Kürdəmir

Bu məqalə Kürdəmir şəhəri haqqındadır. Kürdəmir rayonu üçün Kürdəmir rayonu səhifəsinə baxın.

Kürdəmir — Azərbaycanda şəhər, Kürdəmir rayonunun inzibati mərkəzi.Aran iqtisadi rayonuna daxil olan Kürdəmir rayonu mərkəz kimi 1930-cu ildə yaradılmışdır. 1938-ci ildə rayon tabeli şəhər statusu almışdır. Bakı ilə arasındakı məsafə 189 km-dir. Şirvan düzündə yerləşir. Kürdəmir rayonu şərqdən Hacıqabul və Sabirabad, cənubdan İmişli, qərbdən Zərdab, Ucar və Göyçay, şimaldan isə İsmayıllı və Ağsu rayonları ilə həmsərhəddir. Sahəsi 1631,5 km², əhalisi 103,8 min nəfərdir (01.01.2009). Mərkəzi Kürdəmir şəhəridir.

Tarixi

Kürdəmir rayonu 1930-cu ildə yaradılmışdır.

1963-cü ildə kolxoz-sovxoz istehsalat idarəsi partiya komitələrinin yaranması ilə əlaqədar olaraq Ağsu və Kürdəmir rayonları birləşdirilərək 1963-cü ilin yanvar ayında Kürdəmir kolxoz-sovxoz idarəsi partiya komitəsi yaradılmışdır. 1964-cü ildə Sov. İKP MK-nın plenumunun qərarına əsasən yei sistem ləğv edilərək köhnə struktur bərpa edilmiş və Kürdəmir-Ağsu rayonunları ayrılmış, hər biri müstəqil rayon partiya komitəsi kimi yaradılmışdır.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Cənab İlham Əliyev 2005-ci il 06 oktyabr ayında Kürdəmirə tarixi səfər etmiş, bu zaman Kürdəmir şəhərində Olimpiya İdman Kompleksinin təməli qoyulmuşdur.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Cənab İlham Əliyev 2008-ci il sentyabr ayının 24-də Kürdəmir şəhərində Olimpiya İdman Kompleksinin açılış mərasimini keçirmişdir. Prezident Kürdəmirə səfəri zamanı rayonun bütün ziyalıları, ağsaqqalları ilə görüşmüş, öz tövsiyələrini vermişdir

Adının etimologiyası

Hər bir söz, hər bir ifadə özlüyündə bir fikri ifadə edir. Odur ki, sözlərin, ifadələrin yaranması, meydana gəlmə səbəbləri daim müzakirə obyekti olmuş, cəmiyyətdə fikir ayrılığı yaratmışdır. Uzun illər müzakirə mövzusuna çevrilən sahələrdən biri də adlardır. Adların içərisində isə ən maraqlısı coğrafi terminlərdir.

Coğrafi adlar əsrlər boyu formalaşmış, dilin inkişaf xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq dəyişmişdir. Bəzi coğrafi adların yarandığı illər dəqiq məlumdur, bəziləri isə rəvayətlərə və ehtimallara əsaslanır. Çox vaxt xalq, ağız ədəbiyyatı vasitəsi ilə adlar nəsildən – nəsilə ötürülür.

Rayonumuzun həyatını özündə hərtərəfli əks etdirən, öz orjinal yazıları, maraqlı faktları ilə oxucu kütləsinin sevimlisi olan “Kürdəmir” qəzeti də bu sahədə daim fərqlənir. Qəzet yurd yerlərimiz, adlarımız haqqında silsilə yazılar dərc etməklə yaddaşımızı təzələyir. “Kürdəmir” qəzetinin 26 iyun 2009-cu il tarixli № 10-11 (7008) sayında da yer adları, yurd yerlərimiz barədə maraqlı yazılar dərc olunmuş, bayatılarımızdan nümunələr təqdim edilmişdir. “Qorqud sorağı” adlanan bu səhifə bütün oxucular kimi mənim də diqqətimi cəlb etdi. Odur ki, guşədə dərc olunmuş “Kür dəymir, yoxsa Kürd Əmir”... adlı yazıya öz münasibətimi bildirməyi qərara aldım. Bilirik ki, yer adları haqqında dilçilik sahəsi toponomika adlanır. “Topos” yunan sözü olub “relyef, yer, ərazi, sahə” “onoma” isə “ad” mənasını bildirir. Odur ki, yerlərin, ərazilərin, coğrafi sahələrin adlarının öyrənilməsində toponomika elmi çox böyük əhəmiy-yət kəsb edir.

Biz hesab edirik ki, Kürdəmir sözü də çox qədimlərdən mövcud olduğundan onun etimologiyası haqqında yalnız fərziyyələr və rəvayətlər söylənilir. Bu gün də bu rəvayətlərdən üçü daha çox yayılmışdır. Bir rəvayətə görə ərazidə köçəri Dəli Dəmir ləqəbli bir igid yaşamışdır. Guya Dəli sözünün digər ifadə forması Kürdür. Bu yer də onun şərəfinə adlandırılmışdır. İkinci versiya isə Kürd Əmir və ya Qurd Əmir ləqəbli tayfa başçısının adı ilə bağlanır.

Üçüncü versiya Kürün dəymədiyi yer kimi mənalandırılır. Biz yuxarıda da qeyd etdik ki, coğrafi adlar formalaşarkən yerin, ərazinin relyefi, əhalisinin tərkibi və digər xarakterik xüsusiyyətləri nəzərə alınır. Həmin ərazilərdə yaşayan tayfa və xalqların dili, adət - ənənələri, tarixi abidələri daha çox üstünlük təşkil edir. Odur ki, Kürdəmir ərazisində köçəri xalqlar yaşamadığı üçün bu ərazinin köçəri tayfa nümayəndəsi Dəli Dəmirlə heç bir bağlılığı ola bilməz.

Mən qətiyyətlə bildirmək istəyirəm ki, Kürd Əmirin yurd saldığı yer də Kürdəmir deyil. Ən azından ona görə ki, nə ərazidə bircə dənə də olsa Kürd yaşayış məntəqəsi mövcud deyil , nə də hazırda rayon əhalisi arasında bir nəfər də olsun kürd yaşamır. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyasının 226 – 227 – ci səhifəsində 1902 – ci il məlumatlarına əsasən hazırlanmış “Gəncə (Yelizavetpol) quberniyasının etnoqrafik xəritəsində kürdlərlə azərbaycanlıların qarışıq yaşadığı ərazilər xüsusi işarələrlə veril-mişdir. Həmin ərazilər 1918 – 1920 – ci illərdə Cavanşir, Şuşa və Zəngəzur qəzalarının ərazisinə daxildir. Yenə həmin mənbənin 398 – ci səhifəsində Kürdəmir kəndinin daxil olduğu Göyçay qəzasının əhalisinin milli tərkibi haqqında məlumat aşağıdakı kimi verilmişdir: “... Əhalinin 112,6 min nəfərini azərbaycanlılar, 17,2 minini ermənilər, 3,3 minini ruslar təşkil edirdi. Qəza əhalisinin 73891 nəfəri kişi, 60207 nəfəri qadın idi”. Bu məlumatdan göründüyü kimi XIX əsrin sonlarında da nəinki Kürdəmirdə bütövlükdə bölgənin daxil olduğu Göyçay qəzasında da kürdlər məskunlaşmamışlar.

Kürdəmir rayonu ərazisində əhalinin milli tərkibi haqqında 1989 və 1999 – cu illərdə keçirilmiş əhalinin siyahıyaalınmasının nəticələrinə nəzər yetirsək bir daha söylədiklərimiz öz təsdiqini tapar. Odur ki, həmin siyahıyaalınmaların nəticələrini oxuculara təqdim edirik. Kürdəmir oykonimi mürəkkəb söz olmaqla iki sözün birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Zaqatala rayonunun Verxiyan inzibati ərazi vahidliyində də Kürdəmir adlı kənd mövcuddur. Həmin kənd də Zaqatalanın düzənlik ərazisində yerləşir. Kürdəmir adının Zaqatala rayonuna “gətirilmə” olduğu güman edilir. Zaqatala rayonunun etnik tərkibcə çoxmillətli olmasına baxmayaraq həmin kənddə də bir nəfər də olsun kürd millətindən olan şəxs yaşamır.

1728-ci ildə İrəvan əyalətinin Dərələyəz nahiyəsində də Kürdəmir adlı kənd qeydə alınmışdır.

Oykonimin birinci hissəsindəki Kür sözünün çay adı ifadə etdiyi bir çox antik və orta əsr müəlliflərinin əsərlərində də məlumat verilmişdir. Qədim yunan, latın, ərəb, fars, Türk, erməni, gürcü mənbələrində Kor, Kur, Kir, Kiri, əl – Kurr, Mtkuari və sair kimi adı çəkilir. Tədqiqatçıların fikrincə “su”, “çay” mənası verən Kür sözü yerli alban (Qafqaz) tayfalarının birinin dilindən götürülmüşdür. Azərbaycanda yaşayan qrızların və buduqların dillərində indi də kur sözü “su, çay” mənasında işlədilir. Türk dillərində isə bu sözün “sürətli, inadkar, güclü” mənaları vardır. “Kitabi Dədə Qorqud dastanlarındakı “Kür qopdu, ərcil qopdu” ifadəsində də kür eyni mənada işlənmişdir.

Kürdəmirlə bağlı araşdırmalar aparılarkən məlum olmuşdur ki, Kürdəmir 1747-ci ildə Nadir şahın Azərbaycanda ölümündən sonra yaranan Şirvan xanlığının tərkibində olan Bölükət mahalının kəndlərindən biri olmuşdur. Şirvan xanlığı 1821-ci ildə 17 mahaldan ibarət idi. Bölükət isə ən böyük mahallardan biri olmaqla müasir Ağsu və Kürdəmir rayonlarının xeyli hissəsini əhatə etmişdir. Bu mahalda oturaq kəndlər maldar obalardan daha çox idi. Kəndlilər taxılçılıq, bağçılıq, baramaçılıqla məşğul olurdu.

Kürdəmir 1821-ci ildə Bölükət mahalına daxil olan 10 kənddən biri olmuşdur. O zaman Kürdəmirdə 108 ailə yaşayırdı. Bu ailələrin əksəriyyəti rəiyyət idi. Kürdəmir kəndi 1801-1825-ci illərdə Mustafa xanın həyat yoldaşı Fatma bəyimə məxsus olmuşdur.

XIX əsr mənbələrində isə Kürdəmir kəndinin Bakı – Tiflis dəmiryolundan təxminən 4 km şimal istiqamətdə yerləşdiyi qeyd edilir. Bu ərazi indiki Şıxımlı kəndi ərazisinə düşür. H.Zərdabinin 1899 – cu il 3 sentyabr tarixli “Kaspi” qəzetindəki məqaləsində adı çəkilən Mövlanənin məskunlaşdığı kənd də məhz keçmiş Kürdəmir kəndidir.

Fikrimizcə Kür sözünün dəli Dəmirə, kür Dəmirə aid olduğu ehtimalı da çox azdır. Ən azından ona görə ki, Kürdəmir rayonu ərazisində yaşayanlar qədim dövrlərdən daim oturaq həyat keçirmiş, əsas məşğuliyyətləri isə əkinçilik bağçılıq, heyvandarlıq, balıqçılıq, baramaçılıq olmuşdur.

Dəli Dəmirin isə köçəri padar tayfalarından olduğu iddia edilir. Padar oykoniminin isə Kürdəmir termini ilə bağlılığı yoxdur. Tədqiqatçı Tofiq Əhmədov padarlarla bağlı belə yazır: “Padar (Ağsu, Qubadlı, Dəvəçi, Dərbənd, Oğuz, Sabirabad, Xaçmaz) – hər 7 toponim padar adlı qədim oğuz tayfasının adını əks etdirir. Məlum olduğu kimi hazırda Kürdəmir rayonu ərazisində Padar adlı yaşayış məntəqəsi yoxdur. Kür sözü hansı mənanı kəsb etməsindən asılı olmayaraq hidronim (su hövzələri adı ifadə edən coğrafi termin) olmaqla çay adı ifadə etmişdir. “Kür formasında bu hidronimi ilk dəfə Strabon (I əsr) çəkmişdir. Lakin e.ə. VIII əsrə aid Urartu mənbəyində Kuriaini adlı “ölkə” adı çəkilir. Tədqiqatçılar bu ölkəni Türkiyə ərazisində Çaldıran gölünün hövzəsində, Kür çayının yuxarı axınında lokalizə edir və onun Kür çayının adını əks etdirdiyini yazırlar. Əgər bu bu fikir həqiqəti əks etdirirsə, onda belə qənaətə gəlmək olar ki, Kür hidronimi e.ə. VIII əsrə aiddir”.

Kür sözünün mənası haqqında elmi araşdırmalarda iki fikir söylənmişdir. Akademik “A.Axundov onu udin dilində kur – “quyu”, K.H.Əliyev isə qrız dilində kur – “çay”.

Digər tədqiqatçı alimlər də Kür sözünün hidronim olmaqla Türk dillərində “bol sulu”, “qüvvətli”, “sürətli”, “sarsılmaz”, “məğrur” mənasını kəsb etdiyini bildirirlər.

Odur ki, qətiyyətlə demək olar ki, köçəri Dəmirin XIX əsrlərdə əraziyə gəlib hər hansı bir “igidliyi” gəstərməsi onun adını I əsrdən elmi mənbələrdə adı çəkilən Kür çayı ilə eyniləşdirə bilməzdi.

Toponomika elminin etnoqrafiya və arxeologiya elmləri ilə əlaqəli olduğunu nəzərə alaraq Kürdəmir rayonu ərazisində kürd etnoqrafiyasının nümunələri və arxeoloji abidələrinin olmadığı bir daha təsdiqini tapar. Elmi araşdırmalar nəticəsində Kürdəmir rayonu ərazisində iki arxeoloji abidə dövlət qeydiyyatına götürülmüşdür. Hazırda həmin abidələrdən biri rayonumuzun Ərəbqubalı kəndi ərazisində yerləşir. “Şəhərgah yaşayış yeri” adlanan arxeoloji tarixi abidə orta əsrlərdə mövcud olmuş Şirvan adlı şəhərin qalıqları hesab olunur və böyük bir ərazini əhatə edir. “Şəhərgah yaşayış yeri” abidəsi ərazidə yaşayanların oturaq həyat keçirdiyini və şəhər mədəniyyətinə malik olduğunu bir daha sübut edir.

Tarixi abidənin ərazisindən tapılmış şirli və şirsiz qab qalıqları, dəmir və sair əşyalar abidənin tarixinin qədim olduğunu təsdiqləyir. Abidə ərazisindən tapılan mis pullar Şirvanşah I Axistanın (1161 – 97) adından kəsilmişdir.

Məqalədə adı çəkilən Mövlanə adlı tarixi şəxsiyyətin isə adı Mövlanə Hacı İsmayıl Siracəddin əl – Kürdəmiri əş – Şirvanidir. Bu tarixi şəxsiyyət bəzi tarixi mənbələrdə əl – Kürdəmiri, bəzilərində isə əş – Şirvani ləqəbləri ilə yad edilmişdir. İlk təhsilini Şamaxı şəhərində Məhəmməd Nuri Əfəndidən alan İsmayıl Şirvani 1800 – cü ildə (h.1215) Ərzincana gedərək dövrün alimlərindən biri olan Övliyazadə Əbdürrəhman Əfəndidən dərs almışdır. İsmayıl Şirvani Toqatda və Burdurda təhsil alaraq hədis, hikəmiyyə elmlərini öyrənir.

Daha sonralar isə İsmayıl Şirvani Bağdada gedərək dövrün ən böyük alimlərindən olan Mövlanə Xaliddən mükəmməl dərs almışdır. Zamanına görə dünyanın ən böyük şəxsiyyətlərindən olan Mövlanə Xalid özünün on minlərlə müridindən yalnız bir neçəsinə elm öyrətmək üçün icazənamə vermişdir ki, onlardan da biri İsmayıl Şirvanidir. İsmayıl Şirvaninin təhsil aldığı illərdə və sonralar Kürdüstan adlı coğrafi termin xəritələrdə öz əksini tapmamışdır. İsmayıl Şirvani Qafqazda rus işğal siyasətinə qarşı mübarizənin rəmzinə çevrilərək Türkiyəyə mühacirət etmişdir. Ömrünün böyük hissəsi Türkiyə ilə bağlı olmuşdur.

“Alim, fazil, ariflərin və fəzilətlilərin mənbəyi, uca və kərəmli” şəxs olan Mövlanə İsmayılın övladlarından biri Şirvanzadə Mehmet Ruşdi Paşa Osmanlı dövlətinin ən yüksək vəzifəsinə - sərdəzəmlik (baş nazir) məqamına qədər yüksələ bilmiş, yeganə Azərbaycanlıdır. (bax: M.Məhəmmədcəlil, F.Xəlilli – “Mövlanə İsmayıl Siracəddin Şirvani” kitabı, səh. 7, “Adiloğlu” nəşriyyatı, Bakı – 2003) Dövrünün ən böyük şəxsiyyətlərindən olan Hacı İsmayıl Əfəndi böyük sərkərdə Şeyx Şamilin ideya rəhbəri hesab edilir. İslamda nəqsibəndiyyə cəryanının çox böyük nümayəndələrindəndir.

Kürdəmir rayonu ərazisində olan Ərəbxana, Ərəbqubalı, Çöl Ərəb kəndlərinin ərəb mənşəli toponimlər olduğu aydındır. “Şəhərgah yaşayış yeri” tarixi abidəsinin yerləşdiyi ərazi də Ərəbqubalı kəndi ərazisindədir.

XIX əsrə aid məlumata görə, Zaqafqaziyada adında ərəb etnoniminin iştirak etdiyi 29 kənd mövcud olmuşdur. “Kürdəmir rayonunun toponimləri” kitabında Ərəbqubalı toponimi belə izah olunmuşdur: “Ərəbqubalı (Ərəb Qubalı) kəndinin adı Ərəbkefəli adının təhrif edilmiş formasıdır. VIII əsrdə mənşəcə İraqın Kefə mahalından Azərbaycana köçürülmüş ərəb ailələrinin bir hissəsi burada Ərəbkufəli adı ilə (yəni, Kufədən çıxmış ərəblər) adlanmışdır”.

Tədqiqatçılar hesab edirlər ki, “Şəhərgah yaşayış yeri”ndə mövcud olmuş 25 ha sahəni əhatə edən Şirvan şəhərində də məhz indiki Ərəbqubalıların əcdadları yaşamışlar.

İkinci abidə isə Sığırlı kəndinin şimal tərəfindəki qəbiristanlıq ərazisində yerləşir və “Qaratəpə yaşayış yeri və qəbiristanlıq” arxeoloji abidəsi adlanır. Eramızın ilk orta əsrlərinə aid olduğu ehtimal edilən bu tarixi abidə bir zamanlar karvan yolu üzərində yerləşən tarixi təpələrdən hesab edilir. Elmi tədqiqatlara istinad etsək karvan yolu üzərində yerləşən belə təpələrin şimaldan cənuba istiqamətlənməklə Cənubi Azərbaycan ərazisindən keçməklə Yaxın Şərq ölkələri ərazisinədək sıralandığı aydın olar. Yenə qayıdaq Kürdəmir toponiminə.

Toponomik baxımdan Kürdəmir sözünün Kürün dəymədiyi yer kimi formalaşması ehtimalı daha düzgündür və bu versiya yerli əhali tərəfindən daha çox qəbulediləndir. Mənim nənəm 1990-cı illərdə 104 yaşında ikən vəfat etmiş və həmişə öz ulu nənə və babalarından da Kürdəmir sözünün Kürün dəymədiyi, Kürün toxunmadığı yer kimi mənalandırıldığını eşitdiyini söyləyərdi.

Sovetlər dövrünədək və sovetlərin ilk illərində ömrünü ticarət işinə həsr etmiş Məhəmmədmehdi kişi də Kürdəmir sözünün Kürün dəymədiyi yer kimi məna kəsb etdiyini söyləyərdi. O, Dağıstan, İran və Azərbaycan ərazilərində ticarət etmiş və o vaxtkı karvan yollarının tam bələdçisi olmuşdur. Yaşı yüzü ötmüş bu ixtiyar qoca (M.Qənbərov rayonun Köhünlü kəndində yaşayırdı və 1980-ci illərin ortalarında 100 yaşında vəfat etmişdir). Kür daşqınlarından sonra Kürdəmirdən Kürüstü kəndlərə qayıtmağın uzun müddət müşkül iş olduğunu söyləyərdi. Yayın ortalarınadək yolların qurumadığını, Qarasu çayının yatağının bataqlıq olduğunu, yeganə keçidin Musakörpü adlanan (indiki Sor – sor kəndinin yaxınlığında) keçiddən olduğunu bildirərdi. Mən onun öz dilindən eşitmişdim ki, Qarasu çay ilə birləşən Kür daşqınları indiki Kürdəmir qarnizonu ərazisinədək gedib çıxar, rayonun qərb hissəsində isə hazırkı Şilyan kəndindən Qarabucaq istiqamətinə olan qobu və yarğanları su basarmış. Həmin vaxtlar Şilyan kəndi ərazisində balıqçılıqla məşğul olan təsərrüfatın da olduğunu xüsusi vurğulayırdı. Həmin vətəgədə almanlar və ruslar da çalışmışlar.

Faktlar da bunu bir daha sübut edir. Kürdəmir rayonunun cənub sərhədi boyu 80 km – dən çox bir ərazidə axan Kür çayı XX əsrin 50-ci illərinə qədər tez-tez daşar və çayın sahilində heç bir qoruyucu sədd olmadığından hazırkı Şilyan, Sor-Sor və Muradxan kəndləri ərazisindən axan Qarasu çayının sel daşqınları ilə birləşərək bütün əraziləri basar, qarşısına keçəni yuyub aparardı.

Həmin daşqınlar əsasən yazın sonu və yayın əvvəllərində (köhnə kişilərin dili ilə desək qara tut dəyəndə) baş verdiyindən Kür sahili kəndlərin əhalisi həmin vaxtlarda subasmayan vadilərə köçər və sel təhlükəsi sovuşana qədər oralarda məskunlaşardılar.

Kür və Qarasu çaylarının birləşərək yaratdığı daşqınlar hazırkı Sor-Sor kəndi ərazisindən xeyli şimal tərəfə qədər ərazini su altında qoyardı. İndiki Kürdəmir şəhəri ərazisinə isə su gəlib çıxmaz, bu yer Kürün daşqınlarının toxunmadığı sahə hesab olunardı. Odur ki, Kürün dəymədiyi yer, sahə elə Kürdəmirdir. Dilin inkişafı zamanı gedən proseslər Kür dəymir ifadəsində də dəyişikliklər yaratmış və bu ifadə assimilyasiyaya uğradığından Kürdəmir şəklində formalaşaraq coğrafi termin kimi qeydə alınmışdır.

XX əsrin 50-ci illərində keçmiş SSRİ hökumətinin qərarına əsasən torpaqların qorunması məqsədi ilə Qarasu çayının yatağı dəyişdirilmiş, ərazilər sel və daşqın təhlükəsindən xilas olmuşdur.

Mingəçevir su elektrik stansiyasının tikilməsi və Kür çayı ətrafında yaradılan qoruyucu bəndlər (el arasında bu bəndlər məsnə adlandırılır), Kür çayındakı sel və daşqınların da qarşısını kəsmişdir.

Hazırda həmin çay daşqınlarının yaratdığı qobu və yataqlar Kür ətrafı kəndlərdə qalmaqdadır. Sovla və Köhünlü kəndləri arasında, Türkədi kəndində olan axmazlar, Sor-Sor, Ərəbxana, Şilyan və Muradxan kəndləri ərazisində olan qobu və nohurlar həmin dövrün daşqınlarının nişanəsidir. Şirvan düzünün əksər hissəsində isə Qarasu çayının keçmiş yataqları mövcuddur. Bəzən bu yataqlar qobu şəklində Kür və Qarasu çaylarının ərazisini birləşdirir.

Nazim Tapdıqoğlunun “Kürdəmir rayonunun toponimləri” kitabında oxuyuruq:

“Kürdəmir toponimi “Kürün dəymədiyi yer” kimi mənalandırılır. Doğrudan da Kür ovalığındakı ərazilər çoxlu çay daşqınlarına məruz qaldığına görə, toponim su basmasından kənarda, yəni, Kürün dəymədiyi yer kimi formalaşmışdır”. Tədqiqatçı alim N.Tapdıqoğlunun tərtib etdiyi adı çəkilən qiymətli tədqiqat əsərində Kürdəmir rayonunun bütün yaşayış məntəqələrinin adı haqqında məlumatlar verilmişdir. Məsələn: Xırdapay kəndinin adının XIX əsrin ortalarında Muğan düzünün şimalında yaşayan şahsevənlərin bir qolu olan xırdapaylılardan götürüldüyü iddia edilir. Sözün izahı isə belə verilmişdir.

“Xır – xırda sözünün ilk variantıdır. Xır – süni suvarma ilə becərilən əkin sahəsinə deyilir. Xır və ya Kür sözü bəzi Türkdilli xalqlarda tarla, zəmi və ya düzənlik mənalarında işlədilir”.

Kitabı diqqətlə vərəqləyəndə heç bir yaşayış məskəninin adında kürd məişətinə və kürd toponimlərinə aid sözlərə rast gəlinmir. Odur ki, biz hər birimiz yurd yerlərimizin adını, onun tarixini öyrənməyə daim səy göstərməli, hər bir fikiri söyləyərkən tarixi mən-bələrə istinad etməliyik.

İdmanı

Kürdəmir şəhərində idmanda da yüksək səviyyəli inkişaf gedir. Bu mənada 2008-ci ilin 24 sentyabr tarixində istifadəyə verilən Kürdəmir Olimpiya İdman Kompleksi ən yaxşı nümunədir. Kompleks şəhərdə olimpiya və qeyri-olimpiya növləri üzrə idmançıların artırılmasına, uşaqların asudə vaxtlarının səmərəli istifadəsinə böyük töhfə vermişdir.

Rayonda ən populyar idman növü güləş və voleyboldur. Azərbaycan millisinə güləşçilər yetişdirən Kürdəmirin komanda idman növlərindəki fəxri "Kürdəmir Kişi Voleybol Komandası"dır. Dəfələrlə Azərbaycan çempionatının medallarına yiyələnən klub kişi voleybolunda hegomoniyasını davam etdirir. Belə ki, komanda 2013-14 idman mövsümündə də uğurla çıxış edərək Azərbaycan voleybol liqasının “Dördlər finalı”na yüksəlmişdi.

Coğrafiyası və iqlimi

Aran iqtisadi rayonuna daxil olan Kürdəmir rayonu mərkəz kimi 1930-cu ildə yaradılmışdır. Ağsu, Göyçay, Ucar, İmişli, Sabirabad, Hacıqabul və Zərdab rayonları ilə həmsərhəddir.

Kürdəmir sözünün etimologiyası haqqında bir neçə versiya var. Kürdəmir -"Kür" və "Dəmir" sözlərindən olduğu ehtimal olunur (Şirvan dialektində "Kür" sözü çılğın, cəsur, igid, qoçaq anlamında, "Dəmir" isə həmin ərazidə məskunlaşmış yeddi yaşayış məskəninin, obanın igidlərinin xası, başçısı, sərkərdəsi olan igid Dəmir, qoçaq Dəmir, cəsur Dəmir mənasında işlənmişdir).

Kürdəmir - "kür dəymir" sözlərindən götürüldüyü ehtimal olunur. Yəni, Kür çayı daşarkən daşqından əziyyət çəkməyən (suyun çatmadığı yerlər) sahə Kürdəymir kimi adlanmış, zaman keçdikcə "Y" samiti assimilyasiya (aşınma) olmuş və "Kürdəmir" şəklində işlənmişdir. Ərazisi 163151 hektar olmaqla ölkə ərazisinin 1,9 %-ni təşkil edir. Rayon 23 inzibati ərazi vahidliyi, 1 şəhər, 2 qəsəbə, 30 bələdiyyə ilə əhatə olunmuşdur.

Rayon ərazisinin meyilliyi 1 dərəcə, dəniz səthindən hündürlüyü 0 200 m (dərinlik və hündürlük şkalası üzrə), havanın orta illik temperaturu 15 °C dərəcə, yağışların illik miqdarı 250–300 mm, küləyin sürəti 2–3 m/san, quru subtropik iqlimə xarakterikdir.

Rayonun əsas fəaliyyəti bitkiçilik və heyvandarlığı inkişaf etdirmək olmaqla, son zamanlar bazar iqtisadiyyatı şəraitinə uyğun olaraq ticarət, xidmət və digər sahələr üzrə kiçik sahibkarlıq fəaliyyətinə geniş yer verilmişdir.

Rayonun ərazisindən Ağsu - Kürdəmir - Bəhrəmtəpə avtomobil yolunun 43 km (III dərəcəli), Ələt - Qazıməmməd - Kürdəmir - Yevlax yolunun 42 km (II dərəcəli), Bakı -Tbilisi baş dəmir yolunun 44 km hissəsi keçir.

Rayonun Şığırlı kəndi ərazisində yerləşən "Qaratəpə" yaşayış yeri və qəbiristanlıq ilk orta əsrlərə aid olduğu ehtimal olunur.Ölkə əhəmiyyətli arxeoloji tarixi abidədir. Abidə dövlət tərəfindən qorunur.

Ərəbqubalı kəndi ərazisində "Şəhərgah" yaşayış mənətəqəsi IX –XI əsrdə Şirvan adlı şəhərin qalıqları olduğu ehtimal olunur. Abidədə son dəfə 2009-cu ildə AMEA-nın Arxieologiya institutunun əməkdaşı, professor Qafar Cəbiyeb tədqiqat işləri aparmışdır. Yerli əhəmiyyətli bu abidə dövlət tərəfindən qorunur

Əhali

Kürdəmir rayonunun ərazisi 1631,5 km², əhalinin bir kvadrat kilometrə sıxlığı 67 nəfər təşkil edir. Rayonda 1 şəhər, 2 qəsəbə, 59 kənd vardır. Rayonun iri yaşayış məntəqələri Kürdəmir şəhəri, Karrar və Qarabucaq qəsəbələri, Atakişili, Xırdapay, Yenikənd, Mollakənd, Şilyan, Qarasaqqal, Muradxan, Köhünlü, Sığırlı kəndləridir.Rayonda adambaşına 1.1 hektar kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahəsi düşür. 2013-cü ilin yanvar ayının 1-i vəziyyətinə rayonun əhalisi 108 900 nəfər olmuş və 2012-ci il ərzində 1 400 nəfər(2011-ci ildə rayonun əhalisi 107 500 nəfər), yaxud 1,2 % artmışdır. Əhalinin ümumi sayından 54 300 nəfərini və ya 49,9 %-i kişilər, 54 600 nəfərini və ya 50,1 %-i qadınlar təşkil edir. Əhalinin(o cümlədən Kürdəmir şəhərinin əhalisi 21 500 nəfər) 19,74 %-i şəhər yerlərində, 80,26 %-i (kənd əhalisi 87 400 nəfər)kəndlərdə yaşayırlar.

Rayon sakinlərinin 26 682 nəfəri 24.5 %-i 0-14 yaşda olan uşaq və yeniyetmələrdən,74 050 nəfəri 68 %-i əmək qabiliyyətli yaşda olanlardan və 8 168 nəfəri 7.5  %-i əmək qabiliyyətli yaşdan yuxarı olanlardan ibarətdir.Əhalinin orta yaş həddi 31 yaşdır. Rayonda 2215 nəfər məcburi köçkün, 300 nəfər qaçqın məskunlaşmışdır.Şəhid ailələrinin sayı 113, Qarabağ müharibəsi əlillərinin sayı 60 nəfərdir.

Görkəmli şəxsləri

1. İsmayıl Siracəddin Şirvani (1782-1848) — filosof, Şeyx Şamilin müəllimi
2. Rüşdi Paşa Şirvanzadə — Osmanlı İmperiyasının sədrəzəmi
3. Mustafa Mahmudov — Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti parlamentinin üzvü
4. Gülputa Mənsim qızı Orucova—Sosialist Əməyi Qəhrəmanı
5. Məmiş Abdullayev — Sovet İttifaqı Qəhrəmanı
6. Aşıq Şakir — ustad aşıq
7. Aşıq Əhməd — ustad aşıq
8. Həsrət Hüseynov — musiqiçi
9. Eynulla Cəbrayılov — müğənni
10. Ağamusa Axundov — akademik
11. Rafael Hüseynov — akademik, filologiya elmləri doktoru, professor
12. Fəxrəddin Veysəlli — filologiya elmləri doktoru, professor
13. Vaqif Sultanlı — filologiya elmləri doktoru, professor, yazıçı
14. Tünzalə Baxşıyeva - AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun elmi əməkdaşı, filologiya elmləri doktoru
15. Gülzar İbrahimova - AMEA İnsan hüquqları İnstitutunun elmi əməkdaşı, siyasi elmlər doktoru
16. Alik Nəcəfov - AMEA Riyaziyyat və mexanika İnstitutunun elmi işçisi, fizika-riyaziyyat elmləri doktoru
17. Amin İsmayılov - AMEA Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutunun Baş elmi işçisi, kənd təsərrüfatı elmləri doktoru
18. Əlikram Məmmədov — tibb elmləri doktoru, professor
19. Faiq İslamzadə — tibb elmləri doktoru, professor
20. Nəsrəddin Abışov - tibb elmləri doktoru,professor
21. Sadıq Zərbəliyev — Azərbaycan Respublikasının xalq artisti
22. Sadıq Hüseynov — aktyor
23. Atif İslamzadə — filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, şair
24. Teyyub Mənsim oğlu Orucov — filoloq / əməkdar müəllim
25. Mehman Musaoğlu — filologiya elmləri doktoru, professor
26. Ramazan Əhmədli — filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
27. Qara Mustafayev — biologiya elmləri doktoru, professor
28. Cəbrayıl Usubov — DİN-nin general-mayoru
29. Zabit Quliyev — Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı
30. Yadigar Cəfərli — filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
31. Babək Xalistürk — bilologiya elmləri doktoru,  AMEA-nın A.İ.Qarayev adına Fizilogiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi
32. Hacıqulu Bağırov — ATU-nun cərrahi xəstəliklər kafedrasının dosenti, tibb elmləri namizədi
33. Oqtay Cəlilbəyli — filologiya üzrə elmlər doktoru, BDU-da kafedra müdiri
34. Ağaverdi Xəlil — filologiya üzrə elmlər doktoru, folklorşünas
35. Səfalı Əliyev — müğənni, muğam ifaçısı
36. Fərid Hüseyn — şair, publisist
37. Qəşəm İsabəyli — uşaq şairi