərində ev muzeyi fəaliyyət göstərir.[7]

Yaradıcılığı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dərslikləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bəsirət-ül-ətfal[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kitab üç babdan, yəni üç hissədən ibarətdir. Birinci hissə hər bir dərsdən ibarət olan kiçik hekayələrdir ki, bunların da bəzisi nəzm, bəzisi isə nəsr ilə verilmişdir. Kitabın "Azərbaycan ədəbiyyatı nümunələri" adlanan ikinci hissəsi iki yarımbaşlıqdan ibarətdir. Birinci yarımbaşlıq "Ədəbiyyat" xüsusunda bir para məlumat adlanır. Kitabın ən yaxşı cəhətlərindən biri də budur ki, uşaqlara yazı nümunələri yazının nəsr və nəzm növlərinə-məktub, təbriknamə, dəvətnamə, təziyənamə (başsağlığı) yazmaq qaydasına aid nümunələr, izahlar, şərhlər verilmişdir. Dərsliyin üçüncü hissəsi müsəlman uşaqları üçün təlim və tərbiyə vəzifələrinin ən vacib hesab etdiyi dini qaydalara aiddir. "Hər bir şəxsə xaliqini bilmək fərzdir",-deyən müəllif yazır ki, "Xalq özü hər yerdə iştirak edir və müşahidə edir", insanın hər bir əməlini görür. Odur ki, gərək insan uşaqlıq dövründə "dini-İslam" kəmalınca bilsin. Kitabda həmçinin Azərbaycan ədəbiyyatının klassiklərinin bəzilərinin əsərlərindən nümunələr vermişdir. Azərbaycanın klassik şairlərindən M.Füzuli və S.Ə.Şirvanidən bir sıra parçalar verməklə yanaşı, böyük rus şairlərindən İ.A.Krılovun "Ayna və meymun", "Kəndli və ilan", "Qurd və pişik", A.S.Puşkinin "Kaftar", "Torçu və balıq", "Hal anası", "Bağçasaray fontanı"və.s. hekayə və şeirlərinin tərcüməsi də kitabda yer almışdır. Bu şeir, hekayə və rəvayətlərdə vətənin təbiətini sevmək, xalqın məişətini bilmək, məktəbə getmək, elm öyrənmək və s. ön planda qoyulmuşdur. Kitabda kənd təsərüfatı, təbiət və coğrafiyaya aid bir sıra məlumatlar da verilmişdir.

Uşaq bağçası[redaktə | mənbəni redaktə et]

"Uşaq bağçası", 1912

Kitabın üz qabığında kitabın adı - "Uşaq bağçası. Məktəblərdə oxunmalı türk-qiraət kitabıdır". Müəllifi: Zaqafqas Darül-müəlliminin müsəlman şöbəsinin elmi-ilahi və lisan müəllimi Rəşid bəy Əfəndizadə. Kitabın arxasında rus dilində - "Ушаг Бахчаси. (Татарская азбучная книга.) Одобрена Кавказскими Учебными Округами для употребления во всех правительственных и частных учебных заведениях, в которых преподается татарский язык. (Решид-беку Эфендиеву - Вероучитель Закавказской учительской Семинарии). Тифлис. Типография "Культура". 1912". Kitab 112 səhfədirdir. Müəllif bu kitabda savad təlimi, oxu texnikasını inkişaf etdirmək məsələləri ilə yanaşı, həm də uşaqların tərbiyə edilməsinə, əxlaqına təsir etməyə xüsusi fikir vermişdir: "Müsəlman millətinin tərbiyeyi-əxlaqına və məlumati-nafiəsinə xidmət edici tazə bir kitabdır".

Ədəbi əsərləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qonşu-qonşu olsa, kor qız ərə gedər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bu əsərdə müəllif maraqlı, həm də təbii əhvalat qurmuşdur. Sövdəgər Qaçay bəy şəhərə çox gəlib gedir. Karvansaralarda, qonaq yerində rahatlıq görmür, evlənmək, burada da bir arvad saxlamaq istəyir. El içində məşhur olan dəllal qadın Cici xanım işə düşür. Zərbəli bəyin qocalmış, çirkin, heç kəsin tamah salmadığı qızı Sonanı ona ərə vermək fikrinə düşür. Qonşu qız Dilbəri göstərib Sonanı ərə vernmək fikrinə düşür. Qonşu qız Dilbəri göstərib Sonanı verirlər. Qaçay bəy aldanır və xərci hədər gedir. Bu əsərdə Sonadan da, Qaçay bəydən də canlı verilmiş surət Mələk arvaddır. Belə qadınlar hamının, varlının da, yoxsulun da, böyüyün də, kiçiyin də evinə məhrəm olan, hər yerə yol tapan, zirək, hiyləgər, lotu, macəraçı qadınlar keçmişdə Azərbaycanın şəhər və kəndlərində məclis, mərəkə axtarırdılar. Təzə xəbəri, ya toy, ya vay xəbərini bu qadınlar bilərdilər.

Xüsusilə kənardan gəlmələr, qız almağa, ya oğlan evləndirməyə gələnlər belə qadınlar üçün yağlı bir şikar kimi mənfəətli müştəri olardılar. Mələk də belə tiplərdəndir. Qaçay bəyə tor quran da, ondan xələt və peşkəş alan da Mələk olur. Qaçay bəy puluna, malına güvənən, heç bir ehtiyacı olmayan, qoçusifət bir mülkədardır. Onu aldatmaq hər adamın hünəri deyil, Mələk də buna cəsarət etməzdi. Ancaq Zərbəli bəyin qızı Sona üçün olan xeyir işdə heç bir qorxu ola bilməz. Çünki qızın qardaşı hər barədə Qaçay bəydən artıq adamdır.

Əsərin ən qüvvətli cəhəti məişət, etnoqrafık səhnə və əlamətlərin zənginliyidir. Burada verilən bayatılar, atalar sözü və məsəllərin çoxu ehtimal ki, birinci dəfədir ədəbiyyata, kitaba düşür. Bu parçalarda milli kolorit, adət, ənənə, qədim qaydalar bütün əlvanlığı ilə görünməkdədir. Bu əlvanlığı tiplərin dilinə də aid etmək olar.

Rəşid bəy, xüsusilə mükalimələrdə həddən artıq çılpaqlığa, biədəb ifadələrdən geniş istifadəyə imkan verir. Mələk arvadın danışıqları tamam ədəb və nəzakət dairəsindən kənardır. Müəllif bunlarla guya etnoqrafıya, məişət əlaqələrini yazıya köçürmək istəyir. Halbuki, bunlar əsərin naturalist meyllərini daha da qəlizləşdirir, qüvvətləndirir.

Saqqalın kəraməti[redaktə | mənbəni redaktə et]

"Saqqalın kəraməti"ndə ruhanilərin fırıldaqlarından bəhs olunur. Göyçay çölündə yağışa düşən bir dəstə sövdəgər daldalanmağa yer axtarırlar. Heç kəsin bu yaxınlarda qonaq yeri yoxdur. Çünki, bu yerlərin əhalisi tərəkəmə, köçəri camaatıdır, deməli oturub məskən salmırlar.

Çarvadarların deməyinə görə bu yerin əhalisi ancaq molla, seyid və mərsiyəxanlara hörmət edib qonaq saxlarlar. Qərara gəlirlər ki, sövdəgər Hacı Söhrabı uzun saqqalına, qiyafəsinə görə molla qələmə versinlər və onun sayəsində bir qonaq yeri tapsınlar. Bu "vəzifə" Hacı Söhrab üçün çətin olsa da, razılıq verir. Gəldikləri kəndli evində isə sanki "molla"nı çoxdan gözləyirmişlər. Kənd mollası ilə deyişmə təklif edirlər. Kənd mollası Qulaməli ilə sövdəgər Hacı Söhrab üz-üzə gəlib deyişməli olur.

Bu əsərdə də müəllif gülünc vəziyyət yarada bilmişdir. Adamlar bu vəziyyətdən çıxmaq üçün təlaş edib çarə aradıqda isə daha gülünc olurlar. Bu mənada ancaq iki surət Hacı Söhrab və Molla Qulaməli seçilir, komediyanın mərkəzində durarlar. Ancaq əvvəlki pyeslər haqqındakı fıkri burada da təkrar etməyə məcburuq. Çünki hər gülməli əhvalat və hətta gülməli vəziyyət mühüm ictimai hadisəyə toxunmur, həyatda çox rast gəlinən maraqlı və gülməli bir əhvalatı göstərməklə kifayətlənən müəllif komediyanın ictimai məna tərəfinə lazımi diqqət yetirməmişdir.

Bu pyeslər oxucu və tamaşaçıya ağızlarda gəzən yüzlərlə maraqlı lətifələrin buraxdığı təsirdən artıq heç nə vermir və verə bilməz. Çünki bu hadisə yalnız sövdəgərlərin deyil, məmurların da başına gələ bilər, yalnız Göyçayda deyil, Xaçmazda da baş verə bilər. Burada canlı insanlar, tamamlanmış xarakterlər olmadığından əhvalat Bədii əsər səviyyəsinə qalxmır. Bu əhvalat bir dərəcəyə qədər Haqverdiyevin "Acından təbib" hekayəsini xatırladır. Orada müəllif iki yarpaqlıq bir yumor ilə kifayətləndiyi halda, Rəşid bəy Əfəndiyev burada bunu bir komediya mövzusu və materialı etmişdir.

Arvad məsələsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

"Arvad məsələsi". Müəllifi: Zaqafqas Darül-müəlliminin müsəlman şöbəsinin elmi-ilahi və lisan (dil) müəllimi Rəşid bəy Əfəndizadə. Qafqaz canişinliyinin mətbəəsində nəşr olunur. 48 səhifədir, Tiflis, 1914-cü il. Kitabda qadınlara aid dini, tərbiyəvi mövzular və bəzi şeir nümunələri və kitabın sonunda rus şairi A. Puşkinin "Qafqaz" və "Suya qərq olan" şeirləri çap olunmuşdur.

Əsərləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Qan ocağı. Tiflis: "Kəşkül" mətbəəsi, 1885;
  • Uşaq bağçası. İstanbul: Yuvanaki Penayotis mətbəəsi, 1898;
  • Bəsirətül-ətfal. Bakı: Quberniya idarəsinin mətbəəsi, 1901;
  • Qan ocağı. Tiflis: Məhəmməd ağa Şahtaxtinski mətbəəsi, 1904 (ikinci çapı);
  • Uşaq bağçası. İstanbul, 1904 (ikinci çapı);
  • Şahnameyi-Firdovsidən ata və oğul. "Rüstəm və Söhrab" hekayəsi. (Ruscadan mütərcimi: Rəşid bəy Əfəndizadə). Tiflis "Qeyrət" mətbəəsi, 1906;
  • Bəsirətül-ətfal. İstanbul, 1907 (ikinci çapı);
  • Uşaq bağçası. Tiflis, 1907 (üçüncü çapı);
  • Saqqalın kəraməti. Tiflis: Qafqaz canişininin dəftərxanası mətbəəsi, 1909;
  • Müxtəsər şəriət. I cild. Nuxa: "Mədəniyyət" mətbəəsi, 1910;
  • Müxtəsər şəriət. II cild. Tiflis: "Kultura" mətbəəsi, 1910;
  • Uşaq bağçası. Tiflis: "Kultura" mətbəəsi, 1912 (dördüncü çapı);
  • Arvad məsələsi. Tiflis: Qafqaz canişininin dəftərxanası mətbəəsi, 1912;
  • Qonşu qonşu olsa, kor qız ərə gedər. Bakı: "Kultura" mətbəəsi, 1912;
  • Saqqalın kəraməti. Nuxa: Həsən Mustafayev mətbəəsi, 1913 (ikinci çapı);
  • Pul dəlisi. Bakı, 1918;
  • Nuxa qəzasında olan asari-ətiqələr haqqında. Bakı: "Qızıl Şərq" mətbəəsi, 1928;
  • Dram əsərləri. Bakı: ADU Nəşriyyatı, 1961;
  • Seçilmiş əsərləri. Bakı: Gənclik, 1979;
  • Saqqalın kəraməti // Pyeslər (toplayan və tərtib edən D.Məmmədova). Bakı: Gənclik, 1984;
  • Durna. Özün rənglə. Bakı: Gənclik, 1992;
  • Şəki vilayətində kümdarlıq peşəsinin tarixi ipəkçilik sənayesi və ticarəti haqqında. Bakı: Nafta-press, 2006;
  • Seçilmiş əsərləri. Bakı: Şərq-Qərb, 2006;
  • Saqqalın kəraməti // Azərbaycan dramaturgiyası antologiyası. Dörd cilddə. 1 Cild. Bakı: Şərq-Qərb, 2007;
  • Uşaq bağçası (transliterasiya və faksimile). Bakı: ABU, 2010;
  • Nuxa qəzasında olan asari ətiqələr haqqında. Bakı: Azərbaycan Turizm və Menecment Universiteti, 2017;
  • Məktəbə dəvət. Bakı: TEAS Press, 2018;
  • Bəsirətül-ətfal. Bakı: Elm və təhsil, 2019.

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. 1,0 1,1 Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. / red. M. Kərimov Bakı: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Elmi Mərkəzi. C. 7. S. 218.
  2. 2,0 2,1 Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддə]. Бакы: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Elmi Mərkəzi, 1976. C. 4. S. 245. 6265 s.
  3. Rəşid bəy Əfəndizadə // Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı müntəxəbatı (XIX–XX əsrlər). Üç cilddə. II cild. Bakı: Nasir, 2002. — səh. 317–327.
  4. ƏФƏНДИJЕВ Рəшид бəj // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы. 10 ҹилддә. Баш редактор Ҹ.Б. Гулијев. IV ҹилд. сәһ. 245–246
  5. Ağaməmməd Abdullayev. Azərbaycan dilinin tədrisi tarixindən. Bakı: Maarif, 1966, səh. 108
  6. Əsədova Nüşabə. "Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində muzeylərin rolu". IV Respublika elmi konfransının materialları. Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyində qorunan eksponatlar Rəşid bəy İsmayıl oğlu Əfəndizadə və Məmməd bəy Əfəndiyevin həyat və yaradıcılığının öyrənilməsində mənbə kimi. Bakı, 2014. səh 46–48.
  7. "Günə doğru. Rəşid bəy Əfəndiyevin ev muzeyi" (az.). YouTube. 24.05.2016. 2022-03-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-05-24.