Martin Lüter Kinq

Martin Lüter Kinq
ing. Martin Luther King Jr.
Şəxsi məlumatlar
Doğum adı	Michael King Jr.
Doğum tarixi	15 yanvar 1929(1929-01-15)[…]
Doğum yeri	Atlanta
Vəfat tarixi	4 aprel 1968(1968-04-04)[…] (39 yaşında)
Vəfat yeri	Memfis, Şelbi[d], Tennessi, ABŞ
Vəfat səbəbi	güllə yarası[d]
Təhsili	Morhaus Kolleci[d] (1944–1948), Krozer İlahiyyat Seminariyası[d] (1948–1951), Boston Universiteti (1951–1955)
Fəaliyyəti	pastor[d], vaiz[d], hüquq müdafiəçisi, insan hüquqları fəalı, sülh aktivisti, pasifist, yazıçı, siyasətçi
Dini	Baptizm
Elmi fəaliyyəti
Elm sahəsi	rasizm, Seqreqasiya, siyasət, publisistika
Elmi dərəcəsi	fəlsəfə doktoru (1955)
Təltifləri
thekingcenter.org
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Martin Lüter Kinq (ing. Martin Luther King, Jr.; 15 yanvar 1929^[…], Atlanta – 4 aprel 1968^[…], Memfis, Tennessi) — 1955-ci ildən 1968-ci ildə baş vermiş qətlinə qədərki dövrdə afroamerikan insan haqları hərəkatının ən üzdə olan liderlərindən biri, dini rəhbər və aktivist. Corciya ştatının Atlanta şəhərində anadan olmuşdur. Xristian inancından və Mahatma Qandinin fəaliyyətindən ilhamlanaraq həyata keçirdiyi dinc itaətsizlik və zorakılığa baş vurmama yolları ilə insan haqları uğrunda apardığı mübarizəyə görə tanınır.

Kinq 1955-ci ildə həyata keçirilmiş Montqomeri avtobus boykotunu təşkil etmiş və 1957-ci ildə Cənub Xristianları Liderlik Konfransının ilk prezidenti olmuşdur. Bu təşkilat ilə 1962-ci ildə Corciyanın Albani şəhərində irqi ayrı seçkiliyə qarşı uğursuz mübarizə təşkil etmişdir. 1963-cü il dinc Birminqem etirazlarının təşkilinə kömək etmişdir. 1963-cü il Vaşinqtona yürüşün təşkilatçılarından biri olmuş və orada özünün məşhur "Mənim bir arzum var" nitqini demişdir.

14 oktyabr 1964-cü ildə Kinq irqi ayrı-seçkiliyə qarşı apardığı mübarizəyə görə Nobel Sülh mükafatını qazanmışdır. 1965-ci ildə Selmadan Montqomeriyə yürüşün təşkilinə kömək etmişdir. Növbəti il, o və təşkilatı hərəkatı şimala — Çikaqoya doğru yönləndirmişdir. Bu illərdə daha çox kasıblığa və Vyetnam müharibəsinə qarşı mübarizəyə fokuslanmışdır. 1967-ci ildə Vyetnam müharibə ilə bağlı etdiyi çıxışdan sonra liberal müttəfiqlərinin əksəriyyəti ilə münasibətləri pozulmuşdu. FTB uzun müddət onun kommunist əlaqələrinin olub-olmamasını araşdırmış və tapa bildikləri bütün informasiyaları hökumətə təqdim etmişdir.

1968-ci ildə "Kasıb xalqın kompaniyası" adını verdiyi və Vaşinqtonu lərzəyə gətirməyi planlayarkən, 4 aprel tarixində Tennessi ştatındakı Memfis şəhərində qətlə yetirilmişdir. Onun qətli ABŞ-nin bir çox şəhərlərində çıxışlara və toqquşmalara səbəb olmuşdu. İddia olunur ki, Kinqin təqsiri sübuta yetirilmiş qatili Ceyms Örl Rey hökumət agentləri ilə əlbir olmuş və onların diktəsi ilə hərəkət etmişdir. Kinqi qətlə yetirdiyinə görə, 99 il həbsə məhrum edilmiş qatil 29 il həbsdə qaldıqdan sonra 1998-ci ildə hepatit xəstəliyindən xəstəxanada vəfat etmişdir. Onun həbs edilərkən 41 yaşı var idi.

Kinq ölümündən sonra "Prezident Azadlıq" medalı və "Konqres Qızıl" medalı ilə mükafatlandırılmışdır. 1971-ci ildən sonra ABŞ-nin müxtəlif şəhər və ştatlarında Martin Lüter Kinq günləri elan edilmiş və bu günlər tətil kimi qəbul edilmişdir. 1986-cı ildə Ronald Reyqanın imzaladığı qanunla bu federal səviyyəyə daşınmışdır. ABŞ-də onun şərəfinə adlandırılmış yüzlərlə küçə var. Vaşinqton şəhərinin bir hissəsinə onun adı verilmişdir. 2011-ci ildə Milli Mallda Martin Lüter Kinq Memorialının açılışı olmuşdur.

Həyatının erkən dövrü və təhsili

Sonradan afroamerikalı Buker Vaşinqton şərəfinə adlandırılmış və Kinqin oxuduğu orta məktəb.

Kinq 1929-cu ilin 15 yanvarında Corciya ştatının Atlanta şəhərində din xadimi Martin Lüter Kinq Sr. ilə Alberta Vilyams Kinqin ailəsində anadan olmuşdur. Kinqin atasının və özünün anadan olarkən verilən adı Maykl Kinq idi, lakin 1934-cü ildə atası həm özünün, həm də oğlunun adını dəyişdirmişdi. Ata Kinq Almaniyada təşkil edilən Baptizm Dünya Alyansının konfransında iştirak edərkən çox təsirlənmişdi. O, protestant lider Martin Lüterlə əlaqəli yerləri gəzərkən nasizmin yüksəlişini hiss etmişdi. Alyans sonda antisemitizmi qınayan qərar qəbul etmiş və ata Kinq Lüter etirazının gücünə bir daha şahid olmuşdu.

Atası sonralar bildirmişdir ki, oğluna Maykl adı qoyulması doğumda iştirak edən həkimin səhvi nəticəsində olmuşdur. Sonralar isə oğlu Martin Lüter Kinq adlandırılması barədə sənəd almışdır. Kinqin valideynlərinin hər ikisi afroamerikalı idi, lakin ata tərəfdən ulu baabsı irland mənşəli idi.

Kinq ortancıl uşaq idi, özündən böyük Kristin Kinq Farris adlı bacısı, A. D. Kinq adlı isə kiçik qardaşı olmuşdur. Kinq "Küləklə sovrulanlar" filminin 1939-cu il versiyasının Atlantadakı təqdimatında kilsə xorunda ifa etmiş, oxumaqdan və musiqidən xoşu gəlmişdir. Gözəl orqan ifaçısı və xor lideri olan anası Kinqi oxumaq üçünj müxtəlif kilsələrə aparmış və onda bu xüsusiyyətlərin inkişafına xüsusi diqqət ayırmışdır. Kinq əsasən "daha çox, daha çox İsa kimi olmaq istəyirəm" xor musiqisini oxumaqdan xüsusi zövq alırmış. O, sonradan öz kilsəsində uşaq xorunun üzvlərindən biri olmuşdur.

Kinq deyirdi ki, atası onu 15 yaşına qədər döymüşdü. Qonşuları atasının Kinqi döyməsini və ona "səni ölümünə döysəm belə, səndən nəsə düzəldəcəm" deməyini eşitmişdi. Kinq atasının ayrı-seçkiliyə qarşı qürurla və qorxusuz formada mübarizə apardığına şahid olmuşdu. O, atasıyla birgə olarkən ona "oğlan" deyə müraciət edən yol polisini, marketə arxadan girməlisən deyə ona irad tutan satıcını diqqətə almadığına dəfələrlə şahidlik etmişdi.

Kinq uşaq olarkən ağdərili bir uşaqla dost olmuşdu. Ağdərili uşağın ailəsinin Kinqin evinin yanında biznesləri var idi. 6 yaşına çatdıqdan sonra Kinq afroamerikalılar üçün ayrılmış məktəbə, dostu isə ağdərililər üçün ayrılmış məktəbə yollandı. O, dostunu itirdi, çünki ağdərili uşağın atası oğlunun afroamerikalı ilə dostluq etməsini istəmirdi.

Kinq həyatının bir çox dönəmində depressiyadan əziyyət çəkmişdir. Yeniyetməlik illərində o, özünün, ailəsinin və qonşularının tez-tez qarşılaşdığı və xüsusən, cənub ştatlarında geniş yayılmış olan irqi ayrı-seçkiliyə görə, ağdərililərə nifrət edirdi. 12 yaşı olarkən, ana nənəsi ölmüş və özünü günahkar hiss edən Kinq intihara cəhd etmişdi.

Kinq ilk dövrlərdə xristianlığın bir çox doktirinasına şübhə ilə yanaşırdı. 13 yaşında bazar günü məktəbində olarkən, İsa peyğəmbərin fiziki olaraq dirilməsini rədd etdiyini bildirmişdi. O, sonradan bildirmişdi ki, bu hadisədən sonra "şübhələr durmadan ortaya çıxmağa başlamışdır", lakin sonra İncilin "heç kimin qaça bilməyəcəyi həqiqətlərə" sahib olduğunu bildirmiş və seminariyaya daxil olmuşdur.

Atlantada böyüyən Kinq Kitabçı T. Vaşinqton Orta Məktəbində təhsil almışdır. Burada təhsil alarkən natiqlik bacarığına görə seçilmiş və məktəbin debat komandasının üzvü olmuşdur. 1942-ci ildə, 13 yaşı olarkn Atlanta jurnalının ən gənc satış meneceri köməkçisi olmuş və Neqro Elks Klubu tərəfindən Corciya ştatının Dublin şəhərində keçirilən rotariya yarışında qalıb gəlmişdir. Bu yarışdan qayıdarkən müəllimi ilə avtobusa minmək istəyərkən buna sürücü tərəfindən icazə verilməmişdi. Sürücü onları geri qaytararkən, birinci ağdərili sərnişinlərin əyləşməsinin lazım olduğunu bildirmişdi. Bu Kinqin qəzəbinə səbəb olmuş və o, etiraz etmişdi, lakin müəllimi onu sakitləşdirmiş və ona əgər tabe olmasa qanunları pozacağını bildirmişdi. Kinq sonralar bu hadisəni onu ən çox əsəbləşdirən hadisə kimi qeyd edirdi. Bacarıqlı şagird olan Kinq orta məktəbin IX və XII dərəcələrini keçmişdi.

Morhaus Kolleci

Orta məktəbi bitirməsinə bir müddət qalmış tarixi baxımdan görkəmli qaradərili kolleci olan Morhaus Kolleci imtahanları keçə bilən orta məktəb şagirdlərinin orada təhsil ala biləcəklərini elan etdi. İkinci Dünya müharibəsinə görə, kollecin tələbələrinin bir hissəsi təhsillərini dayandırmışdı və kollec öz sinif otaqlarını doldurmaq istəyirdi. 15 yaşlı Kinq imtahanı uğurla keçdi və kollecə daxil oldu. Universiteti bitirməyinə bir il qalmış — 1947-ci ildə, 18 yaşlı Kinq rahib olmaq qərarına gəldi. O, düşünürdü ki, daxilində insanlıa xidmət etmə arzusu var və bu arzunu dini xidmətlə reallaşdıra bilər. Bu səbəbdən o, Baptist kilsəsi ilə "sülh" bağladı. O, rasional rahib ola biləcəyinə və "ideyalara, hətta sosial etirazlara hörmətlə yanaşa biləcəyinə" inanırdı.

Krozer Teologiya Seminariyası

Kinqin bitirdiyi Krozer Teologiya Seminariyası (2009).

1948-ci ildə Kinq Morhaus Kollecininin sosiologiya sahəsindən məzun oldu. O, bundan sonra Pensilvaniya ştatının Çester şəhərində yerləşən Krozer Teologiya Seminariyasında təhsilini davam etdirdi. O, burada 1951-ci ilə qədər təhsil aldı. Kinqin atası onun təhsilini davam etdirmək barədə qərarını tamamilə dəstəkləyirdi. O, Kinq üçün Çesterdəki Kalvari Baptist kilsəsində çalışan və ailə dostu olan Pius Barbourla iş görüşməsi təşkil etmişdi. Bundan sonra Kinq "Kalvarinin oğlanları"ndan birinə çevrildi və burada gələcəkdə qaradərili kilsələrinin məşhur natiqlərinə çevriləcək Auqustus Cons və Samuel Proktorla tanış oldu.

Krozerdə təhsil alarkən Morhausdan sinif yoldaşı olan Valter MakKall da ona qoşuldu. Kinq burada tələbə təşkilatının prezidenti seçildi.

Kinq bir dəfə öz otağında pivə gizlədən tələbəni tənbeh etmiş və ona Amerika qaradərililəri olaraq qara irqin nümayəndəsi olmalarının möhnətini çəkdiklərini bildirmişdi. Bu dövrdə o, Valter Rausşenbusş sosiol xütbələrinə maraq salmışdı.

Burada təhsil aldığı ilk 3 il ərzində o, müəssisənin kafesində işləyən və alman mənşəli miqrantın qızı ilə romantik münasibətdə idi. Kinq bu qızla evlənmək fikrində idi, lakin dostları onu bu fikirdən yayındırmağa çalışırdılar. Çünki, onlar hesab edirdilər ki, iki ayrı-ayrı irqin nümayəndəsinin bir-biri ilə evlənməsi onlara qarşı hər iki irqin düşmənçiliyinə səbəb olardı. Həmçinin, ağdərili qadınla evlənməsi Kinqin ABŞ-nin cənub ştatlarına rahib kimi təyinat almasına və işləməsinə də mane ola bilərdi. Kinq öz dostuna bu məsələ barədə "anasının evliliklə bağlı acılarına dözə bilmədiyini və 6 ay sonra münasibətinə son qoyduğunu" bildirmişdi, lakin ondan ayrıldıqdan sonra belə həmin qadına qarşı hissləri qalmışdı. Bir dostu bu barədə "o, heç vaxt sağalmadı" sözlərini işlətmişdi.

Kinq 1953-cü ildə valideynlərinin Alabama ştatının Heyberger şəhərində yerləşən evində Koretta Skottla ailə həyatı qurmuşdur. Bu cütlüyün 4 övladı dünyaya gəlmişdir: Yolanda Kinq (1955–2007), Martin Lüter Kinq III (d.1957), Dekster Skott Kinq (d.1961) və Bernis Kinq (1963). Kinq evlilikləri müddətində Korettaya insan haqları hərəkatına aktiv formada qoşulmasına mane olmuş, ondan evdar qadın və ana olmasını istəmişdir.

1954-cü ildə, 25 yaşı olarkən Alabama ştatının Montqomeri şəhərinin Dekster Prospekti Batist Kilsəsində rahib kimi çalışmağa başlamışdır.

Doktorantura araşdırmaları

Kinq doktorantura təhsilini Boston Universitetində sistematik teologiya üzrə almışdır. O, bu təhsilini 1955-ci ildə tamamlamışdır. Rəhbərləri isə Edqar Braytmən və Lotan Harold Devolf idi. Onun doktorantura araşdırma mövzusu "Paul Tiliç və Nelson Viemanın düşüncələrindəki Allah konsepsiyasının müqayisəsi" adlanırdı. Doktorantura təhsilini alarkən atasının yaxın dostu Uilyam Hanter Hesterin köməkçisi kimi Bostonun tarixi On İkinci Baptist Kilsəsində çalışmışdır. Onun Kinqin düşüncələrinin formalaşmasında mühüm rolu olmuşdur.

Yeni İngiltərə Musiqi Konservatoriyasında təhsil alan tanışı Mari Povelə münasib bir cənublu qızla tanış olmaq istədiyini bildirdikdən sonra, Mari onu Koretta ilə tanış etmişdir. İlk əvvəllər Koretta bunda maraqsız olsa da, Marinin təkidi və zamin durmasından sonra fikrini dəyişdirmişdir. Elə ilk görüşlərdən sonra Kinq Korettada öz həyat yoldaşında görmək istədiyi keyfiyyətlərin olduğunu hiss etmişdi. Atasının onun Atlantanın məşhur ailələrindən olan Dobb ailəsindən bir nəfərlə evlənəcəyini gözləməsinə baxmayaraq, Kinq Koretta ilə ailə həyatı qurmuşdur.

Kinq Bostonda yaşıdları olan rahiblərin kiçik çevrəsi ilə dostlaşmışdı. Onlar tez-tez bir-birilərini öz kilsələrində qonaq edirdi. Bu rahiblərin sırasına Roksburidəki On İkinci Baptist Kilsəsinin rahibi Maykl Hayns (caz musiqiçisi Roy Haynsın kiçik qardaşı) da daxil idi. Gənc rahiblər görüşərək teologiyanı, xütbə vermə üsullarını, sosial məsələləri müzakirə edirdilər.

Uzun müddət keçdikdən sonra, 1991-ci ilin oktyabr ayında Kinqin doktorantura işində müəyyən plagiatların və digər uyğunsuz faktların olduğu üzə çıxdı. Lakin bunu müzakirə etmək üçün qurulan komitə Kinqin elmi dərəcəsini geri almadı və bu işin hələ də gərəkli olduğunu bildirdi.

Hal-hazırda universitet kitabxanasında saxlanılan Kinqin dissertasiyasına məktub daxil edilmişdir. Məktubda dissertasiyada istinadı göstərilməyən bir sıra materialların yerləşdirilməsi əks etdirilmişdir. Kinqin plagiatı ilə bağlı müxtəlif mübahisələr mövcuddur.

Montqomeri avtobus boykotu (1955)

Rosa Parks King ilə (1955)

1955-ci ilin martında 15 yaşlı qaradərili məktəbli qız olan Klaudette Kolvin Montqomeri şəhərində Cim Krou qanunlarını pozaraq ağdərili sərnişinə yerini verməkdən imtina etdi. Bu irqi ayrı-seçkilik ABŞ-nin cənub ştatlarında qanun qüvvəsində idi. Kinq bu işlə maraqlanan Birminqem Afrikalı-Amerikalı Komitəsində idi. E. D. Nikson və Klifford Durr hadisənin kiçik miqyaslı olmasına görə, daha yaxşı şəraiti və hadisəni gözləmək qərarına gəldi.

9 ay sonra, 1 dekabr 1955-ci ildə oxşar hadisə baş verdi. Roza Parks adlı qaradərili qadın öz oturacağını ağdərili şəxsə verməkdən imtina etdi. Bu iki hadisə Montqomeri boykotuna səbəb oldu. Boykot planı Nikson tərəfindən planlanmış və Kinq tərəfindən həyata keçirilmişdi. 385 gün davam edən boykot xeyli gərginliklərlə müşahidə edilmişdi. Hətta, bəzi şəxslər Kinqin evini belə bombalamış, özü isə həbs edilmişdi. Lakin boykot uğurla nəticələndi. ABŞ Əyalət Məhkəməsinin Brovder v. Qeyl nümunəsi ilə Montqomerinin ictimai avtobuslarında irqi ayrı-seçkilik qadağan edildi. Kinqin boykot prosesindəki rolu onun milli fiqura çevrilməsinə şərait yaratdı və o, afroamerikan insan haqları hərəkatının ən tannımış sözçüsü oldu.

Cənubi Xristian Liderlik Konfransı

1957-ci ildə Kinq Ralf Abernati, Fred Şattlesvors, Jozef Loveri və digər insan haqları aktivistləri ilə birlikdə Cənubi Xristian Liderlik Konfransının (ing. Southern Christian Leadership Conference) əsasını qoydu (CXLK). Qrup afroamerikan insan haqları hərəkatına qaradərililərin kilsələrinin dəstəyini təmin etmək məqsədilə yaradılmışdı. Qrup 1957-ci ildə Kinqin Nyu Yorkda dostlaşdığı yevangelist Bill Qrahamdan ilhamlanaraq yaradılmışdı. Kinq ölümünə qədər bu təşkilatın rəhbəri olmuşdur. Təşkilat tərəfindən 1957-ci ildə təşkil edilən "Azadlıq üçün müqəddəs ziyarət" yürüşündə Kinq ilk dəfə kütləyə müraciət etdi. Digər insan haqları aktivistləri də Kinq ilə birlikdə idi. Bunlara misal olaraq Ceyms Beveli, Allen Consonu, Kurtis Harrisi, Valter Fauntroyu, K. T. Vivianı, Endryu Yanqı, Çarlz Eversi, Klevelənd Robinsonu, Randolf Blakvelli, Annie Bell Devini, Çarlz Kenzie Stili, Alfred Daniyel Vilyams Kinqi, Benjamin Huksu, Aaron Henrini və Bayard Rastini göstərmək olar.

1958-ci ilin 20 sentyabrında Kinq Harlemdəki Blamşteyn departamentində özünün "Azadlığa doğru iri addımlar" kitabının imzalanma mərasimində ona qarşı sui-qəsd cəhdi oldu. İzola Karri adlı əqli problemləri olan qadın Kinqi öldürməyə cəhd etdi. İzola hesab edirdi ki, Kinq kommunistlərlə birləşərək, ona qarşı sui-qəsd təşkil etmişdir. O, Kinqi çiynindən biçaqladı. Kinq dərhal xəstəxanaya aparıldı və Aubre de Lambert Maynard, Emil Naklerio, Con Kordis adlı 3 həkim tərəfindən tibbi müdaxilə edildi. Kinq uzun müddət xəstəxanada qaldı. Onu biçaqlayan İzola əqli yetərsizliklərinə görə məhkəməyə çıxarılmadı. 1959-cu ildə Kinq "İnsan nədir?" və "Tamamlanmış həyatın mərhələləri" adlı xütbələri əsasında "İnsanın ölçüsü" adlı qısa kitabını yazdı. Xütbələrində o, iddia edirdi ki, insanın Allah sevgisinə ehtiyacı var. O, həmçinin Qərb mədəniyyətinin irqi ədalətsizliyini də tənqid edirdi.

ABŞ-nin baş prokuroru Robert F. Kennedi Kinqin telefon danışıqlarını dinləmək üçün 1963-cü ildə icazə verdi. Kennedi CXLK liderlərinin kommunistlərlə əlaqələrinin olması barədə ictimai iddialardan narahat idi. Bütün bunlardan sonra, Kennedi FTB-ə Kinqin və digər hərəkat liderlərinin telefonlarının dinlənməsinə icazə verdi. FTB lideri Edqar Huver bunu araşdırdıqdan sonra heç nə tapa bilmədi. Bu iddiani dəstəkləyən heç bir fakt tapa bilməyən FTB telefon danışıqlarından əldə etdiyi bəzi detalları 5 il boyunca dövriyyəyə buraxaraq onun rəhbər vəzifəsindən getməsinə çalışırdılar. Bu KOINTELPRO proqramının bir hissəsi idi.

Lindon Conson və Robert Kennedi insan haqları hərəkatı liderləri ilə birlikdə (22 iyun 1963)

Kinq inanırdı ki, yüksək səviyyədə təşkil edilmiş və şiddətə qarşı olan hərəkatla mətbuatın diqqətini öz üzərinə çəkə biləcək. Onun əsas hədəfi cənub ştatlarında irqi ayriseçkiliyi hüquqi səviyyəyə qoruyan Cim Krou qanunları idi. Hərəkatın gedişi Kinqin istəklərinə uyğun formada inkişaf etdi. Şiddətə qarşı olan afroamerikalı insan haqları hərəkatı Amerika gündəmində böyük diqqət çəkdi. Kinq və həmkarlarının səyləri nəticəsində Amerika ictimaiyyətinin böyük bir qismi qaradərili işçilərin vəziyyəti və irqi ayrı-seçkilik barədə düşünməyə başlamışdı. Nəticədə, bu məsələ 1960-cı illərin ABŞ siyasi gündəmində çox mühüm rol oynamağa başladı.

Kinq qaradərililərin səsvermə hüququ, irqi ayrı-seçkilik, işçi haqları və digər təməl haqları üçün yürüşlər təşkil edir və ona rəhbərlik edirdi. Bu haqların əksəriyyəti 1964-cü il İnsan haqları aktı və 1965-ci il Səsvermə hüququ aktı ilə ABŞ dövləti tərəfindən qəbul edildi. Bu baxımdan Kinq və tərəfdaşlarının bu sahədəki istəkləri həyata keçirildi..

Kinq insan haqları hərəkatındakı fəaliyyəti boyunca müxtəlif qruplar və ya şəxslər tərəfindən tənqid edilmişdir. Bu qrupların və şəxslərin əksəriyyəti müxtəlif qaradərili hərəkatlarının üzvləri idi. Onun ən böyük tənqidçisi "İslam milləti" hərəkatından Malkolm X idi. Stokli Karmaykl separatçı idi və Kinqin irqi inteqrasiya tezisi ilə razılaşmırdı. O, bunu təkraredilməz afroamerikan mədəniyyəti üçün təhqir hesab edirdi. Omali Yeşitela iddia edirdi ki, afrikalılar zorba Avropanın kolonizasiya dövrünü xatırlamalı və başa düşməlidir ki, irqi inteqrasiya güc tətbiq edilmədən reallaşa bilməz. Bunu yalnız şiddət və güc yolu ilə həyata keçirmək olar.

Albani hərəkatı (1961)

Albani hərəkatı Corciya ştatının Albani şəhərində irqi ayriseçkiliyə qarşı 1961-ci ilin noyabrında təşkil edilmiş hərəkat idi. Kinq və digər CXLK liderləri hərəkata 1961-ci ilin dekabr ayında qoşulmuşdu. Hərəkat minlərlə vətəndaşın iştirak etdiyi və gücün tətbiq edilmədiyi hərəkat halına gəlmiş, xeyli sayda vətəndaşın diqqətini cəlb edə bilmişdi. Kinq hərəkatı 15 dekabr 1961-ci ildə ilk dəfə ziyarət edərkən planı iştirakçılara məsləhətlər verərək bir gün sonra evinə qayıtmaq idi, lakin növbəti gün o, dinc nümayişçilərin kütləvi formada həbs edilməsinə şahidlik etdi. Bu onun fikrini dəyişdirdi və şəhər güzəştə gedənə qədər orada qalmasına səbəb oldu. Geri qayıtdıqdan sonra isə "razılaşmanın alçaldığını və şəhər tərəfindən pozulduğunu" bildirdi.

Kinq 1962-ci ilin iyulunda həbs edildi. O, ya 45 günlük həbsi ya da 178 $ (2018-ci il dəyəri ilə 1.500 $) cəriməni seçməli idi. Kinq həbsi seçdi və cəriməni ödəmədi, lakin 3 gün sonra polis rəisi Laurie Pritçet ehtiyatlı formada Kinqin cəriməsinin ödənilməsini təşkil etdi və onu həbsxanadan çıxardı. Kinq bu barədə sonralar "biz insanların yeməkxanalardan, kilsələrdən və s. qovulmasına şahidlik etmişik…biz insanların həbsxanalara salınmasına şahidlik etmişik…amma ilk dəfə insanın həbsxanadan qovulmasına şahidlik etdik" sözlərini işlətmişdi. Sonralar Kinq Mərkəzinin açıqlamasından aydın oldu ki, onun cəriməsini Billi Qraham ödəmişdir.

Təxminən bir il müddətinə davam edən aktivist fəaliyyətdən sonra gözlə görünə bilən bir nailiyyət əldə etməmək hərəkatın zəifləməyinə səbəb oldu. Kinq bunun qarşısını almaq üçün nümayişlərə bir müddətlik son verməyi və əhval-ruhiyəni yüksəltmək üçün "Cəza günü" yürüşü keçirməyi təklif etsə də, bu baş tutmadı. Qaradərililər arasında bölünmələr və hökumətin aşağı səviyyəli təklifləri məğlubiyyətdə mühüm rol oynadı. Ölkənin əsas mətbuat orqanları isə məğlubiyyətin səbəbi kimi isə Kinqi göstərirdilər. Məğlubiyyət CXLK ilə bir qədər radikal qaradərili təşkilatlar arasındakı fikir uyuşmazlıqlarını daha da böyütdü. Albani hərəkatı CXLK-a bir növ dərs xarakterli oldu və Kinq bu hadisədən təsirlənərək bəzi qərarlar verdi. O, Albanidən sonra özündən əvvəl formalaşan hərəkatlara qoşulmaqdansa, şərtləri özünün formalaşdıra biləcəyi fəaliyyəti daha üstün tutmağa başladı.

Birminqem kompaniyası (1963)

Kinqin Birminqem etirazlarında həbs edilən zaman çəkilmiş şəkli.

1963-cü ilin aprelində CXLK Alabama ştatının Birminqem şəhərində irqi ayriseçkiliyə qarşı və iqtisadi ədalətsizliyə qarşı kompaniyaya start verdilər. Kompaniya güc tətbiq edilmədən həyata keçirilsə də, rahib Vyatt Tii Volker tərəfindən yaradılmış qəsdli toqquşma taktikasından da istifadə edilirdi. Birminqemdə yaşayan qaradərili insanlar CXLK tərəfindən sistemləşdirilirdi. Onlar ədalətsiz olduğunu düşündükləri qanunları pozur, onlara qadağan olunmuş yerlərə yürüş edir və orada bəstə otururdular.

Kinqin məqsədi kütləvi həbslərə nail olmaq idi. O, düşünürdü ki, "yüksək dərəcəli böhran şübhəsiz danışıqlara səbəb olacaqdı." Kompaniyanın ilk könüllüləri nə şəhəri qapamaqda, nə də mətbuatın diqqətini polisin münasibətinə çəkməkdə uğurlu ola bilmədilər. Kinqin istəyindən sonra kompaniyanın strategiyaçısı Ceyms Bevel taktikanı dəyişdi. Kompaniyaya yeniyetmələr, uşaqlar cəlb edildi. Buna görə də, Nyusviik qəzeti bu kompaniyanı "Uşaqların Xaç yürüşü " adlandırmışdı.

Etirazlar zamanı Yugin "Öküz" Konnorun rəhbərlik etdiyi Birminqem Polis Departamenti nümayişçilərə qarşı yüksək təzyiqli su şırnaqlarından və polis itlərindən istifadə etdi. Güc tətbiq edilən etirazçılar arasında uşaqlar da var idi. Polisin özünü bu cür aparması mətbuatın əsas gündəminə çevrildi və demək olar ki, əksər televiziyalar şiddət görüntülərini yayımladılar. ABŞ-nin ağdərili əhalisi belə bu görüntülərdən şok oldu. Hətta, bəzi ağdərili vətəndaşlar etirazları dəstəkləməyə başladı. Etirazçılar CXLK-nın bildirdiyinin əksinə olaraq, tamamilə dinc nümayişlə məşğul deyildilər. Onlardan bəziləri polisə hücum edir və qarşılıq alırdı. Kinq və CXLK-nın ən çox tənqid edildiyi məqam isə uşaqları təhlükəyə atmaları idi. Hər halda, kompaniya Kinq və qaradərililər üçün uğurla nəticələndi. Konnor işdən uzaqlaşdırıldı, "Cim Krou işarələri" götürüldü və ictimai yerlərin qapıları qaradərililər üçün bir qədər də açıldı. Kinqin reputasiyası xeyli yüksəldi.

Kinq kompaniyanın əvvəlində həbs edildi. O, ümumiyyətlə həyatı boyunca 29 dəfə həbs edilmişdi və bu həbs 13-cü idi. Həbsdə olarkən özünün məşhur "Məktub"unu yazdı. O, hərəkat üzvlərini qanuni yollarla sosial dəyişikliklər etməyə çağırırdı. Kinq inanırdı ki, "irqçiliyin böhranı labüddür və hazırkı sistem isə çox dəyişməzdir." O, deyirdi:

Biz acı təcrübə hesabına bilirik ki, azadlıq zalım tərəfindən heç vaxt könüllü formada verilmir. O məzlum tərəfindən tələb edilməlidir.

O, Amerika koloniyalarında üsyanın başlanğıclarından hesab edilən Boston çay qonaqlığının, sivil itaətsizliyin qeyri-qanuni olmağına, Adolf Hitlerin isə Almaniyada etdiklərinin hamısının qanuni olduğuna diqqəti çəkirdi. O, bununla insanları irqçiliyi dəstəkləyən qanunlara qarşı qaldırmağa çalışırdı.

"Mən kədər doğuran bu nəticəyə gəldim ki, qaradərilinin azadlıq yolundakı böyük əngəli nə ağ vətəndaşın konsuludur, nə də Ku Klus Klan üzvü. Bu ədalətdən daha çox "nizam"a sadiq olan, təzyiqin yoxluğundakı neqativ sülhü ədalətin varlığındakı pozitiv sülhdən üstün bilən, davamlı olaraq "səninlə mübarizə apardığın məqsəd uğrunda razıyam, lakin sənin birbaşa təsir metodlarınla razılaşa bilmərəm" deyən, paternalist yanlısı olub başqalarının azadlığı üçün vaxt cədvəli təyin edə biləcəyinə inanan, mifik zaman konsepti ilə yaşayıb Neqroya "daha uyğun zaman"ı gözləməsini tövsiyə edən ağ mötədildir.

Martin Lüter Kinq 1964-cü ildə Niderlandda müsahibə verir.

Müqəddəs Avqustin (Florida, 1964)

1964-cü ilin martında Kinq və CXLK Robert Haylinqin sonradan bəzi mübahisələrə səbəb olan Floridanın Müqəddəs Avqustin şəhərindəki hərəkatına qoşuldular. Haylinqin qrupu əvvəllər bir digər qaradərili hərəkatı olan NAACP-a bağlı olmuşdu, lakin özündə şiddət ehtiva etməyən mübarizə ilə yanaşı, özünümüdafiə üçün silahlı qüvvələrin də yaradılmasını istədiyi üçün NAACP-dan qovulmuşdu. Hər halda, pasifist CXLK onları qəbul etdi. Kinq və təşkilatı şimaldakı aktivistləri bir araya gətirmək üçün çalışırdı. Buraya yəhudi din adamlarının nümayəndələri və Massaçusets qubernatorunun 72 yaşlı anası da daxil idi. Bu şəxslərin hamısı hərəkat müddətində həbs edildi. İyun ayında hərəkat üzvləri gecə vaxtı şəhərə yürüşə başladılar. Onlar tez-tez Klan üzvü olan antinümayişçi qrupların güc tətbiqi ilə qarşılaşırdılar. Bu hadisələr zamanı güc tətbiqi mətbuatın diqqətini bu hadisələrə yönəltdi. Yüzlərlə yürüşçü həbs edildi. Bu hərəkatın getdiyi müddətdə 1964-cü il İnsan haqlar aktı qəbul edildi.

Selma (Alabama, 1964)

1964-cü ilin dekabr ayında Kinq və hərəkat rəhbərləri Alabama ştatının Selma şəhərindəki Pasifist Tələbələrin Kordinasiya Komitəsinə (ing. Student Nonviolent Coordinating Committee) qoşuldular. Onlar bir neçə ay idi ki, burada seçicilərin qeydiyyatı məsələsi ilə məşğul idilər. Elə bu zaman yerli hakimin çıxardığı qərar ilə CXLK-nın, PTKK-nin və digər 41 insan haqları təşkilatı ilə əlaqəsi olan 3 və ya 4 nəfərin bir araya gəlməsi qadağan edildi. Bu insan haqları hərəkatının öz işlərini bir qədər dayandırmağa məcbur etdi. Kinq 1965-ci ilin 2 yanvar tarixində Braun kilsəsindəki çıxışı zamanı bu qərarı tənqid etdi. 1965-ci il Alabama ştatının Montqomeri şəhərinə olan yürüş polis və digər qüvvələrin dinc yürüşçülərə qarşı güc tətbiq etməsi ilə müşayiət olundu. Bu mətbuatın diqqətinin bu məsələyə yönəlməsi ilə nəticələndi. Alabama ştatı bütün ölkə ərazisində rasizmin mərkəzi kimi qəbul edilməyə başladı.

Nyu-York (1964)

1964-cü ilin 6 fevralında Nyu-York şəhərindəki Yeni Məktəb Universitetində açılış nitqi ilə çıxış etdi. Çıxışının əsas mövzusu "Amerikan irq böhranı" adlanırdı. Onun bu çıxışının səsyazması tapılmamışdır, lakin 2013-cü ildə, yəni təxminən 50 il sonra Kinqin çıxışını bitirdikdən sonra dinləyicilərlə etdiyi sual-cavab hissəsinin 15 dəqiqəlik bölümünün audio qeydi aşkar edildi. Bu çıxışında o, açıq formada Cəvahirləl Nehru ilə arasında keçən dialoquna istinad edirdi. O, təssüfedici bir məqama toxunaraq, afroamerikalılarla Hindistandakı dalitləri və ya toxunulmazları müqayisə edirdi.

Vaşinqtona yürüş

İş və azadlıq uğrunda Vaşinqtona yürüş (1963).

"Vaşinqtona yürüşü" və ya digər adı ilə "iş və azadlıq uğrunda Vaşinqtona yürüş"ü 6 insan haqları hərəkatı təşkil etmişdi. Bu yürüşdə CXLK-ı Kinq təmsil edirdi. Bu təşkilatların nümayəndələrinə rəmzi olaraq "böyük altılıq" deyilirdi. Yürüş 28 avqust 1963-cü ildə baş vermişdi. Rəhbər heyətə Rol Vilkins, Vitney Yanq, Flipp Randolf, Con Levis, Ceyms Farmer daxil idi.

Ətrafı Kinqə Bayard Rastinin homoseksual olması, demokratik sosializmi dəstəkləməsi və ABŞ Kommunist Partiyası ilə keçmişdə əlaqələrinin olmasına görə onunla olan münasibətlərinə son verməsi üçün təzyiq edirdi. Kinq belə də etdi, lakin Vaşinqtona yürüş zamanı Kinq yenidən Rastinlə birgə işləməyə məcbur oldu. Çünki Rastin yürüşün əsas logistik və strateji təşkilatçısı idi. Bu mübahisərə səbəb oldu. Kinqin bu hadisədən sonra prezident Con Kennedinin yürüşün əsas fokuslandığı məsələni dəyişilməsi ilə bağlı xahişini qəbul edənlərdən biri olması bu mübahisələri daha da şiddətləndirdi.

Kennedi ilk öncə yürüşə qarşı idi. Çünki o, yürüşün insan haqları haqqda qanunun qəbul edilməsinə mane ola biləcəyindən narahat idi. Lakin təşkilatçıların yürüşü həyata keçirmək barədə qətiyyətini gördükdən sonra fikrini dəyişdi. Yürüş davam etdikcə Kennedi yürüşün uğurları üçün çalışmaq qərarına gəldi. O, yürüşün iştirakçılarının 100.000-dən az olacağından ehtiyat edirdi. Buna görə də, əlavə kilsə rəhbərlərini və Birləşmiş Avtomobil İşçiləri prezidenti Valter Reuteri nümayişçiləri təşkilatlandırmaq işinə cəlb etdi.

Kinq özünün ən məşhur nitqi olan "Mənim bir arzum var" nitqini deyir (1963).

Yürüş ilk əvvəllər ABŞ-nin cənub ştatlarındakı qaradərililərin acınacaqlı vəziyyətini paytaxtda nümayiş etdirmək və dilə gətirmək üçün planlanmışdı. Nümayişçilər federal hakimiyyətə insan haqları aktivistlərinin, işçilərinin və qaradərililərin təhlükəsizliyini təmin etməkdə uğursuzluğunu elan etmək niyyətində idilər. Qrup prezidentin təsirinə və təzyiqinə məruz qaldı və onun bəzi istəklərini qəbul etdi. Nəticədə, yürüşün sonu daha aşağı "ton"da sonlandı. Bəzi insan haqları aktivistləri buna görə yürüş təşkilatçılarını qınamış və yürüşün irqi harmoniyanın qeyri-dəqiq, təmizlənmiş hissəsini təqdim etdiyini bildirmişdir. Malkolm X yürüşü "Vaşinqtonda axmaqlıq" adlandırmışdı. Həmçinin, İslam milləti hərəkatı öz üzvlərinə yürüşdə iştirak etməyi qadağan etmişdi.

Yürüşün spesifik tələbləri var idi: ictimai məktəblərdə irqi ayriseçkiliyə son qoyulması, insan haqları qanunvericiliyi daha da dərinləşdirilməsi, əmək sahəsində irqi diskriminasiyanın qanunla qadağan edilməsi, insan haqları işçilərinin polis zorakılığından müdafiə edilməsi, işçilərə hər saatlarına görə minimum 2$ (2018-ci il dəyərinə görə 16$) məvacibin veriməlsi, Vaşinqtona sonradan Konqresə ötürüləcək özünüidarə hüququnun verilməsi. Sonrakı dəyərləndirmələrə görə, yürüş əsasən uğurlu hesab edilir. Yürüş zamanı Linkoln memorialından Milli Malla qədərki ərazidə 250 mindən çox müxtəlif etnoslardan olan insan toplaşmışdı. Bu Vaşinqton tarixinin ən böyük göstəricisidir.

Kinq burada 17 dəqiqəlik, sonradan "Mənim bir arzum var" adlanan nitqini demişdir. Nitqin ən məşhur hissəsini o, arxasında dayanmış köməkçisi Mahaliya Ceksonun "onlara arzun barədə danış" deyə qışqırmasından demişdi:—King said:

Mənim dostlarım, mən bu gün sizlərə, bugünkü və sabahkı çətinliklərlə üzləşərkən deyirəm - mənim hələ də bir arzum var. Bu amerikan arzusuna köklənmiş bir arzudur Mənim bir arzum var ki, bir gün bu xalq ayağa qalxacaq və öz dininin əsl mənasını həyata keçirəcək: "Bu həqiqətləri özümüzə aydın görmək üçün saxlayırıq: bütün insanlar bərabər yaradılmışdır." Mənim bir arzum var ki, bir gün Corciyanın qırmızı təpələrində keçmiş kölələrin övladları və keçmiş kölə sahiblərinin övladları qardaşlıq masasında bir yerdə otura biləcəklər. Mənim bir arzum var ki, bir gün ədalətsizliyin, zalımlığın qızğınlığı ilə qovrulan Missisipi ştatı belə azadlığın və ədalətin oazisinə çevriləcək. Mənim bir arzum var ki, mənim kiçik 4 övladım bir gün dərilərinin rənginə görə yox, xarakterlərinin kontentinə görə mühakimə olunacaqları millətin nümayəndəsi kimi yaşayacaqlar. Mənim bu gün bir arzum var ki, bu gün qubernatoru dişlərini qıcadıb bizi «məhv etmək» niyyətində olan Alabama ştatını sabahısı ağlı-qaralı oğlanların-qızların əl-ələ verib bacı-qardaş kimi gəzib-dolandığı məkan kimi tanısınlar. Bu gün bir arzum var! Elə bir günün arzusundayam ki, onda çöllər qabaracaq, dağlar enəcək! Dərə-təpə yerlər hamarlanacaq, dolama yollar düz gedəcək və “Tanrı möcüzəsi zühur edəcək və hamı bunu öz gözüylə görəcək!” Ümidimiz bundadır! Elə bu inamla Cənuba qayıdıram. Bu inamla biz naümidlik dağından ümid qayasına yol açırıq. Bu inam, niyyətimizdəki kəskin dissonansı gözəl bir qardaşlıq simfoniyasına çevirməkdə bizə yardımçı olacaq. Bu inam, bizə birlikdə işləməyə, birlikdə ibadət etməyə, birlikdə mübarizə aparmağa, bir yerdə həbsxanaya düşməyə, bir gün xilas olacağımızı bilərəkdən azadlığın təəssübünü birlikdə çəkməyə kömək göstərəcək! Və bu elə bir gün olacaq ki, Allah-təalanın bütün bəndələri məşhur sözlərə yeni məna qataraq belə oxuyacaqlar: «Yurdum, azadlığın şirin torpağı, səni vəsf edirəm!

"Mənim bir arzum var" nitqi ABŞ natiqlik tarixinin ən yaxşı çıxışlarından biri hesab edilir. Yürüş, xüsusilə Kinqin çıxışı insan haqları məsələsinin ABŞ siyasi şəxslərinin gündəminin ən üst yerinə çıxmasında və 1964-cü il İnsan haqları aktının qəbul edilməsində çox mühüm rol oynamışdır.

Nitqin orijinal və üzərində Kinqin qeydlər etdiyi əl yazısı 1984-cü ildə tapılmışdır. Belə ki, yazı ilk qaradərili basketbol məşqçisi olan Corc Ravelinqdə tapılmışdır. Corc Ravelinq İova Universitetinin basketbol komandasının baş məşqçisi olmuş afroamerikalıdır. 1963-cü ildə 26 yaşı olan Corc Kinq çıxış edən zaman onun yanında dayanıbmış və nitq bitən zaman qeyri-ixtiyari nitqin qeyd olunduğu kağızı Kinqdən istəmiş və o da, vermişdir.

Selma səsvermə hüququ hərəkatı və "Qanlı bazar günü" (1965)

İnsan haqları aktivistlərinin Selmadan Monqomeriyə yürüşü (Alabama, 1965).

Ceyms Bevelin Selmadan Montqomeriyə yürüş etmək barədə təklifi Kinq tərəfindən qəbul edildi. O, və CXLK-nın digər rəhbərləri SNCC ilə tərəfdaşlıq formalaşdıraraq ştatın paytaxtına yürüşü təşkil etməyə başladılar. 1965-ci ilin mart ayının 7-ə planlanan yürüş ağdərili insanların və polislərin yüksək dərəcədə güc tətbiq etməsinə görə təxirə salındı. Bu gün "Qanlı bazar günü" kimi bilinir və afroamerikan insan haqları hərəkatına ictimai dəstəyin təmin olunmasında dönüş nöqtəsi hesab edilir. Bu güc tətbiqi Kinqin pasifist və şiddət ehtiva etməyən etiraz strategiyasının dramatik potensialını tamamilə aydın şəkildə göstərdi.

Kinq 5 mart tarixində Conson adminstrasiyasının rəsmiləri ilə görüşmüş və etirazçılara güc tətbiq edilməməsi ilə bağlı qərar vermələrini istəmişdi. Yürüşdə onun özü kilsədəki vəzifə öhtəliklərinə görə iştirak edə bilməmişdi. Lakin sonralar bu hadisə barədə "əgər hökumət qüvvələrinin tətbiq etdikləri səviyyədə zorakılığa müraciət edəcəklərini bilsəydim, bütün kilsə öhtəliklərimdən imtina etməyə məcbur hiss edərdim" deyə qeyd etmişdi.

Kinq növbəti yürüşü 9 mart tarixinə müəyyən etmişdi. CXLK Alabama ştatına qarşı federal məhkəməyə müraciət etmişdi, lakin onların vəsadəti rədd edilmiş və yürüş qadağan edilmişdi, lakin Kinq 9 mart günü Selmadakı Edmund Pettus körpüsündə yürüşçülər qarşına çıxdı və qısa bir dua oxudu. Sonra isə yürüşçülər tərəfə dönərək qanunları pozmamaq üçün dağılışmalarını istədi. Onun bu qərarı etirazçılar və ümumi aktivistlər arasında narazılıqla qarşılandı. Nəhayət, yürüş 25 mart tarixində reallaşdı. Yürüş ştat kapitolunun pilləkənləri yaxınlığında sonlandı. Kinq burada özünün məşhur ntqlərindən ibir ilə çıxış etdi və afroamerikalıların digər vətəndaşlarla bərabər hüquqlara sahibo lacağı günün uzaqda olmadığını bildirdi, çünki "mənəvi bəşəriyyətin qövsü uzundur, lakin o həmişə ədalət tərəfə əyilir."

Çikaqo açıq mənzil hərəkatı (1966)

Lindon Conson İnsan haqları aktını imzalayarkən. Kinq onun arxasında dayanmışdır.

Cənubda qazanılmış bir sıra uğurlardan sonra, 1966-cı ildə Kinq, Bevel və digər insan haqları təşkilatları hərəkatı şimala da daşımaq qərarına gəldilər. Onların ilk fəaliyyət nöqtəsi olaraq Çikaqo seçildi. Kinq və Ralf Abernati tədris təcrübələri olduğu üçün Çikaqonun qərb bölgəsindəki Şimali Loundalın Hamlin küçəsində məskunlaşdılar. Onların məqsədi bu bölgədə hərəkata dəstəyi təmin etmək və kasıb əhali arasındakı dayaqları möhkəmləndirmək idi.

Kinqin təşkilatı burada Albert Rabi tərəfindən əsası qoyulmuş İcma Komitələrinin Kordinasiya şurası ilə koalisiya formalaşdırdı və Çikaqo Azadlıq Təşkilatı adı altında fəaliyyət göstərməyə başladı. Həmin yaz boyunca müxtəlif ağdərili və qaradərili ailələr üzərində müxtəlif araşdırmalar edildi və ortadakı fərqlər aşkara çıxarıldı. Aydın oldu ki, ağdərili və qaradərili ailələrin mal varlıqlarında, uşaq sayılarında, gəlir göstəricilərində və digər xüsusiyyətlərində böyük fərqlər mövcuddur. Həmçinin, xeyli sayda yürüşlər planlandı və bu yürüşlər Boqanda, Belmont Kraqində, Ceferson parkında, Həmişəyaşıl parkında, Qeyq parkında, Marquett parkında təşkil edildi.

Martin Lüter Kinq Lindon Consonla görüşür (1966).

Kinqin və Abernatinin sonradan bildirdiklərinə görə, onlar Çikaqoda cənubdakından daha sərt münasibətlə qarşılaşmışdılar. Bu çətinliklər içində 5 avqust 1966-cı ildə Marquett parkında yaşanan hadisələr xüsusi seçilir. Bu yürüşdə kütlə yürüşçlərin üzərinə butulkalar və digər xəsarət verici əşyalar atmışdı. Üsyan xeyli dərəcədə mümkün görünürdü, lakin Kinqin mövqeyi daha üstün olmuş və onun şəhər bələdiyyəsinin sədri Riçard Daleylə görüşməsindən sonra güc tətbiqinə görə qorxulu nəticələr verə biləcək yürüşdən imtina edildi. Bir digər yürüşdə Kinq kərpiclə vurulsa da, ayağa qalxmış və yürüşü davam etdirmişdi.

Kinq və müttəfiqləri cənuba qayıtdıqdan sonra Cesse Ceksonu bəzi düşüncələrinə görə öz aralarından xaric etdilər. Cekson hələ seminariyada təhsil alarkən hərəkata qoşulmuşdu. Cekson "Çörək qabı əməliyyatı" adlı hərəkat formalaşdıraraq, insan haqları uğrunda mübarizə aparmağa davam etdi.

2017-ci ildə MKİ 1967-ci ilə aid sənədlərini ictimaiyyətə elan etdi. Bu sənədlərdə Kinqin Çikaqodakı "qaradərili yaraqlı sitiuasiyası"ndakı rolu kiçildilirdi. Mənbədə qeyd olunurdu ki, Kinqə "ən azı konstuktiv, pozitiv layihə lazım idi."

Vyetnam müharibəsinə müxalifliyi

ABŞ hökuməti bu gün dünyadakı zorakılığın ən böyük tədarükçüsüdür.

—Martin Luther King Jr

Biz başa düşməliyik ki, iqtisadi və siyasi gücün yenidən bölüşdürülməsi olmadığı təqdirdə biz problemlərimizi həll edə bilməyəcəyik. Bu dəyərlərin və digər şeylərin inqilabı deməkdir... Biz indi başa düşməliyik ki, irqçiliyin şeytanları, iqtisadi istismar və militarizm bir-biri ilə əlaqəlidir...Sən digərlərindən qurtulmadan birindən qurtula bilmərsən...Amerikan həyatının bütün strukturu dəyişdirilməlidir. Amerikanlar hipokritikal millətdir və bi zöz evimizi qaydasına salmalıyıq.

Kinq uzun müddət idi ki, Vyetnam müharibəsinə qarşı idi, lakin ilk dövrlərdə Consonun xarici siyasətinə qarışmanın onun insan haqları mübarizəsinə problemlər yaradacağından ehtiyat edirdi. Lakin CXLK-nin rəhbərlərindən olan Ceyms Bevelin təkidi ilə, Məhəmməd Əlinin səmimi çıxışlarından ilhamlanaraq Vyetnam müharibəsinin əleyhinə çıxışlar etməyə başladı. Kinq bunu edərkən Amerikan cəmiyyətində böyüyən müharibə əleyhdarlığını da nəzərə almışdı.

1967-ci ilin 4 aprelində — ölümündən bir il əvvəl Nyu-York şəhərindəki Riversayd kilsəsindəki çıxışında Kinq Vyetnam müharibəsi ilə bağlı özünün ən məşhur nitqi ilə çıxış etdi. O, ABŞ-nin Vyetnamı koloniyasına çevirməy istədiyini iddia edərək, onun müharibədəki rolunu ciddi formada tənqid etdi. Bu çıxışında o, ABŞ hökumətini dünyadakı "zorakılığın tədarükçüsü" adlandırmışdı. O, müharibəni iqtisadi ədalətsizliklə əlaqələndirirdi və iddia edirdi ki, ölkənin ciddi əxlaqi dəyişikliklərə ehtiyacı vardır:

Əsl dəyərlər inqilabı, yoxsulluq və var-dövlətin gözə çarpan təzadına qısa müddət sonra narahatlıqla baxacaqdır. Saleh hirslə dənizləri gəzəcək və Asiya, Afrika və Cənubi Amerikaya böyük miqdarda pul xərcləyən Qərbin ayrı-ayrı kapitalistlərinin qazanclarını həmin ölkələrin sosial vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üçün narahat olmadan götürməsini görəcək və deyəcəkdir: "Bu ədalətli deyil."

Kinq Vyetnam müharibəsinə müxalifliyini ilk öncə bu müharibə üçün dövlətin xeyli kapital sərf etməsi ilə əsaslandırırdı. O, düşünürdü ki, dövlət sosial rifahı yüksəltməkdənsə müharibələrə pul xərcləyir. O, qeyd edirdi ki, "bir millətki illər ötdükcə hərbi müdafiə proqramlarına sosial rifahı yüksəltmək üçün olan proqramlardan daha çox pul xərcləyir, o millət ruhən ölmüşdür." Onun düşüncəsinə görə, Şimali Vyetnam ABŞ-nin ora on minlərlə qoşun göndərməsinə qədər böyük miqdarda ordu toplamamışdı. Kinq həmçinin, amerikalıları çoxu uşaqlardan ibarət olan bir milyon insanın öldürülməsində ittiham edirdi. Kinqin ABŞ hökumətini tənqid etdiyi yönlərdən biri də onların Şimali Vyetnamın torpaq islahatına qarşı çıxması idi.

Kinqin Vyetnam müharibəsinə qarşı olması onun bəzi ağdərililər tərəfindən də dəstəklənməsinə səbəb oldu. Lakin bəzi böyük mətbuat orqanları Kinqə hücumlar etməyə başladı. Kinq bildirirdi ki, "evdə şiddətə qarşı olub da, Vyetnamda kiçik qəhvəyi uşaqların öldürülməsini alqışlamaq ikili standartdır." Layf jurnalı onun bu çıxışını "Hanoy radiosu üçün yazılmış kimi demaqoji skript" deyə tərif etmişdi. Vaşinqton Post qəzeti öz yazısında Kinqin mübarizəsinin "öz milləti və ölkəsi üçün artıq əvvəlki əhəmiyyətini itirdiyini" elan etdi.

Kinq Minnesota Universitetində Vyetnam müharibəsinin əleyhinə çıxış edərkən. (27 aprel 1967)

Kinq 1952-ci ildə Koretta Skotta yazdığı məktubunda "mən fikirləşirəm ki, sən artıq mənim iqtisadi nəzəriyyəmin kapitalizmdən daha çox sosialist olduğunu bilirsən" deyə qeyd etmişdi. Bir digər nitqində o, "kapitalizmlə bağlı nəyinsə yanlış olduğunu" bildirir və iddia edirdi ki, "maddi nemətlərin daha yaxşı paylaşdırılma yolu olmalıdır və bəlkə də, Amerika demokratik sosializmə doğru getməlidir." Kinq Morhausda olarkən Marksın əsərlərini oxumuş, lakin ənənəvi kapitalizmi rədd etməklə bərabər, kommunizmi də rədd etmişdi. O, kommunizmi dini inkar edən "tarixin materialist şərhinə", "əxlaqi relativizminə" və "siyasi totalitarizminə" görə rədd edirdi.

Kinq Vyetnam haqqında yazdığı əsərində qeyd edirdi ki, "gerçək mərhəmət dilənçiyə qəpik atmaq deyil…əsl mərhəmət odur ki, dilənçilər yaradan sistem yenidən qurulmalıdır." Kinq bir dəfə ABŞ rəsmisinə bildirmişdi ki, ABŞ Vyetnamdan tutmuş Latın Amerikasına qədər hər yerdə dünya inqilabının yanlış tərədindədir. O, hər yerdə ABŞ-nin müttəfiqlərinin varlı təbəqə olmasını tənqid edir və bildirirdi ki, ABŞ III dünya ölkələrində inqilab cəhdlərini yatırmaq və o ölkələrin varlı təbəqələrini dəstəkləmək yerinə həmin o ölkələrin "köynəksiz" və "ayaqqabısız" insanlarını dəstəkləməlidir.

Kinqin Vyetnam müharibəsinə qarşı göstərdiyi mövqeyi onun Allard Lovenşteyn, Uilyam Sloan Koffin və Norman Tomas kimi müharibəyə qarşı olan demokratların dəstəyini qazanmasına səbəb oldu. Onlar Kinqin 1968-ci il prezident seçkilərində Consona qarşı namizəd olmağını istəyirdilər. Kinq bu təklifi düşünsə də, sonradan seçkilərdə iştirak etməmək qərarına gəldi. O, siyasi məsələlərlə paraleldə özünün aktivist fəaliyyətini aparmağın çətin olacağını və ambisiyasız aktivist fəaliyyətinin ona ən uyğun olduğunu düşünürdü.

15 aprel 1967-ci ildə Kinq Manhetten Mərkəzi Parkından BMT binasına olan antimüharibə yürüşündə iştirak etdi. Bu yürüşü Bahar Mobilizasiya Komitəsi Vyetnam müharibəsinə son verilməsi üçün qurumun katibi Ceyms Bevel tərəfindən təşkil edilmişdi. BMT-dəki çıxışında Kinq insan haqları və qətnamə layihəsi məsələlərinə toxundu:

Mən insan haqları və sülh hərəkatının qaynaşmasını təşviq etməmişəm. İnsan var ki, məcburi əxlaqi bərabərliyi görməyə gəlirlər, lakin dünya qardaşlığının əxlaqi məcburiyyətini görə bilmirlər. Mən insan haqları hərəkatının daha böyük gücə çevrilməsi üçün sülh hərəkatı ilə qaynaşdığını görmək istəyirəm. Və mən inanıram ki, hər kəsin həm insan haqları, həm də sülh hərəkatında mənəvi öhtəlikləri vardır. Lakin hal-hazırda bunlardan birini seçənlərin bir gün bu ikisinin əxlaqi kökünün eyni olduğunu görəcəyinə ümid edirəm.

İnsan haqları hərəkatı ilə antimüharibə hərəkatını birləşdirmək şansının olduğunu görən Ceyms Bevel Kinqi antimüharibə fəaliyyətini daha da artırmağa təşviq etmişdi. Vyetnam müharibəsinə qarşı olmasına baxmayaraq, Kinq antimüharibə hərəkatı əsasında meydana çıxmış Hippi mədəniyyətini xoşlamırdı. Kinq 1967-ci ildə Messi mühazirələrində bildirmişdi:

Hippilərin əhəmiyyəti onların qeyri-adi davranışlarında deyil, lakin fakt odur ki, yüz minlərlə gənc özünü reallıqdan ayırmışdır. Bu onların mənsub olduğu cəmiyyətin vəziyyətinin sübutudur.

13 yanvar 1968-ci ildə Consonun xalqa müraciətindən sonra Kinq tarixin "ən qəddar və mərhəmətsiz müharibəsi" üçün Vaşinqtonda yürüş keçirilməsinə qərar verdi.

Tik Nyat Han ilə yazışmaları

Tik Nyat Han Prinston və Kolumbiya Universitetlərində dərs deyən görkəmli Vyetnam buddisti idi. O, 1965-ci ildə Martin Lüter Kinqə "İnsanın düşməninin axtarışında" adlı məktub yazmışdı. Tik Nyat ABŞ-də yaşadığı 1966-cı ildə Kinqlə görüşmüş və ondan Vyetnam müharibəsini ictimai formada qınamasını istəmişdi.. Kinq 1967-ci ildə Nyu-York şəhərindəki River Sayd kilsəsindəki məşhur çıxışında ilk dəfə ABŞ-nin Vyetnam siyasətini sorğuladı. Növbəti il o, Nyat Hanın 1967-ci il Nobel Sülh Mükafatına namizədliyini irəli sürdü. Kinq bu barədə demişdi:

Mən şəxsən mükafat üçün bu mədəni vyetnamlıdan daha layiqli şəxs tanımıram. Onun sülh barədə düşüncələri əgər tətbiq edilərsə, ekumanizmə, dünya qardaşlığına və insanlıq üçün bir abidə ucaldılmış olar.

Kasıb Xalqın Kompaniyası (1968)

"Kasıb Xalqın Kompaniyası" iqtisadi şəraitə etiraz olaraq Vaşinqtonda tikilən gecəqondu.

1968-ci ildə Kinq və CXLQ "Kasıb Xalqın Kompaniyası"nı təşkil etdi. Yürüş əsas hədəfi iqtisadi ədalətsizlik idi. Kinq yürüşdən əvvəl "irqlər üstündə kasıblar ordusu" təşkil etmək üçün ölkənin əksər hissələrinə səfərlər etdi. Yürüşün planı Vaşinqton şəhərində Kapitoldan Konqresə qədərki ərazidə şivil itaətsizlikdən ibarət idi. Yürüşün əsas hədəflərindən biri də kasıb amerikalılar üçün iqtisadi qanun layihəsinın qəbul etdirilməsi idi.

Yürüş Kinqin son kitabı olan "Biz buradan haraya gedirik: xaos ya cəmiyyət ?"-dan əvvəl təşkil edilmişdi. Kinq bu kitabında sosial məsələlər və kasıblıq barədə olan fikirlərini qeyd etmişdi. Kinq kitabda Henri Corcun "İnkişaf və kasıblıq" kitabından sitadlar gətirmiş və minimum gəlirin yüksəldilməsinin vacibliyini qeyd etmişdir. Yürüş Vaşinqton şəhərində Amerikanın kasıb təbəqəsinə iqtisadi yardım edilməsi tələbi ilə özünün kulminasiya nöqtəsinə çatdı.

Kinq və CXLK hökuməti ABŞ şəhərlərini yenidən qurmağa çağırırdı. Kinq insanlar qarşısında çıxışlarında qeyd edirdi ki, Konqres "hərbi fondlara comərdliklə və əliaçıqlıqla yanaşaraq, kasıblara qarşı düşmənlik edir." Onun dəyişiklik barədə olan düşüncələri islahatlardan daha çox inqilabi düşüncələrə yaxın idi. O, irqçilik, kasıblıq, militarizm və materializm problemlərini təhlil edir, bu problemlərin bir-biri ilə əlaqəli olduğunu qeyd edir və iddia edirdi ki, "cəmiyyətin yenidən kontruksiyası üzləşməli olan real məsələdir."

"Kasıb Xalqın Kompaniyası" insan haqları hərəkatı üzvlərinin bəzilərində belə şübhəylə qarşılanmışdı. Rastin yürüşdən imtina etmişdi. O bunu onunla əsaslandırmışdı ki, kompaniyanın hədəfləri xeyli genişdir, belə olduqda isə, tələblərin reallaşdırılması qeyri-mümkün olur. Nəticədə, yürüş əks reaksiya verir və kasıb, qaradərili əhali üzərində təzyiq daha da artır.

Kinqin ölümündən sonra

4 aprel sui-qəsdindən sonra Vaşinqtonda gecəqondular tikmək planı sürətlə yerinə yetirildi. Kinqin tənqid olunan planı onun ölümündən sonra mübahisəsiz yerinə yetirildi. CXLK qətldən sonra görünməmiş miqdarda ianələr toplamağa başladı. Kompaniya rəsmi formada 2 may tarixində Memfis şəhərində, Kinqin qətlə yetirildiyi hoteldə başladılmışdı.

Minlərlə nümayişçi Milli Malla gəlmiş və "Diriliş şəhəri" adlandırılan düşərgə salmışdı. Onlar orada 6 həftə boyunca qaldılar.

Sui-qəsdi

Kinqin qətlə yetirildiyi Lorreyn hoteli. Hal-hazırda Milli İnsan Haqları Muzeyinin binasıdır.

Kinq 1968-ci ilin 29 martında qaradərili işçilərə dəstək olmaq üçün Tennessi ştatının Memfis şəhərinə getdi. İşçilər həmin ilin 12 mart tarixindən daha yüksək əməkhaqqı və daha yaxşı müqavilə şərtləri üçün tətil keçirirdilər. Tətilin başlamasına yol təmiri ilə məşğul olan qaradərili işçinin iş saatının ortasında yağış başlamasına görə evə göndərilərkən ona 2 iş saatı yazılması, həmçinin eyni zamanda ağdərili işçilərə tam gün yazılması səbəb olmuşdu. 3 aprel tarixində Kinq özünün daha bir məşhur çıxışını etdi. Onun Memfis şəhərinə uçuşu bomba təhlükəsinə görə təxirə salınmışdı. Həyatının son nitqində bomba təhlükəsini nəzərdə tutaraq bu sözləri demişdi:

Və sonra mən Memfisə çatdım. Bəziləri qorxuları deməyə başladı və ya oradakı qorxular barədə danışmağa başladı. Bizim bəzi ağdərili xəstə qardaşlarımızdan mənə nə ola bilər ? Hər halda, mən indi nə olacağını bilmirəm. Qarşıda bizi bəzi çətin günlər gözləyir. Ancaq indi heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Çünki mən dağın zirvəsində oldum. Və vecimə də deyil. Hər kəs kimi mən də uzun müddət yaşamaq istəyirəm. Lakin mən indi buna görə narahat deyiləm. Mən yalnız Allahın istədiyini edəcəyəm. Və oda mənə dağa çıxmağa icazə verdi. Və mən oradan baxdım. Mən vəd edilmiş torpaqları gördüm. Mən ora sizinlə gedə bilmədim. Lakin mən bu gün sizin bilməyinizi istəyirəm ki, biz vəd edilmiş torpaqlara gedəcəyik. Bu gün mən çox xoşbəxtəm. Heç nə barədə narahat deyiləm. Mən heç kəsdən qorxmuram. Mənim gözlərim İsanın gəlişinin ehtişamını görüb.

Kinq Memfis şəhərində sahibi Valter Beyli olan Lorreyn hotelinin 306 nömrəli otağında qalırdı. Sui-qəsd zamanı orada olan Abernatinin ABŞ Sui-qəsdlər üzrə Seçilmiş Komitəyə verdiyi ifadə zamanı Kinqin və məsləkdaşlarının bu otaqda qaldığını bildirmişdi. Bu otaq sonradan Kinq-Abernati otağı kimi tanınmağa başladı. Kinqin ölümündən əvvəl son sözlərini eşidən Cesse Ceksona görə o, ölümündən əvvəl balkonda qaradarili musiqiçi Ben Brançla danışırmış. Ben Brançın həmin günün gecəsi üçün çıxışı planlanıbmış. Jesse Kinqin "Ben, bu gün "Qiymətli Rəbbim, əllərimi qəbul et"i ifa edəcəyindən əmin ol. Onu ifa et, çox gözəldir" sözlərini dediyini eşitmişdir.

Kinq 1968-ci ilin 4 aprel tarixində, saay 18:01-də motelin ikinci mərtəbəsindəki balkonunda olarkən vurulmuşdur. Güllə onun sağ yanağından girmiş, çənəsini zədələmiş, sonra isə çiynində ilişənə qədər onurğa beyninə qədər getmişdir. Abernati otaqda olarkən atəş səsi eşitmiş və balkona doğru qaçmışdır. O, ifadəsində Kinqi balkonda yerə yıxılmış vəziyyətdə tapdığını bilirmişdir.

Təcili əməliyyat edilməsinə baxmayaraq, Kinqin həyatını xilas etmək mümkün olmur. O, 19:05-də Müqəddəs İosif xəstəxanasında dünyasını dəyişdi. Onun bioqrafi Teylor Brança görə, Kinqin yarılması zamanı məlum olmuşdur ki, onun ürəyi təxminən 60 yaşındakı insanın ürəyi ilə eyni vəziyyətdədir. Teylor bunu 13 illik insan haqları hərəkatında olmanın nəticəsi kimi təqdim edir.

Nəticə

Kinqin dostu Mahaliya Çekson Kinqin dəfn mərasimində oxuyarkən.

Kiqin sui-qəsdə məruz qalması Vaşinqton, Çikaqo, Baltimor, Luisvill, Kanzas-Siti və s. şəhərlərində genişmiqyaslı çıxışlara səbəb oldu. Prezidentliyə namizəd olan Robert Kennedi İndianapolisə gedərkən Kinqin qətlə yetirilməsi xəbərini eşitdi. Toplaşan Kinq tərəfdarları qarşısında qısa çıxış edən Kennedi onları Kinqin şiddətə baş vurmamaq idealını davam etdirməyə çağırdı. Növbəti gün isə, Klivlənddə Kinqin öldürülməsi ilə bağlı hazırlanmış daha geniş məzmunlu mətni səsləndi. Ceyms Farmer və digər insan haqları aktivistləri etirazçıları şiddətə baş vurmamağa çağırırdı, lakin nisbətən daha radikal olan Karmaykl etirazçıları daha çox güc tətbiqinə çağırırdı. Memfis şəhərindəki tətil də dərhal işçilərin eyrinə həll edildi.

Prezident Lindon Conson 7 apreli insan haqları hərəkatı liderinin şərəfinə milli matəm günü elan etdi. Vitse-prezident Hyubert Hamfri prezidentin nümayəndəsi kimi dəfn mərasimində iştirak etdi. Əksəriyyət qorxurdu ki, prezident dəfn mərasimində iştirak edərsə, bu ixtişaşların daha şiddətlənməsinə səbəb ola bilər.

Kinqin dul həyat yoldaşının istəyi ilə Kinqin Ebenezer Baptist kilsəsindəki son xütbəsi dəfn mərasimində səsləndirildi. Kinqin bu xütbəsi 4 fevral 1968-ci ildə qeydə alınmışdı. O, bu xütbəsində özünün dəfn mərasimində fəxri adlarının, mükafatlarının çəkilməsini istəmirdi. Xütbəsində o özünün sadəcə "acları yedirdən", "çılpaqları geyindirən", "Vyetnam müharibəsi məsələsində haqqın tərəfində olan" və "insanlığı sevən və ona xidmət edən" kimi təqdim edilməsini istəyirdi.

Dəfndə həmçinin onun yaxın dostu Mahaliya Cekson Kiqin sevimli musiqisi olan "Qiymətli Rəbbim, əllərimi qəbul et"i ifa etmişdir.

Konspirasiya iddiaları

Martin Lüter Kinq və Koretta Skott Kinqin şərəfinə Corciya ştatının Atlanta şəhərində qoyulmuş sarkofaq.

Reyin vəkilləri onu eynən Con Kennedinin qətlindəki Li Harvi Osvald kimi qapazaltı olduğunu sübut etməyə çalışırdılar. Onların bu iddiaları konspirasiya nəzəriyyələrini meydana çıxmasına səbəb olmuşdu. Vəkilləri bildirirdilər ki, Rey öz etirafını təzyiq altında və əksi təqdirdə edam olunacağını düşünərək vermişdir. Onlar qəbul edirdilər ki, Rey oğru və soyğunçudur, lakin onun silahlı bir cinayət törətməsi barədə heç bir sənədin olmadığını bildirirdilər. Hər halda, ABŞ-nin müxtəlif şəhərlərindən toplanmış sənədlər sübut etdi ki, Rey əvvəllər bir neçə dəfə silahla oğurluq törətməyə görə həbs edilmişdir. 2008-ci ildə CNN kanalı Reyin kiçik qardaşı Ceyms Örl Reydən müsahibə götürmüşdür. Ceyms müsahibəsində bildirir ki, qardaşı çox ağıllı biri olmuş və bəzən silahlı soyğun ittihamlarından canını qurtara bilmişdir. Onunla bir neçə soyğunda olduğunu bildirən Ceyms qeyd etmişdir ki, həyatında Rey qədər soyuqqanlı və cəsarətli ikinci bir adam görməmişdir. Həmçinin, qardaşı barədə "o, sadəcə daxil olur və silahı adamın önünə qoyurdu. Bu hər gün edilən adi bir şey kimi görünürdü" sözlərini də işlətmişdir.

Konspiroqlar əsasən iki məsələyə görə öz nəzəriyyələrini ortaya çıxarırlar. Bunlardan birincisi silah məsələsidir. Reyin silahına bənzər silahlardan açılan atəş nəticəsində iki dəfə həyata keçirilən testlər sübut etdi ki, qatilin silahı bu növdə olan silah olmuşdur. Lakin spesifik olaraq Reyin silahı test edilmədi. İkinci məsələ isə, atəşin açıldığı məkandır. Kinqin ölümü anında yanında olan şəxslər bildirirlər ki, atəş səsi bir başqa yerdən gəlmişdir. Onlar atəş səsini kiçik evdən yox, kiçik evin yaxınlığında olan və qətl ərəfəsində kəsilməkdə olan qalın kolluqdan gəldiyini qeyd edirlər. Hər halda, Reyin barmaq izləri müxtəlif obyektlərdə (tüfəngdə, binoklda, bir sıra paltarlarda, qəzetdə) aşkarlandı. Üzərində Reyin barmaq izləri olan tüfəngin ekspertizası sübut etdi ki, sui-qəsd zamanı silahdan ən azı bir atəş açılmışdır.

1997-ci ildə Kinqin oğlu Skott Kinq Rey ilə görüşdü və onun yeni məhkəmə istəməsi tələbəni açıq formada dəstəklədi.

İki il sonra Kinqin həyat yoldaşı Koretta Skott və uşaqları Loyd Koversı və bir sıra "bilinməyən konspiroloqları" yanlış ölüm iddiasına görə məhkəmədə məğlub etdi. Kovers iddia edirdi ki, Kinqin sui-qəsdini təşkil etmək üçün ona 100.000 dollar pul verilmişdir. 6 nəfər ağdərilidən və 6 nəfər qaradərilidən ibarət heyət Kinqin ailəsinin tərəfində dayandı. Məhkəmədə Kinq ailəsini Uilyam Pepper təmsil edirdi.

2000-ci ildə ABŞ Ədliyyə Nazirliyi Koversin iddiası üzrə məhkəmə işini tamamlasa da, konspirologiya iddiaçılarının dediklərini sübut edən heç bir fakt tapa bilmədi. Bundan sonra Koversin bacısı bildirdi ki, Kovers bu hekayəni quraşdırmış və onun satışından 300.000 dollar gəlir təmin etmişdir. Coversin bacısı isə vergi borcunun bağlanması qarşılığında onun dediklərini təstiqləmişdir.

2002-ci ildə Nyu York Tayms Kinqin öldürülməsi barədə material yayımladı. Yayımlanan xəbərə görə, kilsə rahibi olan Ronald Denton Vilson iddia edirdi ki, Kinqi onun atası qətlə yetirmişdir. O, deyirdi:

Atam irqçi biri deyildi. O, sadəcə düşünürdü ki, Kinq kommunistlərlə əlaqədədir və onu yoldan kənarlaşdırmaq istəyirdi.

Lakin Vilson iddiasını dəstəkləyəcək heç bir fakt təqdim etməmişdir.

Kinqin həyat və fəaliyyətini araşdıran David Qarou və Gerald Pozner Uilyam Pepperin iddiası ilə razılaşmırlar. Pepper iddia edir ki, Kinqi ABŞ hakimiyyəti öldürmüşdür. Pepper 2003-cü ildə uzun müddətli araşdırma və məhkəmə barədə kitab yazmış, Ceyms Örl Reyin yenidən məhkəməsinin keçirilməsini tələb etmişdir. Kinqin yaxın dostu və həmkarı Ceyms Bevel də Reyin sui-qəsddə tək iştirak etməsinə inanmadığını bildirmiş və "10 sentlik ağdərili oğlanın milyon dollarlıq qaradərili kişini öldürmək üçün plan hazırlaya bilməsi mümkün deyil" deyə qeyd etmişdir.

2004-cü ildə Cesse Cekson deyirdi:

Reallıq budur ki, yürüşü pozmaq istəyən sabotajçılar var idi. Və öz təşkilatımız daxilində dövlətin əmək haqqı hesabında olan çox vacib bir şəxsi tapdıq. İçəriyə sızmalar, sabotajçılar və mətbuatın hücumları...Mən Ceyms Örl Reyin bunu özbaşına edəcək qədər motivə, pula və mobilliyə sahib olduğuna heç vaxt inanmayacağam. Bizim hökumətimiz səhnə arxasında çox işlər görmüşdü.

Mirası

Martin Lüter Kinqin Vestminster abbatlığında 1998-ci ildə ucaldılmış heykəli.

Martin Lüter Kinqin əsas mirası ABŞ-də insan haqlarının daha genişləndirilməsidir. Kinq sui-qəsdindən qısa müddət sonra ABŞ Konqresində 1968-ci il İnsan haqları aktı qəbul edildi. Aktın Ədalətli Mənzil aktı olaraq bilinən VIII başlığına əsasən, irqinə, dininə və milli mənsubiyyətinə (sonradan bura cinsi, ailə vəziyyəti və fiziki məhdudiyyətləri də daxil edildi) görə, insanların evə və ya mülkiyyətə sahib olma hüququnun məhdudlaşdırılması qadağan edildi. Kinq son dövrlərdə ABŞ-dəki bu diskriminasiyaya qarşı mübarizə aparırdı və bu dəyişiklik ölümündən sonra qəbul edilsə də, onun əsas qələbələrindən hesab edilir.

Kinqin mirası beynəlxalq aləmdə də bəzi hadisələrə təsir etmişdir. Onun hərəkatı Cənubi Afrikadakı irqçilik əleyhinə olan hərəkata təkan vermiş və Qara Şüur Hərəkatı formalaşmışdır. Kinqin fəaliyyəti və əsərləri sonradan Nobel mükafatına layiq gprülən Albert Lutuliyə xeyli təsir etmişdir. Albert Cənubi Afrikada irqçiliyə qarşı mübarizə aparırdı. Kinqin öldürülməsindən sonra Ayova ştatının Raysvill şəhərində məktəb müəllimi olan Ceyn Elliott özünün ilk əsəri olan "Mavi/qəhvəyi gözlər" əsərini yazdı. Onun bu əsəri yazmaqda məqsədi əsasən ağdərililərdən ibarət olan cəmiyyətdə yaşayan uşaqlara irqçiliyi az da olsa başa salmaq idi.

Kinq Amerikan liberalizminin və Amerikan proqressivizminin simvollarından biridir. Kinqdən həmçinin, irland siyasətçisi və aktivisti Con Hyum da təsirlənmişdir. Keçmiş Sosial Demokrat və İşçi partiyasının sədri olan Con Kinqi "əsrimizin qəhrəmanlarından biri" adlandıraraq, irland insan haqları hərəkatının və Xeyirli Cümə Razılaşmasının ərsəyə gəlməsində rolunun olduğunu bildirmişdir.

Kinqin həyat yoldaşı Koretta Skott Kinqin öldürülməsindən sonra onun fəaliyyətini davam etdirmiş və 2006-cı ildə ölümünə qədər sosial ədalət və insan haqları məsələlərində aktiv olmuşdur. Kinqin öldürülməsindən sonra Atlantada Kinq Mərkəzini qurmuşdur. Bu mərkəzi qurmaqda məqsədi isə Kinqin mirası olan zorakılıq etmədən mübarizə aparmaq və tolerantlığı mühafizə etmək idi. Kinqin oğlu olan Dekster Kinq hal-hazırda bu mərkəzin katibidir. Kinqin qızı Yolanda Kinq motivasiya təlimçisi, yazıçı olmuşdur. Yolanda 2007-ci ildə vəfat etmişdir.

Kinqin ailəsində belə onun geylər, lezbiyanlar, biseksuallar və transgenderlər barədə olan dini və siyasi düşüncələrini paylaşmayanlar vardır. Kinqin dul həyat yoldaşı Koretta ərinin yaşayacağı təqdirdə gey haqlarını qoruyacağına inandığını bildirmişdi. Lakin Kinqin kiçik qızı Bernis Kinq atasının gey evliliklərinə qarşı olacağını düşündüyünü bildirmişdi.

Kinq 1968-ci ilin 4 fevralında Ebenezer Baptist Kilsəsində danışarkən ölümündən sonra bu cür xatırlanmasını arzuladığını bildirmişdi:

Mən istərdim ki, kimsə o gün desin ki, Martin Lüter Kinq həyatını digərlərinə xidmət etməyə həsr eləməyə çalışdı. Mən istərdim ki, kimsə o gün desin ki, Martin Lüter Kinq kimlərisə sevməyə çalışdı. Mən istəyirəm siz həmin gün deyəsiniz ki, mən müharibə məsələsində düzgün tərəf olmağa çalışdım. Mən istəyirəm siz mənim acları doyurmağa çalışdığımı deyə biləsiniz. Mən istəyirəm həmin gün siz mənim həyatım boyunca çılpaqları geyindirməyə çalışdığımı deyə biləsiniz. Mən istəyirəm həmin gün siz mənim həyatım boyunca həbsdə olanları ziyarət etməyə çalışdığımı deyə biləsiniz. Və mən istəyirəm siz həmin gün mənim insanlığı sevməyə və ona xidmət etməyə çalışdığımı deyə biləsiniz. Bəli, əgər siz mənim major baraban olduğumu demək istəsəniz, onu deyin. Deyin ki, mən sülh üçün major barabanam. Mən dürüstlük üçün major barabanam. Digər bütün dayaz şeylər əhəmiyyətsizdir. Mənim geridə buraxacaq pulum yoxdur. Mən həyatda geridə buraxacaq lüks və yaxşı şeylərim yoxdur. Lakin mən sadəcə bir məqsədə həsr edilmiş həyatı geridə buraxmaq istəyirəm.

Martin Lüter Kinq Günü

1971-ci ildən etibarən Missuri ştatının Sent-Luis şəhəri kimi bəzi şəhərlər Kinqə həsr edilmiş illik bayramlar keçirməyə başladı. 1983-cü ilin 2 noyabr tarixində Ronald Reyqan Ağ Evdə Kinqin şərəfinə həsr edilmiş xüsusi bayram gününün yaradılması ilə bağlı qərar imzaladı. İlk dəfə 1986-cı ilin 20 yanvar tarixində bu gün qeyd edildi və Martin Lüter Kinq Günü adlanmağa başladı. Növbəti prezident Corc Herbert Uoker Buşun 1992-ci ildə verdiyi qərarla bayramın hər ilin yanvar ayının üçüncü bazar ertəsində keçirilməsi qərara alındı. Bununla bayramın Kinqin doğum günü vaxtı ilə yaxın vaxta düşməsi planlaşdırılırdı. 2000-ci ilin 17 yanvar tarixində Martin Lüter Kinq Günü tarixdə ilk dəfə ABŞ-nin bütün ştatlarında rəsmi formada qeyd edildi. Bu günü bayram kimi qəbul edən son 3 ştat bunlar idi: Arizona 1992-ci ildə, Nyu-Hempşir 1999-cu ildə və Yuta 2000-ci ildə. Yuta bu günü digər ştatlarla eyni vaxtda qeyd etsə də, günü Martin Lüter Kinq Günü yox, İnsan Haqları Günü adlandırmışdır.

Liturgik mərasimlərdə

Kinq Amerikadakı Episkopal Kilsəsi tərəfindən qətl edildiyi gün olan 4 aprel tarixində şəhid kimi yad edilir. ABŞ-dəki Yevangelikal Lüteran Kilsəsi isə onu doğum tarixi olan 15 yanvar tarixində yad edir.

Birləşmiş Krallıq mirası və Martin Lüter Kinq Sülh Komitəsi

Banner at the 2012 Republican National Convention

Birləşmiş Krallıqda Nyukasl və Nortumbriya Universitetlərində Martin Lüter Kinq Sülh Komitələri mövcuddur. Bu komitələr Kinqin 1967-ci ildəki İngiltərə ziyarətindən sonra onun mirasının şərəfinə yaradılmışdır. Kinq bu səfəri zamanı Nyukasl Universitetindən fəxri dərəcə almışdı. Bu komitələr Nortumbriya və Nyukasl şəhərlərində fəaliyyət göstərir və əsas məqsədi Martin Lüter Kinqin həyat və fəaliyyətini, ABŞ-dəki insan haqları hərəkatını araşdırmaqdır. Komitənin məqsədlərindən biri də Kinqin fəaliyyətindən ilhamlanaraq, Birləşmiş Krallıqda "sülh mədəniyyətləri qurmaqdır."

2017-ci ildə Nyukasl Universiteti Kinqin onlardan fəxri dərəcə almasının 50-ci ildönümü münasibətilə onun bürüncdən heykəlini ucaltmışdır. Həmçinin, universitein Tələbələr Birliyi onlara aid lövhənin "Lüterlər" adlandırılmasına səs vermişdir.

Materiallarının itməsi

2019-cu ilin 25 iyununda The New York Times Magazine xəbər yaymıdşır ki, 2008-ci ildə baş vermiş Universal Studio yanğınında materialları ziyan görən yüzlərlə şəxsdən biri də Martin Lüter Kinqdir.

İdeyaları, təsirləri və siyasi mövqeyi

Dini düşüncələri

Kinq insan haqları hərəkatının Vaşinqtona yürüşü zamanı (1963).

Xristian dini rəhbər kimi Kinq İsa peyğəmbərdən və İncildən təsirlənmişdi. O, özünün bütün dini görüşlərində, kilsədəki nitqlərində və ictimai çıxışlarında bundan istifadə edirdi. Kinqin inancı güclü formada İsa peyğəmbərin "biri səni vurarsa üzünün digər yanını çevir" və Mattada keçən "İsa qılıncını qınına qoydu" təlimlərinə əsaslanırdı. Kinq Birminqem həbsxanasından yazdığı məşhur məktubunda tərəfdaşlarını zorakılığa müraciət etməməyə çağırır və İsa peyğəmbərdən, digər xristian pasifist müəlliflərdən sitatlar gətirərək bunu stimullaşdırmaq istəyirdi. O, bir digər xütbəsində deyirdi:

Mən insan haqları hərəkatı lideri olmamışdan əvvəl İncilin vaizlərindən biri idim. Bu mənim ilk çağırışım idi və mən hələ də ən böyük öhtəçiliyimə sadiqəm. Siz bilirsiniz, əslində mən insan haqları hərəkatında nə edirəmsə, bunu dini rəhbərliyimin bir hissəsi hesab etdiyimə görə edirəm. Mənim həyatımda xristian dini rəhbərliyində daha da kamilləşməkdən başqa heç bir ambisiyam yoxdur. Mən hansısa siyasi vəzifəyə keçməyi planlamıram. Mən rahib kimi qalmaq istəyirəm və başqa heç nə planlamıram. Və mənim bu mübarizədə digər çox saylı insanlarla birgə etdiyim şey rahibin bütün insanlıq üçün narahatlıq duymalı olduğu fikrindən qaynaqlanır.

Kinqin şəxsi yazıları göstərir ki, o, biblikal literalizmi rədd etmiş və Bibliyanı mifoloji məhsul adlandırmışdır. O, İsa peyğəmbərin bakirə Məryəmdən doğulmasına şübhə etmiş və Yunus peyğəmbərlə bağlı hekayəyə inanmamışdır.

Zorakılığa qarşı olması

Kinqin zorakılığa müraciət edilməməsi strategiyasını inkişaf etdirən Bayard Rastin.

Zorakılığa müraciət etmədən dünya sülhünə nail olmaq nə absurd, nə də əlçatmaz deyildir. Bütün digər metodlar uğursuzluğa məruz qalıb. Beləliklə, biz yenidən başlamalıyıq. Zorakısızlıq yaxşı başlanğıc nöqtəsidir. Bu metoda inananlar, şiddət, nifrət və duyğu səsləri arasında ağıl, mühakimə və rasionallıq səsləri ola bilərlər. Biz sülh şəraitini qoruya biləcək sülh şəraiti inşa edə bilərik.

Veteran afroamerikalı insan haqları aktivisti Bayard Rastin Kinqin zorakılığa müraciət etməmə məsələsində ilk məsləhətçisi olmuşdur. Kinqə bu barədə ağdərili aktivistlər olan Harris Vofford və Qlenn Smiley də təsir göstərmişdir. Rastin və Smiley pasifist xristian ənənəsindən, Vafford və Rastin isə Qandinin təlimlərindən təsirlənmişdilər. Hələ 1940-cı illərdə Rastin Uzlaşma Səyahəti zamanı bu strategiyadan istifadə etmişdi. Vofford isə 1950-ci illərdə ABŞ-nin cənub ştatlarında yaşayan qaradərililər arasında Qandinin düşüncələrinin yayılması üçün təbliğat aparmışdı.

Kinq ilk dövrlərdə Qandi barədə az məlumata sahib idi və 1950-ci illərdə, yəni aktivist fəaliyyətinin əvvəllərində zorakılığa qarşı olmaq barədə nadir hallarda danışırdı. Bu dövrlərdə Kinq daha ox özünümdafiəyə inanırdı və bundan istifadə də edirdi. O, hətta evində saxlamaq və hər hansısa hücum olan zaman istifadə etmək üçün silahlar almışdı, lakin pasifistlər onun bu barədə düşüncələrini dəyişdirdilər və onu insan haqları uğrunda zorakılığa müraciət etmədən mübarizə aparmanın özünümüdafiə prinsiplərinə inanaraq mübarizə aparmaqdan daha xeyirli olacağına inandırdılar. Kinq sonradan silahdan istifadə etməyəcəyinə and içdi.

Kinq boykot hərəkatının ardından "Azadlığa doğru iri addımlarla" adlı əsərini yazdı. Bu əsərə "Zorakılıqsızlığa doğru müqəddəs ziyarət" adlı başlıq da daxil idi. Bu hissədə Kinq özünün zorakılığa qarşı olmaq barədə düşüncələrini izah etmişdir. O, düşməni məğlub və ya məhv etməkdənsə, ona dostluq təklif etməklə uğur qazana biləcəyinə inandığını bildirirdi. Bu hissənin yazılışında Vofford, Rastin və Stenli Levison da köməklik etmişdi.

Kinq Qandiyə və onun zorakılıqsız aktivizminin uğurlarına heyran olmuşdu. O, teologiya tələbəsi kimi Qandini "Allahın nurunu əks etdirən şəxs" kimi təsəvvür edirdi. Kinq uzun müddət Hindistana səfər etmək fikrində idi. Harris Voffordun köməkliyi ilə Kinqin Hindistan səfərinə lazım olan pul tapıldı. Amerikan Dost Xidməti Komitəsi və onun dəstəkçiləri səfər üçün lazım olan pulu topladı və Kinq 1959-cu ilin aprel ayında Hindistana səfər etdi. Hindistan səfəri Kinqə xeyli dərəcədə təsir etmişdi. O, məhz bu səfərindən sonra zorakılığa müraciət etməyən mübarizənin ABŞ insan haqları hərəkatına nə qədər xeyir verə biləcəyini başa düşdü.

Kinqin Qandi heyranlığı sonrakı dövrlərdə də azalmadı. 1964-cü ildə Nobel Sülh Mükafatına layiq görülərkən bu fəaliyyəti əsas götürülmüşdü. Onun barədə "Qandinin Britaniya imperiyası ilə mübarizə apararkən istifadə etdiyi möhtəşəm yoldan istifadə edən, yalnız həqiqət silahı ilə, qəlbin gücü ilə, yaralanmadan və cəsarətlə mübarizə aparan şəxs" deyə bəhs edilirdi.

Kinqin zorakılığa müraciət etməmə barədə düşüncələrinin formalaşmasında Henri Devid Toronun "Sivil itaətsizlik" əsərinin mühüm rolu olmuşdur. Bu əsərin əsas mövzusu şeytani sistemlə bütün əlaqələri kəsməkdən ibarətdir. Kinqə həmçinin, protestant Reynhold Niebuhr və Paul Tillixin də təsiri olmuşdur. Kinq bildirmişdi ki, Valter Rausşenbusşun xristianlığı və sosial böhranın onun beynində buraxdığı silinməz izlər sosial problemlərin həlli barədəki düşüncələrinə dini əsaslar formalaşdırmışdı. Rausşenbusş tərəfindən Kinqin dövlətlə bağlı düşüncələri də müəyyən dəyişikliyə məruz qalmışdır. Rausşenbusş xristianların dövlət ilə daimi və dostcasına münaqişədə olduğunu bildirirdi. Çünki eyni zamanda onlar dövləti tənqid edir, həm də onu ədalətin təminatçısı kimi qələmə verirlər. Görünüşə görə, o, Adin Ballou və Uilyam Lloyd Qarrison tərəfindən tərif edilən amerikan pasifizminin ənənələrindən xəbərsiz idi. Kinq tez-tez İsa peyğəmbərin dağdakı xütbəsinə də istinad edirdi. Bəzən isə "aqape" (qardaşcasına olan və mənfəət güdmədən bəslənən xristian sevgisi) konsepsiyasından istifadə edirdi. Lakin 1960-cı illərdən etibarən öz yazılarında bundan istifadə etməyə dayandırdı.

Hətta silahların şəxsi istifadəsindən imtina etməsini elan etdikdən sonra belə Kinqin hərəkatdakı özünümüdafiə fenomeni ilə mürəbbək münasibəti var idi. O, ictimaiyyət qarşısında bunu rədd etsə də, bəzi hallarda gərəkli olmasını başa düşürdü. Kareyerası boyunca Kinq Kolonel Ston Conson, Robert Haylinq və "Ədalət və Müdafiənin diyakonları" kimi silaha müsbət baxan aktivistlər və ya aktivist təşkilatları tərəfindən müdafiə edilmişdir.

Aktivizmi və yerli amerikalılarla münasibəti

Kinq yerli amerikalı haqlarının qatı müdafiəçilərindən biri idi. Kinqin insan haqları mübarizəsinin dəstəkçiləri arasında da xeyli sayda yerli amerikalı var idi. Əslində, Yerli Amerikalılarin Hüquqları Fondu NAAKP-ın Qanuni Müdafiə və Təhsil fondundan sonra yaradılmışdır. Milli Hindli Gənclik Şurası Kinqin kompaniyasını xüsusi olaraq dəstəkləyən yerli təşkilatlarından idi. Onlar Kinqin 1968-ci ildə həyata keçirilmiş "Kasıb xalqın kompaniyası"nı xüsusi olaraq dəsyəkləyirdilər. Kinq özünün "Niyə gözləyə bilmərik" kitabında yazırdı:

Bizim millətimiz orijinal amerikalılar olan hindlilərin aşağı irq hesab edildiyi soyqırım prosesində meydana çıxmışdır. Sərhədlərimiz daxilində çox saylı qaradərililər yaşamasa da, irqi nifrət yarası artıq kolonial cəmiyyətimizi formalaşdırmışdı. XVI əsrdən etibarən irqi üstünlük uğrundakı döyüşlərdə qanlar axmağa başladı. Biz yəqin yeganə millətik ki, milli siyasətimiz olaraq yerli əhalimizi məhv etməyi planlamışıq. Üstəlik, biz bu faciəli təcrübəni nəcib bir səlib yürüşünə yüksəltdik. Həqiqətən, bu gün belə özümüzə bu rüsvayçı epizodu rədd etməyə və ya peşman olmağa icazə vermədik. Bizim ədəbiyyatımızın, bizim filmlərimizin, bizim dramlarımızın, bizim folklorumuzun hamısı bunu ucaltmağa xidmət etmişdir.

1950-ci illərdə Kinq yerli amerikalılara Alabamada yardım edirdi. Həmçinin eyni zamanda Alabamada yaşayan qriklər öz bölgələrindəki məktəblərdə olan irqi ayriseçkiliyə qarşı mübarizə aparırdılar. Cənubda xeyli irqi ayrı-seçkilik problemləri mövcud idi. Məktəb avtobuslarına açıq rəngli yerlilər buraxılsa da, rəngi daha tünd olan yerlilər xidməti avtobuslara buraxılmırdılar. Tayfa liderləri Kinqə onun irqi ayriseçkiliyə görə Alabama ştatının Birmenqem şəhərindəki kompaniyasına öz yardımlarını təklif etdilər. O, dərhal cavab verdi və onun müdaxiləsindən sonra problem dərhal həll edildi.

1959-cu ilin sentyabr ayında Kinq Kaliforniya ştatının Los-Anceles şəhərindən Arizona ştatının Tukson şəhərinə uçdu. Arizona Universitetində nitq söyləyərkən özünün zorakılığa müraciət etməmə idealı barədə danışdı və yalnız bu yolla sosial dəyişikliklər etmənin mümkün olduğunu bildirdi. Nitqin sonunda isə təəssüf edərək bildirdi ki, onun rəqibləri zorakılığa müraciət edə bilirlər. Kinq sonra Cənub Previteriyan kilsəsinə getdi. O, bu kilsənin şəkillərini görmüş və ona heyran olmuşdu. Bu kilsənin üzvlərinin əksəriyyəti yerli amerikalı idi. Kilsədə olduğu zaman Kinq yerlilərin yaşadığı rezervasiyaları görmək istədiyini bildirdi. Keşiş Kasper Qlenn onu Papaqo Hindli Rezervasiyasına apardı. Rezervasiyada olduğu zaman Kinq bütün tayfa rəhbərləri ilə görüşlər keçirdi. Sonra digər presviteriyan kilsəsi olan və rezervasiyaya yaxın ərazidə yerləşən kilsəyə getdi və yerli amerikalılar üçün xütbə verdi. 1962-ci ilin martında Qədim Puebloya geri döndü və oradakı yerlilər üçün də xütbə verdi. Oradan yenidən Arizona Universitetinə gedərək, orada nitq ilə çıxış etdi. Kinq bundan sonra da yerli amerikalılar məsəlsəini daim gündəmində saxlamışdır. 1963-cü ildəki Vaşinqtona yürüş zamanı yürüşçülər arasında xeyli sayda Cənubi Dakotadan olan yerlilər və Navaxo tayfası üzvləri var idi.} Amerika yerliləri 1968-ci ildə baş tutmuş "Kasıb xalqın kompaniyası"nda da aktiv formada iştirak etmişdilər.

Kinqin insan haqları hərəkatındakı fəaliyyəti 1960-cı illərdəki yerli amerikalıların insan haqları hərəkatının və onun bəzi rəhbərlərinin ilham mənbəyi olmuşdu. Pavni tayfasının üzvü, Yerli Amerikalıların Haqları Fondunun yaradıcılarından biri və ciracı direktoru Con Exohavk deyirdi:

Dr.Kinqin bu ölkənin qanunları əsasında bərabərlik üçün insan haqları hərəkatındakı fəaliyyətindən ilhamlanaraq düşündük ki, biz də qanunların nəzarəti altında öz hindliliyimizi inkişaf etdirərək, 1831-ci ildə imzalanmış tayfaların suverenliyi haqqında qanunlar əsasında öz qanunlarımızla tayfa formasında yaşayaraq öz bölgəmizi idarə edə bilərik.

Siyasəti

CXLK-nin lideri kimi Kinq heç bir zaman hər hansısa ABŞ siyasi partiyasını və ya namizədini dəstəkləməmişdir. Özü bu barədə deyirdi:

Mən hiss edirəm ki, bir nəfər bitərəf qalmalıdı, beləliklə həmin şəxs bir partiyanın rəhbəri və ya xidmətçisi olmayacaq, hər partiyanın fəaliyyətinə obyektiv yanaşa biləcəkdir.

1958-ci ildəki müsahibəsində "mən düşünürəm ki, nə Respublikaçılar partiyası, nə də Demokratlar partiyası Allahın hər şeyə yetən gücünə sahib deyillər. Onların hər ikisinin zəiflikləri vardır…və qırılmaz formada heç bir partiyaya bağlı deyiləm" sözlərini işlətmişdi.

Kinq hər iki partiyanın irqi bərabərliyin təmin edilməsi üçün etdiklərini tənqid edərək demişdi:

Əslində, qaradərililər həm respublikaçılar, həm də demokratlar tərəfindən xəyanətə uğramışdır. Demokratlar Cənubi Diksiekratların müvəqqəti həvəslərinə və kaprizlərinə qapılaraq xəyanət etdilər. Respublikaçılar cənub ştatlarındakı sağçı respublikaçıların aşkar ikiüzlü mürtəcə qüvvələrinə qatılaraq xəyanət etdilər. Və cənublu Diksiekratlarla, sağçı mürtəce tərəfdarları olan şimallı respublikaçıların koalisiyası bu yerlərdəki insan haqları hərəkatının hər bir liberal qanunvericilik cəhdini məğlub etdi.

Kinqin açıq formada heç vaxt heç bir partiyanı və namizədi dəstəkləməməsinə baxmayaraq, 1956-cı ildə insan haqları dəstəkçisinə yazdığı məktubda 1956-cı il prezident seçkilərində Adlay Stivensonamı, yoxsa DVayt Eyzenhauermi səs verəcəyinə qərar verə bilmədiyini yazmışdı. Lakin keçmişdə demokratlara səs verdiyini də vurğulamışdı. Avtobioqrafiyasında qeyd edir ki, 1960-cı il seçkilərində Con Kennediyə səs vermişdi. "Bu barədə isə mən hiss edirdim ki, o, ən yaxşı prezident olacaq" sözlərini yazmışdır. Birinci prezidentliyi dövründə Kennedi ilə bütün məsələlərdə razılaşmasalar da, Kinq qeyd edir ki, əgər sağ qalsaydı ikinci dövr prezidentliyi üçün də ona səs verərdi.

Kinq 1964-cü il seçkiləri barədə iddia edir ki, "onun bütün dəstəkçiləri və təmiz qəlbli insanlar" respublikaçıların namizədi senator Berri Qoldvatənin əleyhinə səs vermişdir. Kinqin Berrinin prezidetn seçilməsini dünya və millət üçün fəciə və sui-qəsd olacağını yazırdı.

Kinq demokratik sosializm ideallarının dəstəkçisi idi. Sosializmin kommunizm ilə assosiasiya edilməsinə və o dövr Amerikasındakı mövcud şəraitə görə Kinq bunu birbaşa elan edə və açıq formada dəstəkləyə bilmirdi. King hesab edirdi ki, kapitalizm bir çox Amerika xalqının, xüsusən Afrika-Amerika cəmiyyətinin əsas ehtiyaclarını lazımi səviyyədə təmin edə bilməz.

Kompensasiya

Kinq bildirirdi ki, qaradərili amerikalılara və digər ziyan görmüş azlıqlara tarixi səhvlərə görə kompensasiya ödənilməlidir. 1965-ci ildə Pleyboy jurnalına verdiyi müsahibə zamanı bildirmişdi ki, afroamerikalılarla ağdərililər arasında bərabərliyin yaradılması əslində ağlar və qaralar arasındakı iqtisadi fərqləri aradan qaldıra bilməyəcəkdir. Kinq hesab edirdi ki, quldarlıq dövründə vurulmuş ziyana görə onlara kompensasiyanın verilməsi vurulan ziyanın dəhşətli dərəcədə yüksək olmasına görə qeyri-mümkündür, lakin o, hesab edirdi ki, hökumət bütün ziyan görmüş qruplara 10 il müddətinə 50 milyard dollar dəyərində yardım etməlidir.

Kinq kompensasiya kimi xərclənməsini istədiyi pulların ABŞ-də ailə münaqişələrini, boşanmaları, cinayət hadisələrini, qanunsuzluğu azaldacağını güman edirdi. O, bu ideyasını ödənməmiş əməyin qarşılığını ödəmək üçün lazımlı olduğunu bildirirdi, lakin Kinq həmçinin, əlavə edirdi ki, bu təkcə qaradərililərə aid olmamalı, bütün haqları istismar olunan irqlərin nümayəndələrinə şamil edilməlidir.

Ailə planlanması

Kinq 1966-cı ilin 5 may tarixində Amerika Planlı Valideynlik Federasiyası tərəfindən Marqaret Senger mükafatına layiq görülərkən demişdi:

Bu yaxınlarda mətbuat uçan dairələrin görülməsi barədə xəbərlərlə doludur. Bu hekayələrə etimad göstərməməyimiz lazım olsa da, onlar təsəvvürümüzün kosmosdan gələn qonaqların bizi necə mühakimə edəcəyi barədə fərziyyələr irəli sürməsinə imkan verir. Bizimlə əlaqədən keyləşəcəklərindən qorxuram. Onlar müşahidə edəcəklər ki, biz ölüm planlanması üçün müharibə strategiyalarına və mühəndislik ləvazimatlarının yaradılmasına milyardlarla pul xərcləyirik. Onlar eyni zamanda xəstəlik və digər səbəblərlə ölümün qarşısını almaq üçün milyonlarla pul xərclədiyimizi də görəcəklər. Nəhayət, planetimizdəki həyat üçün vacib təhdid olan əhali planlaması üçün çox aşağı səviyyəli pul xərcləyirik. Bizim yad planetdən gələn ziyarətçilərimiz öz rəhbərlərinə planetimizdə gələcəyi qeyri-müəyyən və qaranlıq, çılğın irqin məskunlaşdığını məruzə etsə, səhv etmiş olmaz. Çarəsi asanlıqla tapıla bilən zərərli bir vəziyyətin mövcudluğundan daha faciəli bir hal yoxdur. Ailənin planlaşdırılması, əhalini dünya qaynaqları ilə əlaqələndirmək mümkündür, praktik və zəruridir. Qaranlıq əsrlərin və ya hələ başa düşmədiyimiz müasir xəstəliklərdən fərqli olaraq, əhalinin həddindən artıq artması "xəstəliyini" əlimizdə olan və kəşf edə biləcəyimiz qaynaqlarla həll edə bilərik. Çatışmayan məsələ həll yolu haqqında kifayət qədər məlumat deyil, problemin ciddiliyini və onun qurbanı olan milyardların təhsili haqqında universal şüurdur ...}

Televiziya

Aktrisa Nişel Nikols 1967-ci ildə Star Trek şousunu tərk edərək musiqili teatra geri dönmək istəyirdi. Lakin o, şounun izləyicisi olan Kinqlə danışdıqdan sonra fikrini dəyişdirdi. King Nikolsa izah etdi ki, onun xasiyyəti daha böyük irqi harmoniya və əməkdaşlığın gələcəyini göstərir.

Sən getdiyimiz yerin görüntüsünsən, sən indidən 300 il öndəsən. Bu indi harda olmağımız və nə etdiyimiz mənasına gəlir. Nə işlə məşöulsansa, onu etməyə davam et. Sən bizim ilham mənbəyimizsən.

Nikolsun dediyinə görə, Kinq və onun həyat yoldaşı Koretta öz azyaşlı uşaqlarına yalnız Star Trekə baxmağa icazə verirdilər. Nikols sonradan şounu tərk etdi.

Dövlət nəzarəti və təzyiqlər

FTB nəzarəti və dinlənilməsi

"Kasıb xalqın kompaniyası"nı dağıtmaq üçün müxtəlif hiylələrə əl atan FTB Kinqin COINTELPRO üzvü olması barədə şaiələr yayırdı.

FTB-nin rəhbəri Edqar Huver Kinqin insan haqları hərəkatındakı nüfuzuna zərbə vurmaq üçün daim nəzarətdə saxlanılmasını əmr etmişdi. ABŞ Konqresindəki araşdırmanın 1975-ci ildəki hesabatında Kinqin 1963-cü ilin dekabr ayından 1968-ci ildə ölümünə qədər FTB-nin intensiv araşdırıldığı bildirilirdi. Bu araşdırmanın əsas məqsədi insan haqları hərəkatının lideri kimi Kinqin nüfuzuna xələl yetirmək və onu "neytrallaşdırmaq" idi.

1963-cü ilin sonlarında FTB ABŞ baş prokuroru Robert Kennedidən Kinqin telefon danışıqlarını dinləmək üçün icazə almışdı. Büro həmçinin, prezident Con Kennedini də bu barədə məlumatlandırmışdı. Kennedi qardaşları Kinqin Nyu-Yorkdan olan hüquqşünas Stenli Levisonla olan münasibətlərini sonlandırmasını istəyirdilər. Çünki Levisonun ABŞ Kommunist Partiyası ilə əlaqələri mövcud idi. Robert Kennedinin telefon danışıqlarının dinlənilməsi üçün Huverə sınaq müddəti kimi 1 ay verməsinə baxmayaraq, Huver bu müddəti xeyli uzatmışdı.

Büro Levisonla Kinqin ev və ofislərindəki telefon xəttlərinə dinləmə cihazları yerləşdirmişdi. Kinqin ölkə boyunca çıxdığı səyahətlər zamanı qaldığı otellərə də bu dinləmə cihazları yerləşdirilirdi. Huver 1967-ci ildə Kinqin rəhbəri olduğu CXLK-nı də qaradərili millətçi təşkilatların siyahısına əlavə etmişdi:

Hədəf qrupu iflasa uğratmaq, alçaltmaq və ya gözdən salmaq üçün qrup rəhbərlərinin təşkilati və şəxsi qarşıdurmalarından istifadə edilməli, əks-kəşfiyyat üsullarından yararlanmada heç bir fürsət qaçırılmamalıdır.

Kinqin əlaqələrinin MTA monitorinqi

ABŞ-nin Milli Təhlükəsizlik Agentliyinin "Minaret" adlı gizli əməliyyatına əsasən hər hansısa sahədə lider olan amerikalılar müşahidə altında saxlanılırdı. Müşahidə edilən liderlərdən biri də Kinq idi. Bunun əsas səbəbi isə onun ABŞ-nin Vyetnamdakı siyasətini tənqid etməsi idi. Sonradan əməliyyat MTA tərəfindən təftiş edilmiş və əməliyyatın qanunsuz olmasa da, "etibarsız olduğu qənaətinə gəlinmişdi."

Kommunizm iddiaları

Huver uzun müddət işçi birliklərinin və insan haqları hərəkatlarının kommunizmlə əlaqələrinin olmasından şübhələnmişdir. Beləliklə, Huver 1957-ci ildə FTB-yə Kinqi və onun təşkilatını izləmə əmri verdi. Halbuki, 1960-cı ilə qədər CXLK-nin tam direktoru yox idi. 1962-ci ilə qədər FTB-nin bu araşdırmaları səthi idi. 1962-ci ildə Kinqin ən çox inandığı məsləhətçilərdən birinin nyu-yorklu hüquqşünas Stenli Levison olduğu üzə çıxdı.

FTB Levisonun Kinqə təsir etməsi üçün göndərilməsindən qorxurdu. Bu məsələlərə görə Levison 1963-cü ildə partiyanı tərk etdi. Kommunizmlə əlaqəsi olduğu iddia edilən Kinqin bir digər köməkçisi isə Cek O'Dell idi.

Hər halda, FTB 1976-cı ildə Kinqin və ya CXLK-dan hər hansısa rəhbər şəxsin kommunizmlə əlaqəsinin olması barədə ortada heç bir sübutun olmadığını etiraf etdi.

Bu baş verənlərdən sonra Kinq kommunizmlə hər cür əlaqəni sərt formada rədd edirdi. Pleyboy jurnalına 1965-ci ildə verdiyi müsahibədə hərəkatdakı kommunistlərin sayının Florida ştatındakı Eskimos sayına bərabər olduğunu bildirmişdi.

Kinq iddia edirdi ki, Huver cənub ştatlarındakı siyasi gücləri zəiflətmək istəyir. Onun narahatlıqlarının səbəbi isə bu siyasi güclərin kommunist təsir dairəsinə düşə biləcəyindən qaynaqlanır. Kinq bildirirdi ki, bu yalnız cənubdakı qatı sağçı elementlərə və irqçilərə kömək edə bilər. Huver Kinqin sözlərinə inanmırdı və Kinqi ölkənin "ən tanınmış yalançısı" deyə tərif edirdi. Kinqin Vaşinqtona yürüş zamanı 28 avqust 1963-cü ildə "Mənim bir arzum var" nitqini verməsindən sonra FTB onu ölkənin "ən təhlükəli və ən effektiv qaradərili lideri" deyə təsvir etmişdi. FTB iddia edirdi ki, Kinq "bilərək, könüllü şəkildə və davamlı olaraq kommunistlərlə işləyir və onlardan məsləhətlər alır."

Kinqin kommunizmlə əlaqəli olmasının sübut edilməsi cəhdləri dövlətin qorxularından əlavə, cənubdakı irqçilərin iddialarına görə daha da şiddətlənirdi. Onlar cənubdakı qaradərililərin vəziyyətlərinin yaxşı olduğunu, ortadakı problemlərin isə kommunistlər tərəfindən meydana atıldığını və qızışdırıldığını iddia edirdilər. Lakin 1950 və 1960-cı illərdəki qaradərili insan haqları hərəkatı tarixi I Dünya müharibəsindən də əvvələ uzanan qaradərili aktivizmindən meydana çıxmışdı. Kinq deyirdi:

Qaradərili inqilabı bütün böyük sosial dəyişikliklərlə eyni bətndən doğulmuş həqiqi inqilabdır. Bunlar isə dözülməz şərtlərdən və dözülməz vəziyyətlərdən meydana çıxır.

Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin nəzarəti

MKİ-nin 2017-ci ildə ictimaiyyətə elan etdiyi sənədlərdən məlum olur ki, idarə 1964-cü ilin 4 noyabr tarixində The Washington Post qəzetində çıxan xəbərdən sonra Kinqlə kommunizm arasındakı əlaqəni araşdırmağa başlamışdır. Məqalədə iddia edilirdi ki, Kinq Sovet İttifaqına dəvət edilmişdir. Kinqin köməkçisi Ralf Abernati isə bunu şərh etməkdən imtina etmişdir. Bu dövr ərzində Kinqə və digər insan haqları hərəkatı liderlərinə məxsus olan məktublar MKİ-nin HTLINGUA adlanan gizli proqramı əsasında ələ keçirilmişdi.

Zina

Kinq və Malkolm X (26 mart 1964)

FTB Kinqin kommunizmlə təhlükəli əlaqələrinin olmasını özlüyündə kəşf etdikdən sonra çalışırdı ki, şəxsi həyatından istifadə edərək onun şəxsi nüfuzuna xələl yetirsin. FTB Kinqin evlilikdən kənar münasibətlərə sahib olduğunu göstərməyə çalışırdı. Lindon Conson Kinqi bir dəfə "hipokritikal keşiş" adlandırmışdı.

1989-cu ildə yazdığı avtobioqrafiyasına Ralf Abernati qeyd Kinqin "qadınlara qarşı zəifliyi"nin olduğunu bildirirdi. Lakin o, Kinqin İncildə bəhs edilən evlilikdən kənar cinsi münasibətin qadağan edilməsinə inandığını və başa düşdüyünü də qeyd edirdi. Bu qadağa ilə bağlı Kinqin çətinlik yaşadığını qeyd edən Ralf sonradan verdiyi müsahibədə yalnızca "qadınlaşdırma" ifadəsindən istifadə etdiyini, Kinqin evlilikdən kənar cinsi münasibətinin olmasını demədiyini və onun seksualdan daha çox emosianal olduğunu bildirmişdir.

FTB-nin Kinqə göndərdiyi anonim məktub

Ralf həmçinin onun sözlərinə başqa don geydirərək gündəmə gətirən mətbuatı da tənqid etdi. Ralfın kitabına istinad edərək mətbuat iddia edirdi ki, guya öldürülməsindən bir gecə əvvəl Kinq seksual münasibətdə olmuşdu. Əsl yazıda isə Ralf Kinqin bir qadınla otaqdan çıxmasını gördüyünü yazmışdır. Ralf bu barədə "o, orada diskussiya apara, debat edə və ya o qadını hərəkata qoşmağa çalışa bilərdi, mən bilmirəm" sözlərini demişdi.

David Qarrou 1986-cı ildə yazdığı və "Xaç daşıyan" adlana kitabında Kinqin evlilikdən kənar münasibətlərindən bəhs edirdi. Garrou iddia edirdi ki, Kinq bu münasibətlərə özü üzərində hiss etdiyi psixoloji təzyiqi azaltmaq üçün girirdi.

Sui-qəsd zamanı polisin müşahidəsi

Yanğın söndürmə stansiyası Lorreyn hotelinin qarşısında, Ceyms Örl Reyin dayandığı taxta evin yaxınlığında yerləşirdi. Bu stansiyadan polislər Kinqi müşahidə altında saxlayırdılar. Kinqin Ceyms tərəfindən vurulduğu an polislər Kinqi kənardan müşahidə edirdilər. Atəş səsini eşidən polislər dərhal stansiyadan çıxaraq hotelə daxil oldular. Mülki geyimdə olan gizli polis Marrel MakKollouq Kinqə tibbi yardımı göstərmiş ilk şəxsdir. King və FTB arasındakı antaqonizm, qatili tapmaq üçün bütün lazimi bülletenlərinin olmaması və hadisə baş verən yerin yaxınlığında polislərin olması FTB-nin sui-qəsddə iştirak etdiyinə dair fərziyyələrə səbəb oldu.

Mükafatları və tanınması

Kinq Mayor Vaqnerdən aldığı medalyonu nümayiş etdirir.

Kinqin dini rəhbəri olduğu Dekster Prospekti Batist Kilsəsi. 1978-ci ildə Dekster Prospekti Kinq Memorial Baptist Kilsəsi adlandırılmışdır.

Kinq ən azı 50-dən çox universitet və kollecdən fəxri dərəcələrlə mükafatlandırılmışdı. Kinq 1964-cü ilin 14 oktyabr tarixində Nobel Sülh Mükafatına layiq görüldü. O, bu mükafata layiq görülmüş ən gənc şəxsdir. O, bu mükafata ABŞ-dəki irqi diskriminasiyaya qarşı zorakılığa müraciət etmədən mübarizə apardığına görə layiq görülmüşdü. 1965-ci ildə o, Amerikan Yəhudi Komitəsi tərəfindən Amerikan Azadlıq Medalyonu ilə mükafatlandırıldı. O, bu mükafat qəbul edərkən demişdi:

Azadlıq bir bütövdür. Ya sən hamısına sahibsən, ya da azad deyilsən.

Kinq 1957-ci ildə NAAKP tərəfindən "Spinqarn" mükafatına layiq görülmüşdür. İki il sonra isə "Azadlığa doğru iri addımlarla: Monqqomeri hekayəsi" kitabına görə Anisfild-Volf Kitab mükafatına layiq görüldü. 1966-cı ildə Amerikanın Planlı Valideynlik Federasiyası Kinqi "geridəqalmışlığa qarşı cəsarətli müqavimət göstərdiyinə və sosial ədalətin və insan ləyaqətinin inkişafına verdiyi ömürlük fədakarlığa görə" "Marqaret Sanger" Mükafatına layiq gördü. Həmçinin, həmin ildə Amerika İncəsənət və Elm Akademiyasının üzvü seçildi. 1967-ci ildə Birləşmiş Krallığa 24 saatlıq səfər edərək Nyu Kasl Universitetindən fəxri dərəcəni qəbul etdi. O, bu mükafata layiq görülən ilk afroamerikalıdır. Mükafatın təqdim edilmə mərasimindəki çıxışında bu sözləri demişdi:

3 vacid və böyük problem vardır ki, biz onlarla yalnız ABŞ-də yox, bütün dünyada qarşılaşırıq. Bu irqçilik, kasıblıq və müharibə problemidir.

3 dəfə Qremmi mükafatına namizəd olmasına baxmayaraq, ölümündən sonra, 1971-ci ildə "Ən Yaxşı Qeydə Alınmış Danışıq Mükafatı"na layiq görülmüşdür. O, bu mükafata Vyetnam müharibəsi barədə dediyi "Mən niyə Vyetnam müharibəsinə qarşı çıxıram ?" adlı çıxışına görə layiq görülmüşdü.

Ölümündən sonra, 1977-ci ildə ABŞ prezidenti Cimmi Karter tərəfindən "Prezident Azadlıq" medalı ilə təltif edilmişdir. Kinq və həyat yoldaşı Koretta ölümlərindən sonra, 2004-cü ildə "Konqres Qızıl" medalı ilə təltif edilmişdirlər.

Kinq Qallupun XX əsrin ən heyranedici şəxslər siyahısında ikinci yerdə qərarlaşmışdır. O, 1963-cü ildə Time jurnalı tərəfindən ilin adamı seçilmişdir. Time jurnalı tərəfindən 2000-ci ildə XX əsrin adamını seçmək üçün internet üzərindən səs vermə keçirmişdi. Kinq bu səsvermədə VI yeri tutmuşdu. Kinq Discovery Channel və AOL tərəfindən keçirilən "Ən Möhtəşəm Amerikan" müsabiqəsində III yeri tutmuşdur.

Beş dollarlıq əskinas

2016-cı ilin 20 aprelində ABŞ-nin xəzina naziri Yakob Lyu 2020-ci ilə qədər 5, 10 və 20 dollarlıq əskinasların yenidən dizayn ediləcəyini elan etdi. Lyu bildirdi ki, Linkolnun şəklinin 5 dollarlıq əskinasın üzərində saxlamaqla, əks tərəfdə Linkolnun memorial abidəsi yaxınlığında baş vermiş bəzi məşhur hadisələr əks etdiriləcəkdir. Əks etdirilməsi planlanan hadisələr içərisində Kinqin burada dediyi məşhur Mənim bir arzum var nitqi də var idi. Həmçinin, məşhur qaradərili ifaçı Marian Andesonun 1939-cu ildə burada verdiyi konsertin də təsvir edilməsi planlaşdırılmışdır.

Əsərləri

• Stride Toward Freedom: The Montgomery Story (1958) ISBN 978-0-06-250490-6
• The Measure of a Man (1959) ISBN 978-0-8006-0877-4
• Strength to Love (1963) ISBN 978-0-8006-9740-2
• Why We Can't Wait (1964) ISBN 978-0-8070-0112-7
• Where Do We Go from Here: Chaos or Community? (1967) ISBN 978-0-8070-0571-2
• Conscience for Change|The Trumpet of Conscience (1968) ISBN 978-0-8070-0170-7
• A Testament of Hope: The Essential Writings and Speeches of Martin Luther King Jr. (1986) ISBN 978-0-06-250931-4
• The Autobiography of Martin Luther King Jr. (1998), ed. Clayborne Carson ISBN 978-0-446-67650-2
• "All Labor Has Dignity" (2011) ed. Michael Honey ISBN 978-0-8070-8600-1
• "Thou, Dear God": Prayers That Open Hearts and Spirits Collection of King's prayers. (2011), ed. Lewis Baldwin ISBN 978-0-8070-8603-2
• MLK: A Celebration in Word and Image Photographed by Bob Adelman, introduced by Charles R. JohnsonISBN 978-0-8070-0316-9

Həmçinin bax

• Malkolm X
• Vaşinqtona yürüş
• Mənim bir arzum var

Mənbə

Ədəbiyyat

• Abernathy, Ralph. And the Walls Came Tumbling Down: An Autobiography. Harper & Row. 1989. ISBN 0-06-016192-2.
• Branch, Taylor. At Canaan's Edge: America In the King Years, 1965–1968. Simon & Schuster. 2006. ISBN 0-684-85712-X.
• Cohen, Adam Seth; Taylor, Elizabeth. Pharaoh: Mayor Richard J. Daley: His Battle for Chicago and the Nation. Back Bay. 2000. ISBN 0-316-83489-0.
• Frady, Marshall. Martin Luther King Jr.: A Life. Penguin. 2002. ISBN 978-0-14-303648-7. 2019-06-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-01.
• Garrow, David J. The FBI and Martin Luther King, Jr. Penguin Books. 1981. ISBN 0-14-006486-9.
• Garrow, David. Bearing the Cross: Martin Luther King Jr. and the Southern Christian Leadership Conference (1989). Pulitzer Prize. ISBN 978-0-06-056692-0
• "James L. Bevel, The Strategist of the 1960s Civil Rights Movement", a 1984 paper by Randall Kryn, published with a 1988 addendum by Kryn in Prof. David Garrow's We Shall Overcome, Volume II (Carlson Publishing Company, 1989).
• Glisson, Susan M. The Human Tradition in the Civil Rights Movement. Rowman & Littlefield. 2006. ISBN 0-7425-4409-5.
• Herst, Burton. Bobby and J. Edgar: The Historic Face-off Between the Kennedys and J. Edgar Hoover that Transformed America. Carroll & Graf. 2007. ISBN 978-0-7867-1982-2.
• Jackson, Thomas F. From Civil Rights to Human Rights: Martin Luther King Jr. and the Struggle for Economic Justice. University of Pennsylvania Press. 2006. ISBN 978-0-8122-3969-0.
• King, Martin Luther Jr. Carson, Clayborne (redaktor). Autobiography. Warner Books. 1998. ISBN 0-446-52412-3.
• Carson, Clayborne; Luker, Ralph E.; Russell, Penny A.; Harlan, Louis R., redaktorlar The Papers of Martin Luther King, Jr., Volume I: Called to Serve, January 1929–June 1951. University of California Press. 1992. ISBN 0-520-07950-7.
• Kotz, Nick. Judgment Days: Lyndon Baines Johnson, Martin Luther King Jr., and the Laws that Changed America. Houghton Mifflin Books. 2005. ISBN 0-618-08825-3.
• Lawson, Steven F.; Payne, Charles M.; Patterson, James T. Debating the Civil Rights Movement, 1945–1968. Rowman & Littlefield. 2006. ISBN 0-7425-5109-1.
• Robbins, Mary Susannah. Against the Vietnam War: Writings by Activists. Rowman & Littlefield. 2007. ISBN 978-0-7425-5914-1.
• Washington, James M. A Testament of Hope: The Essential Writings and Speeches of Martin Luther King, Jr. HarperCollins. 1991. ISBN 0-06-064691-8.

Əlavə ədəbiyyat

• Ayton, Mel. A Racial Crime: James Earl Ray And The Murder Of Martin Luther King Jr. Archebooks Publishing. 2005. ISBN 1-59507-075-3.
• Branch, Taylor. Parting the Waters: America in the King Years, 1954–1963. Simon & Schuster. 1988. ISBN 0-671-46097-8.
• Branch, Taylor. Pillar of Fire: America in the King Years, 1963–1965. Simon & Schuster. 1998. ISBN 0-684-80819-6.
• King, Coretta Scott. My Life with Martin Luther King, Jr. Henry Holth & Co. 1993 [1969]. ISBN 0-8050-2445-X.
• King, Martin Luther Jr. Cornel West (redaktor). The Radical King. Beacon Press. 2015. ISBN 978-0-8070-1282-6.
• Kirk, John A., ed. Martin Luther King Jr. and the Civil Rights Movement: Controversies and Debates (2007). pp. 224
• Schulke, Flip; McPhee, Penelope. King Remembered, Foreword by Jesse Jackson (1986). ISBN 978-1-4039-9654-1
• Waldschmidt-Nelson, Britta. Dreams and Nightmares: Martin Luther King Jr. Malcolm X, and the Struggle for Black Equality. Gainesville, FL: University Press of Florida, 2012. ISBN 0-8130-3723-9.

Xarici keçidlər

• Əsərləri və ya müəllifi olduğu işlər: Martin Lüter Kinq İnternet arxivində
• The King Center
• FBI file on Martin Luther King Jr.
• Martin Luther King Jr.'s Nobel Peace Prize, Civil Rights Digital Library
• Dr. Martin Luther King Jr. at Buffalo, digital collection of Dr. King's visit and speech in Buffalo, New York on November 9, 1967, from the University at Buffalo Libraries