Qobustan rayonu

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Rayon
Qobustan rayonu

40°32′06″ şm. e. 48°55′16″ ş. u.


Ölkə
Daxildir Dağlıq Şirvan
İnzibati mərkəz Qobustan
İcra başçısı Adil Məmmədov
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb 8 oktyabr 1943, 24 aprel 1990
Sahəsi
  • 1.369,4 km²
Hündürlük
595 m
Saat qurşağı
Əhalisi
Əhalisi
  • 46.871 nəf. (2019)
Rəqəmsal identifikatorlar
ISO kodu AZ-QOB
Telefon kodu 150
Poçt indeksi 3700
Avtomobil nömrəsi 37
Rəsmi sayt
Qobustan rayonu xəritədə
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Qobustan rayonuAzərbaycan Respublikasında inzibati – ərazi vahidi. 1990-cı ildə Azərbaycan SSR Ali Sovetinin qərarı ilə yaradılan yeni ərazi-inzibati vahidlərdən biridir. İnzibati mərkəzi Qobustan şəhəridir.

Etimologiyası[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qədim yaşayış mərkəzlərindən olan Qobustan Şirvan tarixi vilayətinin tərkibində olmuşdur. Qədim türk sözü olan "qobu" (qobi) — quru, susuz yer. ölkə, oba mənasnı daşıyır. Landşaftşünaslıda "qobu" quru və ya müvəqqəti su axan olan dərə, yarğan landşaflarına deyilir. Başqa mülahizələrə görə "qobu" sözünün bu məkana heç bir uyğunluğu yoxdur. O, müqqəddəs yer mənasında ərəbcə "qabustan’' sözündən yaranmışdır. Bu söz iki hecadan ibarət olub "Qabu" — Allaha yaxın. "stan" İSD məkan mənasını verir "Qabus- can" və ya "Qabistan" Allaha yaxın məkan deməkdir. Beləliklə, "Qabis- tan" çox müqəddəs ad və məna kəsb edir. Yaşlı və dindar insanların sözlərinə görə yay aylarında Qobustanın səmasında "ağ yol" uzanır. Bu "yol" Məkkəyə qədər "gedir". Keçmişdə Kəbəyə "Həcc Ziyarəti"nə gədənlər bundan kompas kimi istifadə edirmiş. Qobustan rayonunun mərkəzi olan Mərəzə qəsəbəsi Mərəz yaylasnın mərkəzində. magistral yolun kənarında yerləşir. Rəvayətlər sözu- nün dövrünün məşhur bir insanının ağır xəstə olan xannnmən burada şəfa tapmasmdan qaynaqlandınr. Digər versiyaya görə "mərəzə" sözü mərz" -sərhəd. hüdud, havaqovuşan sərhəd mənasnı verir.

Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qobustan rayonu Azərbaycanın Şirvan tarixi vilayətinin rayonlarından biridir. Qobustan diyarı Böyük Qafqaz dağlarının şərq və cənub-şərq ətəklərində Azərbaycan Respublikasının şərq hissəsində yerləşir. Qobustan ərazisi tarixi-coğrafi məkan olmaqla qədim Şirvanın tarixi ərazisi Mingəçevirdən tutmuş Kür çayının böyük sol sahil torpaqları Dərbənd də daxil olmaqla Dərbənd Səddinə (qədim Dağıstana) kimi uzanmışdır. Elə buna görə də tarixi-coğrafi baxımdan Şirvan dedikdə Qobustan Şirvan ərazisi hesab edilməlidir. Lakin bununla yanaşı keçən əsr yazılı mənbələrində inzibati ərazi vahidi kimi Şamaxı qəzasının iki böyük nahiyəyə (sahəyə) ayrılması məlumdur. Bunlardan biri Qoşun sahəsi, digəri isə Qobustan sahəsi adlanmışdır.

Qobustan rayonu 1920–1930-cu illərdə Şamaxı qəzasının Mərəzə dairəsinin tərkibinə daxil olmuşdur. 1930-cu ildə Şamaxı rayonu təşkil edildikdə Mərəzə də onun tərkibində olmuşdur. Qobustan rayonu 8 oktyabr 1943-cü il tarixində Mərəzə rayonu adı ilə təşkil olunmuşdur. 4 dekabr 1956-cı il tarixində ərazisinin bir hissəsi hesabına Xızı rayonu təşkil edilmişdir.[1] 4 dekabr 1959-cu il tarixində Mərəzə rayonu ləğv edilmiş, ərazisi isə Şamaxı rayonuna birləşdirilmişdir.[2] 24 aprel 1990-cı il tarixində müstəqil Qobustan rayonu təşkil edilmişdir.

1893-cü ildə neftin xaricə nəqli üçün yaradılmış Duvannı stansiyası asasında formalaşmışdır. Azərbaycan neftinin xaricə ilk ixracı 1901-ci ildə bu stansiyadan həyata keçirilmişdir. 1950–54-cü illərdə Səngəçal, Çeyildağ, Ələt və Atbulaq qəsəbələri əsasında Duvannı rayonu yaradilmış, 1956-cı ildə yenidən Molotov (indiki Qaradağ) rayonuna birləşdirilmişdir.

Coğrafi mövqeyi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Rayonda külək turbinləri

Qobustan rayonu Şamaxıdan şərq tərəfdə, Bakıdan 101 km aralıda yerləşir. Azərbaycanın müasir fiziki-coğrafi bölgəsinə əsasən Qobustan özlüyündə ayrıca bir fiziki-coğrafi sahə (rayon) kimi qeyd edilir. Qobustan fiziki-coğrafi ərazisi şimaldan Baş Qafqaz silsiləsinin suayırıcı cənub yamacı Kürəkçi dağın (527 m) suayırıcı ilə Altıağac kəndinin cənubundan keçir.

Qərbdə Baş Qafqaz suayırıcı üzərindən Altıağac yanından başlayaraq Aladaş yaylası, Xilmilli (Xiləmilli) və Pirsaat çayının sol qolu Acıdərə çayla uzanaraq cənubunda Pirsaat çayının yatağı ilə davam edərək Səba düzünə çıxdıqdan sonra Hərəmi sıra dağlarının suayırıcı ilə Kiçik Hərəmi və Mişov dağ istiqamətində Ələt burnundan Xəzər dənizi ilə qovuşur. Şərq sərhəddi Xəzər dənizi, Abşeron yarımadasında Yasamal dərəsi Ceyrankeçməz çökəkliyi istiqamətində uzanır. Qobustan qərbdən şərqə 80 km, şimaldan cənuba 100 km məsafədə uzanır. Ümumiyyətlə fiziki-coğrafi sahə olmaqla Qobustan ərazisinin bir qismi Xızı, Abşeron, Qaradağ, Hacıqabul inzibati rayonlarına daxil olmaqla yanaşı onun əsas hissəsi (1369,4 km2 ) 24 aprel 1990-cı ildə yaradılmış Qobustan inzibati rayonuna daxildir.

Qobustan inzibati rayonunun ərazisi az istisna olmaqla keçmiş Mərəzə inzibati rayonunun ərazisinə uyğun gəlir. Onun şimal sərhəddi Şamaxı rayonu ərazisində Taxtayaylaq sistemi, şimal-şərqdən Xızı inzibati rayonu Çingil çayı boyu uzanaraq Cəngi kəndinin az şərqdə, şərqdə və cənub-şərqdən Abşeron inzibati rayonu, cənubdan kiçik bir məsafədə (6 km) Hacıqabul inzibati rayonu, cənub-qərbdən, qərbdən və şimal-qərbdən Şamaxı inzibati rayonları ilə sərhədlənir. Təxmini şimaldan cənuba 51 km, qərbdən şərqə isə 45 km məsafədə uzanır.

Relyefi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qobustan rayonu Azərbaycamn şərqinin alçaq dağlıq sahəsində, Böyük Qafqazın cənub-şərq qurtaracağında yerləşir. Şimalda Baş Qafqaz silsiləsinin cənub yamacı, qərbdə Pirsaat çayı və onun qolu Acıdərə çayı, Aladaş yaylası, cənubda Girdədağ (648 m). Hərəmi (300 m) və Mişov dağlan (paiçıq vulkanı), şərqdə Süngürdağ (676 m), Keçiqaya (641 m) və Böyük Siyaku (786 m) kimi alçaq dağlar ilə hüdudlanır. Ərazinin orta hündürlüyü 600 – 700 m, maksimal hündürlüyu isə 1500 m-dir. Şimalda Baş Qafqaz sisiləsinin qolları olan Aladaş, Kəmçi, Taxtayaylaq silsilələri (Gümbüdağ 1286 m, Kətandağ 980 m, Yurtandağ 898 m) ycrləşir Qərb Sündü, Nabur, Mərəzə silsilələri ilə əhatə olunur, Mərkəzdə Ceyran keçməz depressiyası (çöl ərazilərdo 150 mm və daha azdır. Zirvələri şimal — şərqdə Quşludağ (1421 m), Quşudağ (1368 m), Arpa- bulaq (1356 m), şərqdə Şeşni-şeytan (1241 m), şimalda Gümbüdağ (1286 m) zirvələridir.

Qobustanda ərazinin relyefi – dərələr, yarğanlar, qayalar, toponimik şəkildə öz əksini tapmışdır. Bu yerlərin baharı çox gözəl olur – lalələr, çobanyastığı, qaymaqçiçəyi gül açır[3]. Qobustan relyef formalarının əmələgəlməsində küləklərin, yağıntıların palçıq vulkanlarının rolu böyükdür. Qobustan relyefinin öyrənilməsi ümumi Qobustan ərazisi daxilində tədqiqatçıların diqqətindən kənarda qalmamış, onun tərkibində araşdırılmışdır. Qobustan rayon ərazisi cənub-şərqə doğru meyillidir. Ərazi oroqrafiyasına görə dağlıq yayla tənəli öndağ, düzənliklər olmaqla üç yerə bölünür. Dağlıq yayla Qobustanın şimal-qərb hissəsini əhatə edir. Bura dərin dərələrə parçalanmış düzən (penplen) səthli dağlıq sahələridir. Cənub-şərqə doğru alçalaraq yastı düzənliklər mövcuddur. Üçüncüsü, dördüncü dövrlərin yumşaq çöküntü süxurlarından ibarət olduqlarına eroziyaya daha çox məruz qalıb yuyulub aşınaraq yarğan və dərələrin inkişafına səbəb olmuşdur. Acıdərə yaxınlığında dağlarda gil karstı inkişaf etmişdir. Buna görə də tipik karst landşaftı yayılmışdır. Belə karstı sahələr Pirsaat çaylı göl qolları, Acıdərə çaylı, Zəngi dərə (Qapçı) çay arasında bedlend (yararsız) psevda-karst (yalançı karst) inkişaf etmişdir.

Sumqayıt, Ceyrankeçməz çay dərələrində sürüşmə hadisələri yayılmışdır. Öndağ şərq cənub-şərq hissələrini əhatə edir. Burada palçıq vulkanları geniş yayılmışdır, gil karst relyefi müşahidə edilir. Düzən Qobustan isə inzibati rayonunun ərazisindən kənarda-cənubdadır. Qobustan relyef formalarının əmələgəlməsində küləklərin, yağıntıların palçıq vulkanlarının rolu böyükdür. Palçıq vulkanları relyefdə xüsusi xarakterə malikdir. Rayon ərazisində Cəyirli, Şorsulu, Kolanı, Şeyxsərli, Qoduq qıran və s. palçıq vulkanları vardır.

Rayon ərazisində Sündü, Mərəzə, Pirdirəki, Qılıcan, Yacvanı, Gicəki, Qarpızlı yaylaları, Şaiblər, Qaiblər, Böyük Gicəki, Şəmşəddin, Sunqur, Bayanata, Girdə və s. yüksəklikləri qeyd etmək olar. Geoloji baxımdan Qobustanda məhsuldar qat neft və qazla zəngindir. Bunların təbii göstəriciləri palçıq vulkanlarıdır. Qobustanda da təbii halda Nabur, Hilmilli (Xilmilli), Cəyirli Şorsulu, Ərəbqədim, Şeyxzərli, Kolanı və s. palçıq vulkanlarında təzahür edir.

Təbiəti[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qobustanın torpaq örtüyü müxtəlifdir. Şərq hissədə boz, qonur şorakətli, şimal-qərbdə şabalıdı torpaqlar yayılmışdır. Qobustan adi görünüşündən fərqli olaraq bitki örtüyü ilə zəngindir. Azərbaycandakı 4000 bitki növündən 470 növünə burada təsadüf olunur. Əksəriyyəti çiçəkli bitkilərdir. Məsələn, şoran tipli yovşan, qarağan, kəngiz, xoruzgülü, qanqal, ölgürgən qayıq çiçək, baldırğan, əngiran, gülxətmi, əsmə çiçək və s. kserofit bitkilər yayılmışdır.

Quraqlığa davamlı kollar-nar, murdarça, iydə, əncir, qaramıx, itburnu, quş üzümü və başqa da vardır. Onu da qeyd edək ki, belə kolluqlar daşlı qayalarda bitməyə uyğunlaşmışlar. Çünki kiçik şehənəm yağıntılardan daşlar üzərinə düşən su damcılarından asanlıqla qidalana bilərlər.

Heyvanlar aləmi yoxsuldur. Vaxtı ilə burda geniş yayılmış məməlilərdən Ceyranın yer adlarında izi qalmışdır (Ceyran bulağı, Ceyran nohuru, Ceyrankeçməz çayı və.s). Vaxtı ilə kaftar və.b heyvanlar yaşamışdır. Lakin onun nəsli kəsilmişdir. Hazırda canavar , çaqqal, tülkü, porsuq, dovşan, sürünənlərin isə müxtəlif zəhərli növləri (ilan, kərtənkələ)kirpi, bağa və müxtəlif növ quşlar mövcuddur.

Ərazi Respublikanın ən seyrək çay şəbəkəsinə malikdir. Çaylann mənbəlori müxtəlif yüksəkliklərdədir: Pirsaat, Qozluçay, Ceyrankcçməz. Gilgil çay, Cəngiçay, Sumqayıt çaydır. Pirsaat başlanğıcını Böyük Qafqazın şərq kənarından (2400 m) götürün Sumqayıt çay öz mənbəyini 2000 m yüksəklikdən (Gülümdostu dağı) alı. Ceyran keçməz Ərəb-Şahverdi kəndi yaxınlığından (800 m) başlayaraq Sanqaçal stansiyası yaxılığında Xəzərə tökülür. Gilgilçay Gülümdəstu dağnın yamacından (1980 m) başlayır. Xilmilli, Nabur, Sündü, Cəyirii, Çalov, Təklə, Çuxah kəndlori miniral bulaqlarla zəngindir.

Ərazinin torpaqdan, əsasən, şabalıdı var açıq-şabalıdı, boz-qonur, şorakətvari boz qonur torpaqlardır. Geniş otlaqlara malik Qobustan Azərbaycanm əsas qışlaqlarındandır. Mülayim isti yanmsahra və quru çöl iqlimi üslünlük təşkil edir. Şimalda iqlimi mülayim istidir. Yanvarda orda temperatur −1.5 C-dan 3 °C yüksək, iyulda 27 °C -dəkdir. İllik yağıntı şimal-qərbdə toqr. 500 mm, cənub-şərqdə 150 mm və daha azdır. Dağ kserofitlori, yanmsəhra və quru bozqır bitkibri geniş yer eutur. Heyvanlar: tülkü, canavar, boz dovşan, adi çölsiçanı, ilan, kərtənkələ və s. Quşlar: kəklik, göyərçin və s.[4]

İqlimi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Rayonun iqlimi əsas etibarilə yarımsəhra iqlimidir.

Ərazisi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qobustan rayonunun əhalisi 01.01.2014-cü il tarixə 43125 nəfərdir. Qobustan rayonu ərazisində 1 şəhər, 1 qəsəbə və 31 kənd mövcuddur. Əhalinin 21519 nəfəri kişilər, 21606 nəfərini isə qadınlar təşkil edir. Şəhər əhalisinin sayı 8329 nəfər, kəndlərdə yaşayanları sayı 34796 nəfərdir.

İri yaşayış məntəqələri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mərkəzi Qobustan şəhəridir. Rayonda 1 şəhər, 1 qəsəbə, 15 kənd ərazi dairəsi, 31 kənd yaşayış məntəqəsi vardır.

Əhalisi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əhalinin sayı 1 yanvar 2009-cu ilin məlumatları əsasında:

Ərazi Cəmi Kişi Qadın
nəfər faiz nəfər faiz nəfər faiz
Qobustan rayonu 40112 100,0 19879 100,0 20233 100,0
Şəhər əhalisi 8086 20,16 4064 20,44 4022 19,88
Kənd əhalisi 32026 79,84 15815 79,56 16211 80,12

Tanınmışları[redaktə | mənbəni redaktə et]

Alim Qasımov-Azərbaycanlı xanəndə.

Mirabbas Qasımov-akademik.

İlqar Məmmədov-riyaziyyat üzrə elmlər doktoru, AMEA-nın professoru, laboratoriya rəhbəri.

İqtisadi xarakteristikası[redaktə | mənbəni redaktə et]

Rayonda əkinçilik ənənəvi sahələrdən biridir. Rayon öz əhalisini maksimum səviyyədə taxılla təmin edir. Belə ki, hər il adam başına müntəzəm olaraq 1 tondan artıq taxıl istehsal olunur. Taxılçılıq əsasən dəmyə şəraitində becərilir.

Rayon ərazisində Cəyirli, Şorsulu, Kolanı, Şeyxsərli, Qoduq qıran və s. palçıq vulkanları vardır. Rayonda müxtəlif tikinti materialları ehtiyatı (əhəngdaşı, qum, çınqıl), sənaye əhəmiyyətli gillər, vulkan külü, gips, şist və s. ehtiyatı vardır. Rayonda əkinçilik ənənəvi sahələrdən biridir. Rayon öz əhalisini maksimum səviyyədə taxılla təmin edir. Taxılçılıq əsasən dəmyə şəraitində becərilir. Şimalda Meysəri (Haçaqaya d., 1241 m) və Yurtandağ silsilələri (Yurtandağ d., 898 m), mərkəzdə Mərəzə yaylası, Gicəki tirəsi (Gicəki d., 1047 m) əsas oroqrafik vahidlərdir. Neft, təbii qaz, yanar şist yataqları, tikinti materialları, çoxlu bulaqlar və palçıq vulkanları vardır.

Mədəniyyət, təhsil və səhiyyə müəssisələri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Maddi-mədəni irsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qobustanda ən maraqlı və turistlər üçün cəlbedici obyekt şəhərin yaxınlığındakı dərədə, Söyünlü kəndində yerləşən mağara labirintləridir. (kürələr). Burada xalq arasında "layan qaya" deyilən çox orijinal bir təbii hadisəni müşahidə etmək mümkündür. Rəvayətə görə Bu qayadan axan "gözyaşları" əsgər oğlanları həlak olmuş ananın gözyaşlarıdır. Mağaralar orta əsrlərdə Azərbaycanda tayfa müharibələri və yadelli işğalçıların basqınları baş verərkən süni yolla genişləndirilmiş və yaşayış üçün uyğunlaşdırılmış təbii qalereyalar sistemidir.

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. Ведомости Верховного Совета СССР. № 1 (868), 1957 г.
  2. Ведомости Верховного Совета СССР. № 50 (982), 1959 г.
  3. "Arxivlənmiş surət". 2021-06-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-10-27.
  4. Məmmədov R. M. Azərbaycanda landşaft və planlaşdırması. Bakı:Elm 2009

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]