Malayziya

Malayziya
Malayziya 马来西亚 மலேசியா
Bayraq[d] Gerb[d]
Bersekutu Bertambah Mutu "Birlik gücdür"
Himn:  "Negaraku" Mənim ölkəm
Tarixi
• Böyük Britaniyadan müstəqillik	31 avqust 1957
• Federasiyanın qurulması	16 sentyabr 1963
Rəsmi dilləri	Malay dili
Paytaxt	Kuala Lumpur
İdarəetmə forması	Federativ seçkili konstitusiyalı monarxiya
Yanq di-Pertuan Aqonq (Ali başçı)	Abdullah şah
Baş nazir	Ismail Sabri Yaakob
Sahəsi	Dünyada 66-cı
• Ümumi	329845 km²
• Su sahəsi (%)	0,3
Əhalisi
• Əhali	28 276 000 nəfər (43-cü)
• Siyahıyaalma (2000)	24 821 286 nəf.
• Sıxlıq	86 nəf./km² (114-cü)
ÜDM (AQP)
• Ümumi	$384 119 milyon dollar
• Adambaşına	$14 071 dollar
ÜDM (nominal)
• Ümumi (2008)	$222 219 milyon dollar
• Adambaşına	$8 140 dollar
İİİ (2008)	0.823 (artış; 63-cü)
İnternet domeni	.my
ISO kodu	MY
BOK kodu	MAS
Telefon kodu	+60
Saat qurşaqları	UTC+08:00
Nəqliyyatın yönü	sol[d]
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Malayziya (malay Malaysia) — Cənub-Şərqi Asiyada dövlət. 1957-ci ildə Böyük Britaniyadan müstəqillik qazanmış, 1963-cü ildə Malayziya Federasiyanın 11 ştatı Sinqapur, Saravak və Sabahla (keçmiş Şimali Borneo) birləşmişdir. Lakin, 1965-ci ildə Sinqapur federasiyadan ayrılmışdır. Şimalda Tayland və Sinqapur, cənubda İndoneziya ilə qonşudur. Bundan əlavə qərbdən Andaman dənizi, şərqdən Cənubi Çin Dənizinə çıxışı var. Ölkə coğrafi baxımdan Qərbi Malayziya və Şərqi Malayziya olmaqla 2 bölgəyə, bu bölgələr isə 10 ştata ayrılır. Paytaxtı Kuala Lumpur şəhəridir. Lakin, federal hökumət Putracaya şəhərində yerləşir. 30 milyon nəfər əhalisi olan Malayziya dünyada əhalisinin sayına görə 44-cü yerdədir. Avrasiya materikinin cənub nöqtəsi olan Tanjunq Piai də Malayziyadadır.

Müstəqillik əldə etdikdən sonra, Malayziya Asiyada ən yaxşı inkişaf edən iqtisadiyyata malik ölkələrdən biri hesab olunur. Hər il ortalama ÜDM artımı 6,5%-dir. Bugün, Malayziya bazar iqtisadiyyatına malik, yeni sənayeləşmiş ölkələr qrupuna daxildir. ÜDM göstəricisinə görə Malayziya dünya ölkələri arasında 29-cu yerdədir.

Tarixi

Malayziya Aktı 1963 (rəsmi sənəd)

Malayziya ilə bağlı Saziş (rəsmi sənəd)

Müasir insanların indiki Malayziya ərazisində təxminən 40.000 il əvvəl məskunlaşdıqları təxmin edilir. Burada ilk məskunlaşan insanların neqritos etnik qrupuna aid olduqları ehtimal edilir. I əsrdə Çin və Hindistandan olan ticarətçilər və məskunlar Malayziyaya köçməyə başladılar. II və III əsrdə onlar burada bir neçə şəhər və limanın əsası qoydular. Onların burada məskunlaşması Malayziya xalqının Çin və Hindistan mədəniyyətinin təsiri altına düşməsi ilə nəticələndi, Hinduizm və Buddizm dinləri yerli xalq arasında yayılmağa başladı. Sanskrit dili və yazısı IV və V əsrlərdə burada peyda oldu. Malay yarımadasının şimalındakı ərazilərdə Lanqkasuka dövləti II əsrdə formalaşdı və XV əsrə qədər mövcudluğunu qorudu. VII və XIII əsrlər arasında Malay yarımadasının cənubunun çox hissəsi dəniz Srivijayan imperiyasının bir hissəsi idi. 13-cü və 14-cü əsrlərdə Majapahit imperiyası Srivijayadan yarımadanın çox hissəsi və Malay arxipelaqı üzərində müvəffəqiyyətlə nəzarəti ələ keçirdi. XV əsrdə Malakkada İslam dini yayıldı və bütün yarımadanı əhatə etdi.

Portuqaliyalılar 1511-ci ildə Malay yarımadasını ələ keçirdilər. Hollandiya donanması 1606-cı ildə Hollandiya-Portuqaliya müharibəsinin bir hissəsi olaraq Malakka nəzarətini ələ keçirmək üçün Portuqaliya armadası ilə döyüşür. 1641-ci ildədə Portuqaliyalılar Malakkadan geri çəkildi. Hollandiyalılar burada 1795-ci ilə qədər hakim qüvvə oldular. Penanqda 1786-cı ildə və Sinqapurda 1824-cü ildə yerləşməyə başlayan İngilislər getdikcə ticari və siyasi fəaliyyətlərini artırdılar. Bu vaxt müxtəlif Malayziya ərazilərini işğal etməyə cəhd edən Taylanda qarşı mübarizə başlandı. Malayziyanı Hollandlar 1826-cı ildə təkrar işğal etdilər.

İkinci Dünya Müharibəsində Yapon Ordusu üç ildən çox Malaziya, Şimali Borneo, Saravak və Sinqapuru işğal etdi. Bu dövrdə etnik gərginliklər yüksəldi və millətçilik gücləndi. Malaya Müttəfiq qüvvələr tərəfindən yenidən fəth edildikdən sonra xalqın müstəqilliyə dəstəyi artdı. 1946-cı ildə qurulan və Sinqapur istisna olmaqla, Malay yarımadasındakı bütün Britaniya mülklərindən ibarət olan Malay Birliyi tez bir zamanda ləğv edildi və 1 fevral 1948-ci ildə Malaziya hökmdarlarının muxtariyyətini bərpa edən Malaziya Federasiyası tərəfindən dəyişdirildi.

Bu müddət ərzində Malaziya Kommunist Partiyasının rəhbərliyi altında əsasən etnik çinli üsyançılar ingilisləri Malaziyadan çıxarmaq üçün partizan əməliyyatlarına başladılar. Malaziya Fövqəladə Halı (1948-1960) Malaziyada Birlik qoşunlarının uzun müddət davam edən üsyan əleyhinə kampaniyasını əhatə edirdi. 31 avqust 1957-ci ildə Malaya Millətlər Birliyinin müstəqil üzvü oldu.

Baş nazir Mahathir Mohamadın dövründə 1980-ci illərdən başlayan sürətli iqtisadi artım və urbanizasiya dövrü baş verdi. İqtisadiyyat kənd təsərrüfatına əsaslanandan istehsal və sənayeyə əsaslanan iqtisadiyyata keçdi. Petronas Qüllələri, Şimal-Cənub Ekspres Yolu, Multimedia Super Dəhlizi və Putracayanın yeni federal inzibati paytaxtı kimi çoxsaylı meqalayihələr tamamlandı.

Bununla belə, 1990-cı illərin sonunda Asiya maliyyə böhranı sonradan bərpa olunsa da, demək olar ki, valyutanın, fond və əmlak bazarlarının çökməsinə səbəb oldu. 1MDB qalmaqalı 2015-ci ildə o zamankı Baş nazir Nəcib Rəzakı əhatə edən böyük qlobal korrupsiya qalmaqalı idi. Qalmaqal 2018-ci il ümumi seçkilərində müstəqillik əldə etdikdən sonra hakim siyasi partiyada ilk dəyişikliyə səbəb oldu. 2020-ci illərdə ölkə COVID-19 pandemiyasının səbəb olduğu sağlamlıq və iqtisadi böhranlarla üst-üstə düşən siyasi böhranın içində idi.

Biomüxtəliflik

Malayziya 12 iyun 1993-cü ildə, Rio de Janeyro şəhərində Bioloji Müxtəlifliyin qorunmasına dair sənədi imzalamışdır. Ölkə böyük biomüxtəlifliyə sahibdir. Dünyada olan bütün heyvan növlərinin 20%-i Malayziyada yerləşir. Ölkə ərazisində təqribən 210 məməli heyvan növünə rast gəlinir. Malayziyanın yarımada hissəsində 620-dən çox quş növü aşkar edilmişdir. 150 ilan növü, 80 kərtənkələ növü də daxil olmaqla, ölkə ərazisində 250 növ sürünən qeydə alınıb. Malayziya həmçinin 150 qurbağa növü və minlərlə növ həşərata da ev sahibliyi edir. Malayziyanın iqtisadi zonası (su sahəsi ilə birlikdə) isə onun quru ərazisindən 1.5 dəfə böyükdür. Malayziya sularında 1200 balıq və 600 mərcan növü var. Qədim biomüxtəlifliyi olan Malayziya mağaraları isə ekoturizm həvəskarlarını həmişə özünə cəlb edir.

Dini

Malayziyada islamın sünni məzhəbi rəsmi din elan olunub. Müsəlmanlar əsasən malaylar və İndoneziyadan gələnlər, ərəblər, əfqanlar, çin-malay metislər, çinlilərin bir qrupudur. İslam dininə etiqad edənlər əhalinin 61,3%-ni təşkil edir. Digər dinlərdən əhalinin 19,8%-i buddizmə, 9,2%-i xristianlığa, 6,3%-i induizmə etiqad edir. Malayziyada yaşayan çinlilər buddizmin maxayana formasını, konfusiçilik və daosizmi qəbul edirlər. Xristianlar əsasən, Cənubi Asiyadan gələnlər, çinlilər və avropalılardır. Xristianlar həm katoliklər (335 min nəfər, Malayziya və Bruneydə), həm də protestantlarla (225 min nəfər) təmsil olunublar. Protestantlar arasında metodistlər (85 min nəfər) daha çoxdur. Bununla yanaşı anqlikanlar (40 min nəfərdən çox), lüteranlar (35 min nəfər), presviterianlar (20 min nəfər), baptistlər (8 min nəfər), yeddinci gün adventistləri (7 min nəfər) və digər xristian təriqətləri vardır. İnduizmə etiqad edənlərin 70%-i Cənubi Asiyadan gələnlərdir. Malayziyada siqxlər də yaşayırlar. Bunlar Cənubi Asiyadan gələnlərin 2%-ni təşkil edir. Şərqi Malayziyada yaşayan dyakların böyük əksəriyyəti və Qərbi Malayziyanın azsaylı xalqları ənənəvi kultlarını qouyub saxlayırlar.

Mədəniyyəti

Malayziya zəngin mədəniyyətə malik ölkədir. Malayziya mədəniyyəti qarışıqdır, yəni müxtəlif xalqlara məxsus xüsusiyyətləri burada tapmaq olar.

Mətbəxi

Malayların maraqlı və xeyirli mətbəxi var. Səhər yeməyi "nasi lemak" adlanır. Malaylar düyüdən, balıqdan, ətdən və s-dən geniş istifadə edirlər. Vəhşi heyvanların və quşların ətini, həşəratları və s. yemək qadağan edilib.

Geyimləri

Malayların qadın geyimi baju kurunq adlanır. O, dizə qədər uzanan paltar-köynəkdir. Onu uzun ətəyin üstündən geyinirlər. Bəzən daha qısa köynək-baju kebaya da geyinirlər. Malaylar müsəlman olduqları üçün qadınlar başlarını yaylıqla örtürlər. Kişi geyimi isə baju melayu adlanır. Malaylar çox əlvan geyinməyi sevmirlər.

Dil

Dinlər, adlar, yeməklər və s müxtəlif olduğu kimi, Malayziyada dillər də müxtəlifdir. Ancaq yenə də aparıcı dil malay dilidir. Malayziyada ingilis, tamil, hind, çin və s dillərində danışılır.

Milli tərkib

Malayziya çoxmillətli ölkədir. Burada malaylar, indoneziyalılar, hindlilər, tamillər, yaponlar, çinlilər yaşayırlar. Malayziyalılar monqoloid irqinə mənsubdurlar. Dəriləri qarayanız,gözləri qıyıq olur.

Maraqlı faktlar

• Malaylar mehriban xalqdırlar.
• Malayziyada təmizliyə ciddi riayət və nəzarət edilir. Yerə zibil atanlar 500 ringit cərimələyirlər. Həm də ölkədə ekologiya çirklənmiş vəziyyətdədir.
• Malayların öz milli adları yoxdur, müxtəlif xalqların adlarını qoyurlar.