Bakı

Bakı

Bakı, Azərbaycan Respublikasının paytaxtı və Qafqaz bölgəsində ən böyük ticarət, mədəniyyət və elm mərkəzi sayılır.

Tarix

Bakının Abşeron ərazisində tapılmış arxeoloji materiallar buranın qədim yaşayış məskəni olduğunu sübut edir. Artyom, Zığ gölü ətrafı, Şüvəlan, Mərdakan, Binəgədi, Əmircan və s. yerlərdə e.ə. 3-1 ci minilliklərə aid arxeoloji materiallar tapılmışdır. Bakının salındığı tarix dəqiq məlum deyildir. Bəzi tədqiqatçılar Bakını Qaytara (Qanqara), Albana, Baruka və s. ilə eyniləşdirirlər. Bakıda tapılmış 5-7 əsrlərə aid Sasani dəfinəsi o dövrdə buranın yaşayış məntəgəsi olduğunu göstərir. 5-6 əsr mənbələrində Bağavan və Atəş-i Baquan adlandırırlar. Ərəb mənbələrində (10 əsr) "Bakuyə", "Bakuh", "Baku", rus məxəzlərində (15 əsr) "Baka", Səfəvilər dövrü farsdilli mənbələrdə "Badkubə" kimi qeyd edilir.

Bakı hələ orta Şərgin iri şəhərlərindən idi. İqtisadiyyatında neft və duz əsas yer tuqurdu. Ərəb səyyahı Əbu Düləfin (10 əsr) məlumatına görə, Bakıdakı iki neft mənbəyindən ildə təgr. 720 min dirhəm gəlir götürülürdü. Feodal münasibətlərinin, ticarət və sənətkarlığın inkişafı şəhərin tərəqqi etməsinə imkan yaradirdi. Beynəlxalq ticarət yolları ayırıcında olan Bakı Şərg və Qərb ölkələri arasındakı ticarətdə mühüm əhəmiyyətə malik idi. Bakıya xəzər, slavyan, Bizans, Çin, İraq, Suriya, Genuya, Venesiya, İran, Hindistan tacirləri gəlirdi. Bakıdan İran, İraq və s. ölkələrə neft ihrac olunurdu.

9 əsrin 2-ci yarasında Abbasilər xilafətinin zəifləməsi və mərkəzi hakimiyyətdən uzaqlaşmaq meyllərinin qüvvətlənməsi Xilafətə tabe ölkələrdə bir sıra müstəqil dövlətlərin yaranmasına səbəb oldu. Belə dövlətlərdən biri də Şirvanşahlar dövləti idi. Bakı 10 əsrin axırlarında Şirvanın əsas şəhərlərindən birinə çevrildi. Əhali sənətkarlıq, ticarət, bağçılıq, bostançiçiq, üzümçülük, baramaçılıq, əkinçilik, neftçıxarma, baliqçiliq və s. ilə məşğul olurdu. Zəfəran da əkilirdi. Bakı hələ orta Şərgin iri şəhərlərindən idi. İqtisadiyyatında neft və duz əsas yer tuqurdu. Ərəb səyyahı Əbu Düləfin (10 əsr) məlumatına görə, Bakıdakı iki neft mənbəyindən ildə təgr. 720 min dirhəm gəlir götürülürdü. Feodal münasibətlərinin, ticarət və sənətkarlığın inkişafı şəhərin tərəqqi etməsinə imkan yaradirdi. beynəlxalq ticarət yolları ayırıcında olan Bakı Şərg və Qərb ölkələri arasındakı ticarətdə mühüm əhəmiyyətə malik idi. Bakıya xəzər, slavyan, Bizans, Çin, İraq, Suriya, Genuya, Venesiya, İran, Hindistan tacirləri gəlirdi. Bakıdan İran, İraq və s. ölkələrə neft ihrac olunurdu. 9 əsrin 2-ci yarasında Abbasilər xilafətinin zəifləməsi və mərkəzi hakimiyyətdən uzaqlaşmaq meyllərinin qüvvətlənməsi Xilafətə tabe ölkələrdə bir sıra müstəqil dövlətlərin yaranmasına səbəb oldu. Belə dövlətlərdən biri də Şirvanşahlar dövləti idi. Bakı 10 əsrin axırlarında Şirvanın əsas şəhərlərindən birinə çevrildi. Əhali sənətkarlıq, ticarət, bağçılıq, bostançiçiq, üzümçülük, baramaçılıq, əkinçilik, neftçıxarma, baliqçiliq və s. ilə məşğul olurdu. Zəfəran da əkilirdi.

Bakı 10 əsrdən liman şəhəri kimi məşhur idi. 11 əsrin sonu-13 əsrin əvvəllərində Bakı tərəqqi dövrü keçirirdi. 1191 ildə Qızıl Arslan Şamaxini tutdugda şirvanşah 1 Axsitan müvəqqəti olaraq paytaxtı Bakıya köçürmüşdü. Şirvanşahlar şəhərin möhkəmləndirilməsinə xüsusi diqqət verirdilər. 12 əsrdə Bakı ikicərkəli qala divari və xəndəklə əhatə olundu.

Qız Qalası da şəhərin müdafiə sisteminə daxil idi. 1232-1235 illərdə Bakını dəniz tərəfdən qorumaq məqsədi ilə buxta daxilində möhkəmləndirilmiş qala tikildi. Şirvanşahlar Xəzər dənizində güclü donanma yaratdılar.

13 əsrin 30-gu illərində Monqollar. Bakıya hucum edib, uzunmüddətli məhasirədən sonra şəhəri aldilar. Bakıda neft çıxarılması və ticarət tənəzzülə uğradı. 14 əsrin ortalarına doğru Bakıda ticarət (xüsusilə dəniz ticarəti) yenidən canlandı. Gilan və Şamaxı ipəyinin beynəlxalq ticarətdə əhəmiyyətinin artmasi ilə əlaqadar Bakınin iqtisadi mövqeyi yüksəldi. 14 əsrdən Bakıdan Qızıl Orda, Moskva knyazlığı, Avropa ölkələri və s. yerlərə müxtəlif mallar, xüsusən ipək, xalça və s. ixrac edilirdi. Bakıdan Həştarxana, Orta Asiyaya və Xəzərin ç. sahillərinə də mal daşinirdi. 14 əsrin 2-ci yarısında Bakının iqtisadi və siyasi rolunun artmasi ilə əlaqədar olaraq Xəzər dənizi bəzən Bakı dənizi də adlanırdı (bu, 1375 ildə katalan dilində hazırlanmış atlasla göstərilir). Bakıda indiyədək qalan tarixi-memarliq abidələri - Buxara karvansarası(14 əsr), Qız Qalası yaxinliğında Multani (hind) karvansarası (15-16 əsrlər) və s. Şərq ölkələri ilə geniş tigarət əlaqələrinin mövcudluğunu sübut edir. Bakıda hind tacirləri yaşayırdı.

Şirvanşah 1 Xəlilüllahın dövründə (1417-1462) Bakıda mühüm tikinti işləri aparıldı. Şirvanşahlar sarayı kompleksi də bu dövrdə tikilmişdir. Bakıda ticarət, sənətkarlıq inkişaf edir, iqtisadi və mədəni həyat yüksəlirdi. 15 əsrin 2-ci yarısında Böyük Moskva knyazlığı ilə ticarət daha da genişləndi və diplomatik əlaqələr yaradıldı. 1501 ildə Şah İsmayıl Şirvana hücum edərək Bakını aldı.

Səfəvi hökmdarı 1 Təhmasib 1538 ildə Bakınin da daxil olduğu Şirvanı Səfəvilər dövlətinə birləşdirdi. Səfəvi - Osmanlı müharibələri zamanı 1578 ildə Osmanlı ordusu Bakını tutdu. 1607 ildə şəhər yenidən Səfəvilərin hakimiyyəti altına keçdi. Mərkəzi hakimiyyətin qüvvətlənməsi, məhsuldar qüvvələrin inkişafini ləngidən feodal çəkişləmələrinə, dağıdıcı müharibələrə son qoyulması 17 əsrin 40-cı illərində şəhərin yüksəlişinə təkan verdi. Səfəvilər dövründə Bakıda mis pullar buraxılırdı. Bakı və Abşeron əhalisinin xeyli hissəsi xalçaçılıqla məşğul olurdu. 16-18 əsrlərdə sənətkarlıq, xüsusilə xalçaçılıq daha da inkişaf etdi. Bakıda toxuculuq da mühüm yer tuturdu. 17-18 əsrlərə aid tarixi abidələr bu dövrdə Bakıda me"marlıq, həkkaklıq və s.-nin inkişaf etdiyini göstərir..

Bakının zəngin təbii sərvətləri, habelə mühüm hərbi strateşi əhəmiyyəti 18 əsrin əvvəllərindən e"tibarən Rusiyanın diqqətini cəlb edirdi. Xəzərin c.-q. sahillərinə yiyələnməyə çalışan 1 Pyotr xüsusi hərbi dəniz ekspedisiyası yaratdı. 1723 il iyunun 26-da 1 Pyotrun qoşunu Bakıya daxil oldu. Lakin, Rusiya və İran arasında bağlanan Gəncə məqaviləsinə (1735) görə Bakı yenidən İranın hakimiyyəti altina keçdi.

18 əsrin ortalarında Azərbaycanda bir sıra xanlıqlar, o gümlədən Bakı xanlığı yarandı. Ara müharibələri bütün Azərbaycanda olduğu kimi, Bakıda da iqtisadiyyat və mədəniyyətin inkişafına mane olur, əhalinin vəziyyətini son dərəcə ağırlaşdırırdı. 18 əsrin 2-ci yarısında Bakıda şəhər həyatı və ticarət nisbətən canlandı. Lakin Ağa Məhəmməd Şah Qacarın Azərbç-a hücumları iqtisadiyyatın və ticarət əlaqələrinin yenidən tənəzzülə uğramasına səbəboldu. 1796 ilin yazında 2 Yekaterinanın əmri ilə gen. V.A.Zubovun komandanlıq etdiyi rus qoşunları Azərb.-a yürüş etdi. İyunun 13-də Bakı alındı. 1797 ilin əvvəlində gen.P.D.Sisianov Bakının komendantı tə"yin olundu. 2 Yekaterinanın ölümündən sonra oğlu 1Pavel V.A.Zubovu geri çağırdı. Çar qoşunları 1797 ilin martında Bakını tərk etdi. 19 əsrin əvvəlində 1 Aleksandr Xəzər-sahili vil.-ləri, ilk növbədə Bakını tutmaq planı ilə hüsusi maraqlanırdı. Rusiya-İran müharibəsi (1804-13) bu planın həyata keçirilməsini sür"ətləndirdi. 1805 il avqustun 12-də çar qoşunu Bakını mühasirəyə aldı, lakin müvəffəqiyyət qazanmayaraq geri çəkildi. 1806 ilin əvvəlində gen. P.D.Sisianovun qoşunları yenidən Bakıyə yaxınlaşdı. Şəhəri təslim etmək haqqında Bakı xanı Hüseynnqulu xanla danışıqlar zamanı gen. P.D. Sisianov öldürüldü. 1806 il oktyabrın 6-da Bakı Rusiyaya birləşdirildi. 1807 ildə Bakıda 500 ev, 3000 əhali var idi. 1813 ildə bağlanmış Gülüstan sülhü ilə Şimali Azərb., o gümlədən Bakının Rusiyaya birləşdirilməsi təsdiq edildi. Abşeronda illik neft istehsalı 200-300 min puda çatırdı. 1847 ildə Bakının Bibiheybət sahəsində mexaniki üsulla ilk neft quyusu qazılmasina təşəbbüs göstərildi. Bakı neft sənayesinə xarici kapitalın axını başlandı. 1879 ildə Bakıda 9 qazıma buruğe vardısa, 1900 ildə onların sayı 1710-a çatdı. Bakı nefti dünya miqyasina çıxdı. Neft sənayesi ilə yanaşı , Bakıda başqa sənaye sahələri də inkişafa başladı; mexaniki zavodlar, e"malatxanalar, tütün f-kləri buxar mühərrikləri ilə işləyən dəyirmanlar və s. yarandı. Yeni tikililər, banklar, ticarət və sənaye firalarının binalarından ibarət idi. 1883 il mayın 8-də Bakı-Tiflis d.y. işə salındı. 1899 ildə Bakıda ilk konka işləməyə başladı. Hələ 19 əsrin 40-cı illərində Xəzərdə buxar gəmiləri işləyirdi.

Muzeylər

• Azərbaycan Tarixi Muzeyi
• Məmməd Səid Ordubadinin Xatirə Muzeyi
• Nizami ad. Dövlət Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi
• Lətif Kərimov ad. Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyi
• Səməd Vurğunun ev-muzeyi
• R.Mustafayev ad. Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muzeyi
• Nəriman Nərimanovun Xatirə Muzeyi
• Cəlil Məmmədquluzadənin ev-muzeyi
• Hüseyn Cavidin ev-muzeyi
• Cəfər Cabbarlının ev-muzeyi

Teatrlar

• Azərbaycan Opera və Balet Teatrı
• Azərbaycan Dram Teatrı
• Rus Dram Teatrı
• Azərbaycan Kukla Teatrı
• Azərbaycan Gənc Tamaşaçılar Teatrı
• Azərbaycan Dövlət Musiqili Komediya Teatrı
• Bakı Dövlət Sirki

Qardaş şəhərlər

• Basra
• Bordeaux
• Dakar
• İzmir
• Houston
• Mainz
• Naples
• Sarayevo

Mənbə

• Bakı