Nəcəf bəy Vəzirov

Nəcəf bəy Vəzirov
Doğum tarixi	17 fevral 1854(1854-02-17)
Doğum yeri	Şuşa, Şuşa qəzası, Şamaxı quberniyası, Rusiya imperiyası
Vəfat tarixi	9 iyul 1926(1926-07-09) (72 yaşında)
Vəfat yeri	Bakı, Bakı qəzası, Azərbaycan SSR, ZSFSR, SSRİ
Dəfn yeri	Bakı
Həyat yoldaşı	Xurşid xanım Vəzirova[d]
Uşaqları	Şamil bəy Vəzirov[d], Sara xanım Vəzirova, Sürəyya xanım Vəzirova[d]
Təhsili	Şuşa şəhər məktəbi, Petrovski-Razumovski Əkinçilik Akademiyası[d] (–1878)
Fəaliyyəti	jurnalist, yazıçı
Fəaliyyət illəri	1873-cü ildən
Əsərlərinin dili	Azərbaycan dili
Janrlar	dram, faciə, komediya
Tanınmış əsərləri	Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük[d]
Nəcəf bəy Vəzirov Vikimənbədə
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Nəcəf bəy Fətəli bəy oğlu Vəzirov (17 fevral 1854, Şuşa – 9 iyul 1926, Bakı) — Azərbaycan yazıçısı və dramaturqu.

Azərbaycan dramaturgiyasının inkişafında, onun ideya-estetik məzmun bədii sənətkarlıq keyfiyyətlərinin zənginləşdirilməsində, milli teatrın yaradılmasında və inkişafında müstəsna rolu vardır. Bütün ictimai fəaliyyəti və ədəbi yaradıcılığı ilə milli azadlıq hərakatına yaxından kömək göstərən Nəcəf bəy Vəzirov Azərbaycan ədəbiyyatında faciə janrının əsasını qoymuş, Azərbaycanda feodal-patriarxal quruluşa qarşı çevrilmiş maarifçilik hərəkatının genişlənməsində yaxından iştirak etmişdir.

Moskvadan müəllimi Həsən bəy Zərdabi ilə məktublaşan, təzəcə işıq üzü görən "Əkinçi"yə publisist məqalələr göndərən tələbə Vəzirov "Ev tərbiyəsinin bir şəkli" (1875), "Gəmi lövbərsiz olmaz" (1876) məzhəkələri ilə dramaturji yaradıcılığa başlayıb. Bakı neft sənayesindən, milli burjuaziyanın təşəkkülündən bəhs edən ilk pyes "Pəhlivanani zəmanə" (1898–1900) də Nəcəf bəy Vəzirova məxsusdur.

Həyatı

Nəcəf bəy Fətəli oğlu Vəzirovun doğum tarixi ilə bağlı müxtəlif məlumatlar mövcuddur. Yazıçının doğum tarixi ilə bağlı aparılan araşdırmalarda 2 aprel 1854 və 11 aprel 1854 tarixlərinə rast gəlinir. Bəzi mənbələrdə bu tarix 15 fevral və 17 fevral olaraq da qeyd edilib. Vəzirovun doğum ili bağlı da Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan arxiv sənədlərində fərqli tarixlər mövcuddur. Arxivdə saxlanılan pasport və üzvlük qeydlərində Vəzirovun doğum tarixi 1859 kimi göstərilmişdir. Azərbaycan SSR Xalq Komissarlığı tərəfindən verilmiş şəxsiyyət vəsiqəsində isə 1856-cı il tarixi qeyd olunmuşdur. 1913-cü ildə "Səfa" cəmiyyəti tərəfindən Vəzirovun şərəfinə təşkil olunmuş 40 illik yubiley mərasimində isə 1854 tarixi göstərilmişdir. Bütün bu fərqli tarixlərə baxmayaraq, müəllif özü 1913-cü ildə qələmə aldığı "Tərcümeyi-halım" əsərində doğum tarixini 1854 kimi qeyd etmişdir.

Nəcəf bəy Azərbaycanın Şuşa şəhərində Fətəli bəyin ailəsində dünyaya göz açıb. 14 yaşına qədər Şuşa şəhərində yaşayan Vəzirovun təbiətə olan marağı da burada formalaşıb. Dədəsi Nəcəfqulu bəy, atası Fətəli bəy Qarabağın Zümürxaç kəndinin bəylərindən olub. Əvvəllər zəngin bir ailə həyatı yaşayan Vəzirovlar zamanla çətinliklərlə üzləşmiş və ailə getdikcə yoxsullaşmağa başlamışdır. Yoxsulluq daha çox Nəcəf bəy Vəzirovun atasının dövründə müşahidə edilir. Fətəli bəy gec evlənsə də, dörd övladı olub: Nəcəf bəy, Məmməd bəy, Güllü xanım və Əftab xanım. Fətəli bəy, atasının adını yaşatmaq üçün ilk övladına Nəcəf adını vermişdir.

Atasının xəstəliyi səbəbindən iş qabiliyyətini itirmiş, ailənin yükünü Nəcəf bəyin anası Mina xanım öz üzərinə götürmüşdür. Mina xanım Azərbaycanın məşhur Mehmandarovlar nəslindən olan Həsən bəy Mehmandarovun qızı idi. Kifayət qədər imkanlı qohumları olmasına baxmayaraq, Vəzirov ailəsi onlardan heç bir dəstək görməyib. Vəzirov bu çətin dövrləri "Tərcümeyi-halım" əsərində belə təsvir edir:

…Bizim həyatımız nəhayət dərəcədə üsrətlə keçirdi. Atam naxoş və bacarıqsız bir adam idi. Bizi ancaq anamız çalışıb pul qazanmaqla saxlayırdı. Qohum-qardaşlarımızın bizə kömək etməmələrindən dolayı rəhmsizlikləri məni çox dilgir və mütəəssir edirdi. О vaxtlar mənim yadıma düşdükcə indi də ürəyim parə-parə olur."

Uşaqlığı Şuşa şəhərində keçən Nəcəf bəy 1866-cı ilə məktəbə göndərilir. O bu barədə "Tərcümeyi-halım"da yazır:

Məni 12 yaşında məktəbə göndərdilər. 3 ayın içində Quran oxumağı öyrənib, yazıya başladım. Bir ildən sonra məni Şuşa şəhərində mülkiyyə məktəbinə verdilər. Burada məni bir müəllimə ilə tanışdırdılar ki, qardon üzərində yazılmış rus əlifbasını mənə təlim etsin. Mənim yeni müəllimim məni haqq və nahaqqa ya qardon ilə və ya əli ilə döyərdi. Axırda bu işgəncələrə dözməyib məktəbdən qaçmağa məcbur oldum.

Nəcəf bəyin məktəbə bu qədər gec başlamasının səbəbi ailənin maddi vəziyyətinin yaxşı olmaması idi. Yazıçının "Tərcümeyi-halı"ndan da göründüyü kimi, ilk il məktəbdə uğurlu nəticələr göstərir, daha sonra Şuşa Mülki Məktəbinə daxil olur. Lakin bu məktəbdə əsli erməni olan müəllimi Mxırtıçın haqsız davranışları və döyməyə qədər çatan işgəncələri səbəbindən məktəbi tərk etmək məcburiyyətində qalır. Nəcəf bəyin Şuşa məktəbindən qaçması qohumları arasında fərqli mənalarda şərh olunmağa başlayır. "Tənbəl" və "qabiliyyətsiz" kimi ittihamlarla üzləşən Vəzirov, bu vəziyyəti öz lehinə çevirərək güclü bir əzmkarlıq göstərmişdir. Ana tərəfdən bir qohumu, "heç olmasa rus dilini öyrənib gələcəkdə ailəsini dolandıra bilsin" düşüncəsi ilə ona təhsil verməyə başlayır. Lakin onun bu rəftarı Vəzirovu razı salmır ki, 1868-ci ildə daha yaxşı təhsil almaq üçün anasını geridə qoyaraq Bakıya yollanır:

"1868-ci ildə anamın göz yaşlarına baxmayıb, dərs oxumaq üçün Bakıya getdim."

Nəcəf bəy Vəzirovun Bakıya gəldiyi dövrlərdə şəhər sənaye və ticarət sahələrində sürətli inkişaf dövrünü yaşayırdı. Neft şəhərdə böyük dəyişikliklərə səbəb olmuşdu. Bu dövrdə Vəzirov Bakıda yerləşən "Realnı Gimnaziya"ya daxil olmaq qərarına gəlir. Burada keçirilən müsahibədə tarix və coğrafiya suallarına cavab verə bilməsə də, hazırcavablığı və zəkası sayəsində məktəbin ikinci sinfinə qəbul olmağa nail olur. Bu məktəbdə təbiət elmləri ilə yanaşı, rus dili və ədəbiyyatı, tarix, coğrafiya, riyaziyyat, alman dili, fransız dili və təbiətşünaslıq dərsləri tədris olunurdu. Realnı Gimnaziya Nəcəf bəy Vəzirovun həyatında müsbət təsir göstərmiş, onun fikir dünyasının formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Bu məktəbdə Vəzirov rus klassik yazarların əsərlərini orijinaldan oxumaq imkanı əldə etmişdir.

İlk il məktəbə yeni başlaması və dərslərin çətin olması səbəbindən Nəcəf bəy bir qədər çətinlik çəksə də, sinfini keçməyi bacarır. Sonrakı illərdə, xüsusilə son sinifdə yüksək nailiyyət göstərərək, 1874-cü ildə məktəbi fərqlənmə ilə bitirir. Nəcəf bəyin Bakıda rus məktəbində aldığı bu təhsil onun gələcəkdə yaradıcılığına böyük təsir göstərmişdir.

Bakının sənaye şəhərinə çevrilməsi mədəni həyatını da əhəmiyyətli dərəcədə zənginləşdirmişdi. Şəhərdə fəaliyyət göstərən zəngin repertuarlı rus teatrları gənclərin fikirlərini sərbəst ifadə etmələrinə şərait yaratmış, oxumuş müsəlman gənclərin milli teatr yaratmaq, öz dillərində əsərlər yazıb səhnələşdirmək arzusunu daha da gücləndirmişdi. 1873-cü ildə altıncı sinifdə oxuyarkən teatrla tanış olan Nəcəf bəy bu hadisənin onun üzərində böyük təsir buraxdığını xatirələrində qeyd edir. Ertəsi gün təbiət elmləri müəllimi Həsən bəy Məlikov (Zərdabi) ilə görüşən Nəcəf bəy müsəlmanların teatr sahəsindəki vəziyyətini soruşur və aldığı cavablardan ruhlanaraq dərhal fəaliyyətə başlayır. Vəzirov 1873-cü il mart ayının 10-da Mirzə Fətəli Axundovun "Lənkəran xanının vəzirinin sərgüzəştləri", aprel ayının 17-də isə "Hacı Qara" komediyalarını müəllimi Zərdabinin rəhbərliyi ilə səhnəyə hazırlayır. Azərbaycanda ilk dəfə bir müsəlman yazıçının əsəri səhnələşdirilir və Nəcəf bəy "Hacı Qara" tamaşasında qadın rolunda çıxış edir. Tamaşa tamaşaçılar tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılanır və hətta əsərin müəllifi Mirzə Fətəli Axundzadə tərəfindən yüksək qiymətləndirilir. Beləliklə, milli Azərbaycan teatrının əsası qoyulur. Nəcəf bəy bu hadisə barədə yazır:

…Qırx il bundan əvvəl, 1873-cü ildə, altıncı sinifdə oxuduğum vaxt ilk dəfə Rus teatrına getdim. O gecə məni həddən artıq təsirləndirdi. Teatrın necə bir şey olduğunu anladım. Ertəsi gün gimnaziya müəllimi Həsən bəy Məlikov cənablarına müraciət edib soruşdum ki, bizim dilimizdə teatr əsərləri, yəni ya komediya, ya da faciə varmı? Həsən bəy Məlikov mərhum Mirzə Fətəli Axundzadənin "Hacı Qara" komediyasını tapdı. Bu komediyanı internatda olan müsəlman şagirdləri ilə birlikdə səhnələşdirmək üçün hazırlığa başladıq. Hər gün nahardan sonra internatın yemək otağında məşq edirdik. Hazırlıqlarımıza Həsən bəy Məlikov cənabları tamaşa edirdi, amma şagirdləri mən məşq etdirirdim. Hacı Qara rolunu sabiq Gəncə şəhər qlavası Əsgər bəy Adıgözəlov-Gorani oynayırdı. Mən isə qadın rolunu götürdüm. Tamaşa günü çoxlu insan vardı, əksəriyyəti ermənilərdən idi. Bakı qubernatoru mərhum Staraselski də həyat yoldaşı ilə gəlmişdi. Bizim bu tamaşamız camaata çox xoş gəldi. Tamaşadan sonra qubernatorun tərcüməçisi mərhum Həsən bəy Nəbibkov bizi qonaq etdi. Həmin gecə müəllimimiz Həsən bəy Məlikov, teatr əsərinin müəllifi Mirzə Fətəli Axundzadəyə təbrik teleqramı göndərdi. Mirzə Fətəli Axundzadə isə iki səhifəlik böyük bir razılıq məktubu yazdı. Məktubun sonunda isə əlavə etmişdi: "Bu gün Hacı Qara əsərini səhnədə göstərməklə mənim ömrümə on il əlavə etdiniz.

Nəcəf bəy gimnaziyada oxuduğu illərdə səylə çalışır. Bu zaman o təhsilini davam etdirmək barədə düşünürdü. Maddi çətinliklər səbəbindən pulsuz ali təhsil almağın mümkün olmadığını anlayan Vəzirov gimnaziyada oxuduğu illərdə müəyyən məbləğ qarşılığında varlı uşaqlarına dərs deyir, aldığı əmək haqqını toplayırdı. Ona bu işdə müəllimi Həsən bəy Zərdabi də köməklik göstərirdi. O yazır:

Gimnaziyada oxuduğum axrıncı iki ildə başqalarına dərs deməyə başladım. Gecələr saat onbirədək məşğul bulunurdum, ondan sonra öz dərslərimi oxuyardım və asudə olan vaxtlarımı da məzhəkə yazmağa sərf edərdim. Məktəb idarəsi gimnaziyada mənə bir otaq vermişdi. Çox çalışmaqdan bədənim zəifləmişdi. Gimnaziyanın qutaranadək 600 manat toplamışdım. Bu paradan savayı heç kəsdən müavinət gözləntim yoxidi.

1874-cü ilin iyun ayında Nəcəf bəy Vəzirov Bakıdakı gimnaziyadan məzun olub, ali təhsil almaq məqsədilə Moskvaya yola düşür. 1874-cü ilin avqustunda isə Peterburqa gəlir. Peterburqda imtahan verərək darülfünuna qəbul olur. Lakin burada ağır xəstəliyə tutulur və Moskvaya geri qayıtmaq məcburiyyətində qalır. 1874-cü ilin sentyabrında Moskvaya gəlir və burada Petrovski-Razumovski Meşə və Torpaqşünaslıq Akademiyasının Meşəçilik fakültəsinə daxil olur.

Moskvaya qayıtdığı zaman topladığı 600 manat puldan geridə 80 manat pulu qalmışdı. Vəzirov bu illəri barədə yazır:

1874-cü ilin sentyabrın 27-də Moskvaya gəldim və Petrovsk Akademiyasına qəbul oldum. O zaman cəmi səksən manat pulum qalmışdı. Bunun əlli manatını təhsil haqqı olaraq ödədim. Elə bir vəziyyətdə idim ki, halımı yalnız Allah bilərdi. Soyuq havası olan Moskvada üstümə örtmək üçün bir yorğanım belə yox idi. Gecələr üstümə yalnız dünyada malik olduğum yeganə şey — bircə köhnə palazımı çəkirdim. Bu palaz da mənim bərbad vəziyyətim kimi elə bir halda idi ki, onu yalnız öküzlərin üstünə örtməyə yaraşırdı. Palaz altında yatmağım səbəbilə ləqəbim "Dərviş" qaldı.

Vəzirov tezliklə akademiyadan təqaüd qazanır və maddi vəziyyəti bir qədər yaxşılaşır.

N. B. Vəzirovun Moskvada təhsil aldığı dövr Rusiyada azadlıq düşüncələrinin və xalqçı inqilab hərəkatlarının artmağa başladığı bir zamana təsadüf edirdi. Xüsusilə Kiyev, Odessa, Rostov kimi şəhərlərdə bu cərəyanlar daha çox yayılmışdı. Akademiyada çalışan müəllimlər arasında N. İ. Jeleznov, P. A. Şıkov, N. N. Kufman, V. S. Praff, A. Babuxin, K. A. Tmiryazev, M. P. Şepkin kimi məşhur elm xadimləri vardı. Bu müəllimlər arasında N. Q. Çernışevski və Karl Marksın əsərlərini oxuyanlar, hətta çarizmə qarşı açıq tənqidlər səsləndirənlər belə mövcud idi. Vəzirovun fikrincə, akademiya inqilab və islahat ruhuna malik bir düşüncə mühitinə sahib idi. Belə bir məktəbdə təhsil alması, təbii ki, onun dünyagörüşünə və siyasi fikirlərinə təsir edəcək, intellektual və ideoloji inkişafına təkan verəcəkdi. Moskva və Sankt-Peterburqdakı digər ali məktəblər kimi, Petrovski-Razumovski Akademiyasında da müəyyən inqilabi davranışlar sərgilənirdi. Zaman Əsgərli yazır ki, 1876-cı ildə Nəcəf bəy Vəzirovun yoldaşlıq etdiyi görkəmli rus yazıçısı V. Q. Korolenko və tələbələrdən Qriqoryevlə Vernerin başçılığı ilə akademiyada inqilabi həyəcan başlamışdı. Mart ayının 13-də tələbələr akademiyanın direktoru F. N. Korolyova ərizə təqdim etmişdilər. Bu ərizəni imzalayanlar arasında Nəcəf bəy də varidi. V. Q. Korolenko ilə Nəcəf bəy arasındakı dostluq sonrakı illərdə də davam etdi. 1913-cü ildə Nəcəf bəyin ədəbi fəaliyyətinin 40 illik yubileyini keçirilərkən təbrik məktubu göndərənlər içində Korolenko da var idi. Məktub "Köhnə yoldaşından salam və uzunmüddətli fəaliyyət arzusu ilə" cümləsi ilə bitirdi.

Həm Bakıda, həm də Moskvada təhsil aldığı dövrlərdə Nəcəf bəy Vəzirovun ağlını müəyyən suallar məşğul etməyə başlamışdı: Müsəlman dünyasının düçar olduğu bu qaranlıqdan qurtuluş yolları nə ola bilər? Məhz bu və buna bənzər suallar onunla eyni düşüncələrə sahib olan dostlarını bir araya gətirmiş və Həsən bəy Məlikov Zərdabinin rəhbərliyi ilə "İmdadiyyə" adlı bir cəmiyyət qurmuşdular.

Bu cəmiyyətin məqsədini Nəcəf bəy və dostları belə ifadə edirdi: "Çirkinliklərin və pisliklərin sonunu gətirmək üçün birgə hərəkət etmək." Onlar bunu bu sözlərlə izah edirdilər: "Biz ağlın tərəfdarıyıq, bizim silahımız elmdir. Biz cəhalətə və geriliyə qarşı mübarizə aparmalıyıq."

"İmdadiyyə" cəmiyyəti qısa müddətdə çoxlu tərəfdar topladı və Moskva hakimiyyətinin diqqətini çəkdi. Moskva rəhbərliyi Nəcəf bəyi və onun tələbə dostları Ə. Gorani, M. Əlizadə, A. Şahtaxtlını qadağan edilmiş ədəbi-fəlsəfi fikirləri yaymaqda ittiham etdi. Hətta Çar II Aleksandrın əmri ilə Moskva Jandarma İdarəsi tərəfindən izlənməyə başladılar.

Nəcəf bəyin həyat və yaradıcılığını tədqiq edən akademik Feyzulla Qasımzadə və professor M. Mustafayev onun inqilabi hərəkatla əlaqəsini inkar etmiş, onun siyasi yığıncaq və dərnəklərdə iştirak etmədiyini yazmışlar. Lakin Zaman Əsgərli yazır ki, Moskva Oktyabr İnqilab Arxivində saxlanılan bəzi sənədlərdə, xüsusilə də "İmdadiyyə" dərnəyi ilə bağlı sənədlərdə Vəzirovun Rusiyadakı inqilabçı xalqçıları ilə yaxın əlaqəsi olması, akademiya daxilində baş verən tələbə çıxışlarında və gizli tələbə təşkilatlarında şəxsən iştirak etməsi barədə məlumatlar əks olunub.Digər bir tədqiqatçı Kamran Məmmədov da bu faktı təsdiq edərək yazır:

Müsibəti-Fəxrəddin tamaşasının afişası (1909-cu il)

"Fəlsəfə elmləri doktoru Z. Göyüşovun Moskvada Mərkəzi Dövlət Oktyabr İnqilabı Arixivindı Zərdabi və Vəzirov haqqında yeni tapdığı sənədlər əsasında deyə bilərik ki, Vəzirov 1878-ci ildə Moskvada "İmdadiyyə" adlı dərnək təşkil etmişdir."

1878-ci ildə Vəzirov akademiyanı bitirərək meşəbəyi ixtisasına yiyələnir. Moskvadan vətəninə qayıdan Vəzirov 1878-ci il noyabr ayının 15-də Qafqaz Canişinliyinin Baş idarəsinin nəzdindəki Dövlət Mülkiyyəti idarəsi tərəfindən Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının Tərtər nahiyəsinə meşəbəyi təyin olunur. Hökumətin 26 dekabr 1878-ci il qərarına əsasən Qafqazda meşəçilik üzrə vəzifə və maaşlar müəyyənləşdirilir. Vəzirova da üçüncü dərəcəli meşəbəyi rütbəsi verilir. İl yarımdan çox bir müddətdə o, Tərtər nahiyəsində çalışır. 1880-ci il iyul ayının 1-də Qafqaz Canişinliyinin Baş idarəsi nəzdindəki Dövlət Mülkiyyəti idarəsi tərəfindən Vəzirovun rütbəsi artırılır və qulluq yeri dəyişdirilir. O, ikinci dərəcəli meşəbəyi kimi Dilicana təyin olunur. Yaxşı işlədiyinə görə 1881-ci ildə yüz manat pulla mükafatlandırılır. 1882-ci ildə isə rütbəsi artırılaraq birinci dərəcəli meşəbəyi vəzifəsinə təyin edilir.Yaxşı çalışmasına və öz işində əla xidmətinə görə Dövlət Senatı 22 yanvar 1887-ci il tarixli qərarı ilə quberniya katibi rütbəsində Vəzirova meşəçilik işi üzrə "həqiqi student" adını verir və vəzifəsi də artırılır. O, rotmistr knyaz Qulu xan Üsmiyevin Yelizavetpol quberniyasındakı meşələrini idarə edir. Vəzirov meşəbəyi vəzifəsində çalışarkən ixtisasını artırmaqla müntəzəm məşğul olur.

90-cı illərdə Rusiyada inqilabi hərəkatın yüksəlişi ilə əlaqədar olaraq Petrovski-Razumovski Akademiyasının məzunlarını təqibə başayır, onları həbs edir, işdən qovurdular. Vəzirov da bir "petrovist" kimi meşəbəyilikdən çıxarılmışdı. O, sonralar bu barədə yazırdı:

"Rusiyanın ən birinci məqami-iftixari olan Petrovski Akademiyasının adı çəkiləndə çoxları qorxardı. O cəhətdən Akademiya məzunları onların nəzərində laubali və ziddiməslək hesab olunurdular."

1895-ci ildə Vəzirov Bakıya gələndə məhkəmələrdə fəaliyyət göstərmək üçün vəkillik imtahanlarında iştirak edir. İmtahanı uğurla keçdikdən sonra vəkillik peşəsinə yiyələnir və məhkəmələrdə çalışmağa başlayır.

1903-cü ildə Nəcəf bəy Vəzirov Bakı şəhər dumasının katibi, sonra isə onun Peşə məktəb şöbəsinin rəis müavini təyin olunur. O, Bakı kəndlərində yeni tipli məktəblər açmağa çalışırdı. Bu işdə yerli ruhanilər yazıçıya müqavimət göstərsələr də, o müxtəlif vasitələrdən istifadə edib, məqsədinə nail olurdu.

Bir tərəfdən bələdiyyədə işləməsi, digər tərəfdən isə Bakı məhkəmələrində vəkillik fəaliyyəti ilə məşğul olması Nəcəf bəyə Azərbaycan xalq həyatını yaxından müşahidə və araşdırmaq üçün geniş imkanlar yaratmışdır. Bu müşahidə və araşdırmalar onun ədəbi fəaliyyətinə zəngin bir mənbə olmuşdur. Nəcəf bəy Bakı Bələdiyyə Məclisində çalışarkən, tələbəlik illərində qatıldığı islahatçı hərəkatlar səbəbindən Bakıdan uzaqlaşdırılmış Nəriman Nərimanovun yenidən Bakıya qayıtmasını böyük səylər göstərərək təmin etmişdir.

1913-cü il noyabrın 15-də H. Z. Tağıyev teatrında Vəzirovun ədəbi-bədii fəaliyyətinin qırx illiyinə həsr olunmuş təntənəli yubiley keçirilmişdir. Həmin gün qəzet və jurnallar "Milli bayram" sərlövhəsində məqalələr dərc etmişdir. Vəzirovun yaradıcılıq fəaliyyətinin 40 illiyi ilə əlaqədar Hacıbəyov ona aşağıdakıları yazırdı: "Nəcəf bəy cənabları, siz həmişə diri qalacaqsınız. Dünyada siz əkdiyiniz ağacların meyvələrinin toxumlarını külək müsəlman aləminin səhralarına səpib, göyərdib, minlərcə Nəcəf bəylər yetirib, gözəl niyyətlərinizi daha da rövnəqləndirəcəklər. Sizin adınız tarixlərin vərəqlərində səbt olub dillərdə zikr olunacaqdır". Yubileydə həmçinin Azərbaycanın ən görkəmli ziyalıları Nəriman Nərimanov, Cahangir Zeynalov, Mahmud bəy Mahmudbəyov, Q. Qasımov, A. Rzayev, Abdulla Şaiq çıxış edib ədibin ünvanlna səmimi sözlər söyləyirlər.Yubiley münasibətilə Səfa maarif cəmiyyəti Vəzirovun həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş xüsusi kitabça buraxmışdır. Kitabçada dramaturqun yaradıcılığına xüsusi qiymət verilmişdir.

Ölümü

1917-ci ildə Rusiyada baş verən inqilabdan sonra hakimiyyəti tədricən ələ alan Sovet rejimi Nəcəf bəy Vəzirovu Sovet Xalq Torpaq Komissarlığının Meşə İdarəsinə müfəttiş təyin edir. O, ömrünün sonuna qədər bu vəzifədə çalışmış, eyni zamanda teatr və tərcümə işlərini də davam etdirmişdir. Vəzirovun həyat fəlsəfəsi çalışmağa və uğur qazanmağa əsaslanırdı. Həyatının son günlərində belə həkimlərin "Artıq işləyə bilməzsən" sözlərinə məhəl qoymadan, tələbələri ilə birlikdə Şamaxının Çuxuryurd kəndinə yola düşmüşdür. O, 1926-cı il iyulun 9-da burada ürək tutmasından vəfat etmişdir.

Cənazə mərasimi böyük bir izdihamın iştirakı ilə keçirilmiş və Bakıda dəfn edilmişdir. Məzarı hazırda Fəxri Xiyabanda yerləşir.

Nəcəf bəy Vəzirovun vəfatı haqqında çoxsaylı qəzetlər məlumat vermişdir. 1926-cı il iyulun 13-də "Bakinskiy Raboçi" qəzetinin redaksiya heyəti aşağıdakı məlumatları dərc etmişdir:

Azərbaycan ədəbiyyatına, Azərbaycan incəsənətinə və nəhayət Azərbaycan teatrına bir daha ağır zərbə vuruldu. İyulun 9-da, 72 yaşında görkəmli türk dramaturqu Nəcəf bəy Vəzirov vəfat etdi. Vəzirovu təkcə türk xalqı tanımırdı. Onun ədəbi fəaliyyəti ilə ölkənin hər yerindən göndərilən təbrik teleqramlarının çoxluğu və məzmunu onun nə qədər məşhur və sevilən bir şəxs olduğunu aydın şəkildə göstərirdi.

"Maarif və Mədəniyyət " qəzeti də Vəzirov haqqında geniş bir yazı yazmış və onun ideyalarının yaşayacağını vurğulamışdır:

Son dövr ədəbiyyatımızı dəyərli ədəbi incilərlə zənginləşdirən möhtərəm simalar bir-bir səhnədən çəkilir. Təbiət verdiyini geri alır. On beş il əvvəl Sabir, Sabirdən sonra Hadi, Abbas Səhhət və daha dünən xatirəsi qəlbimizdə bütün acısı ilə unudulmayan ‘Şərqin Həyatnəvisi’ Nəriman Nərimanov, bu gün isə türk səhnəsinin Ostrovskisi adlandıraraq fəxr etdiyimiz sevimli və möhtərəm ədib Nəcəf bəy Vəzirov!.. Müsibəti-Fəxrəddinin yaradıcısı!..

Yazıçının ölümü barədə "Kəndli", "Yeni yol" qəzetlərində də məqalələr çap olunmuşdur.

Ailəsi

Vəzirov 1885-ci ildə məşhur Abbas bəy Haqverdiyevin qızı, Xurşid xanımla evlənir. Bu evlilikdən onların Şamil bəy adlı oğlu, Sara xanım və Sürəyya xanım adlı qızları vardı.

• 
  Xurşid xanım Vəzirova
• 
  Şamil bəy Vəzirov
• 
  Sara xanım Vəzirova
• 
  Sürəyya xanım Vəzirova

• Xurşid xanım Mirzə Abbas bəy qızı Vəzirova — Bakıdakı Xeyriyyəçi qadınlar cəmiyyətinin üzvü olmuşdur. Xurşid xanım Vəzirova (qızlıq soyadı Haqverdiyeva) 1868-ci ildə Şuşa şəhərində dünyaya göz açmışdı. 1913-cü ilin sentyabr ayında, ölümündən bir neçə gün əvvəl demişdi: "Cavanlığımın ən yaxşı illərini mən xalq müğənnisi Dərvişə həsr etmişəm, onu əzizləmişəm, həyatını qorumuşam. Əgər mənim nəzarətim olmasaydı onun əsərləri itib-batmışdı. Müvəffəqiyyətsiz əsərlərini belə göz bəbəyim kimi saxlamışam, bəzən də qadın psixologiyasının əlamətlərini ora əlavə etmişəm. Mən ağır dəqiqələrdə Dərvişlə birlikdə vuruşmuşam və mübarizəni dəyanətlə davam etdirmişəm". Xurşid xanım 1913-cü ildə Bakı şəhərində vəfat edib.
• Şamil bəy Nəcəf bəy oğlu Vəzirov — Şamil bəy Nəcəf bəy oğlu 1882-ci ildə Bakı şəhərində anadan olmuşdu. Öncə real məktəbdə, sonra gimnaziyada təhsil almışdı. Berlin Kənd Təsərrüfatı İnstitutuna daxil olmuşdu. İnstitutu tamamlayıb vətənə dönmüşdü. Yevlax bölgəsində torpağın mexaniki və aqrotexniki qaydalarla becərilməsinin bazasını yaratmışdı. Azərbaycanda sovetləşmədən sonra Kənd Təsərrüfatı idarəsində çalışırdı. Şamil bəy Vəzirov 1935-ci ildə Ağdam bölgəsində ezamiyyətdə olarkən ürək tutmasından vəfat edib.
• Sara xanım Nəcəf bəy qızı Vəzirova — Sara xanım Vəzirova 1889-cu ildə Bakı şəhərində anadan olmuşdur. Bakıda "Müqəddəs Nina" qızlar məktəbində təhsil almışdır. 1907-ci ildə bu təhsil ocağını bitirib, müəllimlik fəaliyyətinə başlamışdı. Birinci Rus-müsəlman qızlar məktəbində hesab fənnindən dərs demişdi. O, 1910-cu idə açılan rus-tatar qızlar məktəbinə müdir təyin olunmuşdu. Sara xanım Vəzirova 1961-ci ildə vəfat edib. Sara xanım Rəşid bəy Axundovla ailə qurmuşdu. Üç qızı vardı.
• Sürəyyə Vəzirova — Sürəyyə Vəzirova Nəcəf bəy qızı Şuşa şəhərində anadan olmuşdu. Sürəyya "Müqəddəs Nina" məktəbini qurtardıqdan sonra Bakıda əl işləri, biçmə-tikmə dərsini demək üçün xüsusi kurs keçmiş və dərs demək hüququnu əldə etmişdir. 1907-ci ildə məktəbi əla qiymətlərlə başa vuran Sara isə ilk olaraq Bakıda rus-müsəlman qızlar məktəbində hesab fənnindən dərs deməyə başlayır və tez bir zamanda həmin məktəbə müdir təyin edilir.

Yaradıcılığı

Yaradıcılığında nəsr və publisistika ilə məşğul olsa da, ilk növbədə dramaturq kimi Azərbaycan ədəbiyyatının klassikləri sırasına daxildir. Onun yaradıcılığını əsasən üç mərhələyə bölmək olar:

• Birinci mərhələ: 1873–1900-cü illər;
• İkinci mərhələ: 1902–1913-cü illər;
• Üçüncü mərhələ: 1913–1921-ci illər

Nəcəf bəyin teatr sahəsinə marağı ilk dəfə izlədiyi səhnə əsərləri ilə başlasa da, onun yaradıcılığına əsas təsir göstərən Mirzə Fətəli Axundovun komediyaları, xüsusilə də "Hacı Qara" əsəri olmuşdur. O, yaradıcılıq fəaliyyətinə gimnaziyada təhsil aldığı illərdə başlamışdır. Gimnaziyanın son iki ilində ailəsinin maliyyə çətinliklərini aradan qaldırmaq üçün xarici tələbələrə xüsusi dərslər keçən Vəzirov, gecələr dərs dedikdən sonra öz hazırlığını davam etdirdiyini qeyd edir. Bu illərdə yazdığı bir çox pyesin adı məlum olsa da, onların böyük bir hissəsi günümüzə qədər qorunub saxlanılmamışdır. Onun "Əti sənin, sümüyü mənim" və "Qara günlü" adlı əsərləri də itmiş pyeslərindəndir.

1913-cü ildə çap olunmuş "Nəcəf bəy Vəzirov" adlı kitabdan məlum olur ki, "Əti sənin, sümüyü mənim" pyesi təhsil mövzusu üzərində qurulmuşdur. "Qara günlü" isə həyat yoldaşını itirmiş dul qadının həyat hekayəsini əks etdirir.

1874-cü ilin sentyabrında Moskva Petrovski-Razumovski Akademiyasına qəbul edilən Vəzirov burada təhsil aldığı müddətdə teatr sənətinə olan marağını daha da dərinləşdirmiş, rus dramaturqlarının əsərlərini yaxından izləməklə öz yaradıcılıq dünyagörüşünü genişləndirmişdir. Moskvanın zəngin mədəni mühiti onun şəxsiyyət və yaradıcılıq inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Qoqol və Ostrovskinin bir çox səhnə əsərlərini izləyən Vəzirov teatr sənətinin incəliklərini öyrənmişdir. Xüsusilə Ostrovskinin realist dramaturgiyası onun yaradıcılıq üslubuna böyük təsir göstərmişdir.

Moskvanın Maly teatrında "Günahsız müqəssirlər", "Gəlirli yer", "Hər şeyin təzəsi, dostun köhnəsi", "İstedadlar" və "Pərəstişkarlar" kimi əsərləri izləyən Vəzirov, bu əsərlərin onun sənət baxışına və düşüncələrinə böyük təsir etdiyini bildirib. Nəcəf bəyin yaradıcılığı haqqında tədqiqatlar aparmış Zaman Əsgərli qeyd edir ki, Ostrovskinin realizm və xalq həyatına yaxınlığı Vəzirovun sənət baxışlarına uyğun gəlirdi. O yazır:

Qələmə aldığı mövzuya görə, hər iki sənətkar mövzularını müasir həyatdan alır, müasir mövzularda yaradırdılar. Doğrudur, biz Ostrovskinin əsərləri içərisində tarixi mövzuda yazılmış pyeslərə də rast gəlirik. Buna baxmayaraq, dramaturqun əsas əsərləri müasir mövzularda yazılmışdır. İrəli sürdükləri ideyaya görə sənətkar Ostrovski və sənətkar Vəzirov öz yaradıcılıq ideyaları ilə bir-birinə yaxın idilər. Bu isə onunla əlaqədardır ki, hər iki yazıçı öz əsərlərində geniş xalq kütlələrinin mənafeyini müdaifə edirdirlər, cəmiyyətdəki mütərəqqi işıqlı qüvvələrə dərin rəğbət bəsləyir, onların səadətini arzulayır, əksinə, mürtəce qüvvələri, "zülmət səltənəti"ni kəskin surətdə pisləyir, lənət yağdırırdılar.

Professor Mehdi Məmmədov isə "Böyük Rus Dramaturqu" məqaləsində qeyd edir ki, Nəcəf bəy Vəzirov və Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Ostrovskinin realist ənənələrindən istifadə edərək öz əsərlərində Azərbaycanın ictimai həyatını inandırıcı və təsirli şəkildə təsvir etmişlər. Professor Əli Sultanlı da Nəcəf bəy yaradıcılığında məişət səhnələrinin təfsllilatlı təsviri barədə yazır ki, iflasa məhkum olan və yenicə tarix meydadına atılan iki sinfin taleyi hər iki dramaturqun yaradacılığında eyni şəkildə həll olunur. O, Vəzirovun əsərlərinin adlarının xalq məsəlllərindən seçməsini, sürətlərin dilində atalar sözlərindən geniş istifadə etməsini bilavasitə Ostrovskinin təsiri kimi izah edir.

Vəzirov, dramaturgiya ilə yanaşı, hekayə yazarlığı ilə də məşğul olmuşdur. O, 1875-ci ildə Moskvada yazdığı "Ağıçı" adlı hekayəsini həmin ilin 28 avqustunda Zərdabinin redaktoru olduğu "Əkinçi" qəzetində dərc edilməsi üçün Bakıya göndərmişdir. Felyeton "Əkinçi"də dərc olunmadı. Amma Nəcəf bəy həvəsdən düşməmişdi. 1875–1876-cı illər arasında gənc yazıçı daha dörd pyes yazıb Zərdabiyə göndərmiş, lakin Zərdabi bu əsərləri itirmişdir.

"Əkinçi" qəzetinə göndərdiyi məqalələrində Vəzirov, öz mənəvi və ideoloji tənqidlərinin əsasını iqtisadiyyatda mövcud olan problemlər, xüsusən heyvandarlıq və əkinçilik sahələrindəki köhnəlmiş adət-ənənələr, metodlar və vərdişlərin aradan qaldırılması üzərində qurmuşdur. O, bu yazılarında "keçmişdən xilas olma" prosesinin israrla və davamlı şəkildə həyata keçirilməsinin zəruriliyini vurğulayır, bunun ailə tərbiyəsindən və məktəb təlimindən başlanmasının vacibliyini qeyd edirdi.Vəzirovun yuxarıda qeyd edilən itmiş əsərlərini bir kənara qoysaq, onun 1875-ci ildə tamamladığı "Ev tərbiyəsinin bir şəkli" adlı pyesi bu günə qədər gəlib çatmış ilk əsəri hesab olunur. Bu əsərində Vəzirov, torpaq sahibi Bayraməli bəyin timsalında ailə, əxlaq və tərbiyə məsələlərindəki yanlışlıqları və çatışmazlıqları konkret nümunələrlə göstərmişdir.Nəcəf bəy Vəzirov özünün ilk mətbu yazısına imza kimi "Dərviş" təxəllüsünü seçmişdi. Hətta "Əkinçi"də işlətdiyi ilk poetik sərlövhə də "Naleyi-Dərviş" idi.

Maarifçi dramaturgiyanın inkişafında yeni mərhələ hamıdan əvvəl N. Vəzirovun yaradıcılığı ilə başlayır. Vəzirov maarifçi dramın təkcə ideya hüdudları yox, həm də həyatı əhatə çərçivəsini genişləndirir, səhnədə ictimai geriliyin tənqidini və realist-maarifçi didaktikanın hüdudlarını böyüdür. Bunlardan birincisinə o, mülkədar-ağa, ikincisinə ziyalı-bəy surətlərinin nümunəsində nail olur: rədd olunan vərdiş, psixologiya və adətlərdə köhnəlik inkar edilir, müsbət-rezoner surətlərin səhnədə birbaşa bəyan etdiyi şikayətlənətlərdə və monoloq-nəsihətlərdə təbliğ olunan yeniliyin məzmunu izah olunur. "Daldan atılan daş topuğa dəyər" (1890), "Sonrakı peşmançılıq fayda verməz" (1890), "Adı var, özü yox" (1891) – hamısı həyat və məişətin ən müxtəlif sahələrində özünü göstərən "müsəlman avamlığının" təhlilinə həsr edilmişdir. 1892–1894-cü illərdə yazıçı bir neçə bədii əsər yazmışdır. Bu əsərlərdən sadəcə "Güzəşt" və "Dad yarımçıq əlindən" teatr əsərlərinin adı bizə məlumdur.

Daha sonra Vəzirov əvvəlcədən tamamladığı "Daldan atılan daş topuğa dəyər" və "Sonrakı peşmançılıq fayda verməz" komediyalarını Şuşada kitap şəklində çap etdirir.1895-ci ildə Bakıya gələn Nəcəf bəy burada dövrün maarifçilərindən olan N. Nərimanov, S. M. Qənizadə və H. Mahmudbəyov başda olmaqla bir çox ziyalılarla birlikdə Bakını Rusiya müsəlmanlarının "işıq şəhəri"nə çevirmək arzusu ilə çalışmışdır. Bakıya köçdükdən sonra "Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük" (1895), "Pəhlivanani-zəmanə" (1898–1900) komediyalarını və "Müsibəti-Fəxrəddin" (1896) faciəsini qələmə alır. Müsibəti-Fəxrəddin Azərbaycan ədəbiyyatında ilk faciə hesab olunur. "Pəhlivanani-zəmanə" isə milli burjuaziyanın həyatından, Bakı neftindən bəhs edən, tacir-burjua obrazı təsvir olunan birinci dram əsəridir.

"Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük" (1895) pyesi ədibin dram yaradıcılığının ilk mərhələsini (1874–1895) qabarıq səciyyələndirmək baxımından xüsusilə maraqlıdır. Bu dövr dramaturgiyasının ümumilikdə maarifçi səciyyəsi də bu pyesin təhlilində qabarıq meydana çıxır.

Nəcəf bəy Vəzirov yaradıcılığının iknci dövrünə "Ağa Kərim xan Ərdəbili" məzhəkəsi ilə 1902-ci ildə başlayıb. Bu məzhəkə əslində fransız dramaturqu Jan Batist Molyerin məşhur "Xəsis" komediyasından götürülüb. Lakin Nəcəf bəy əsərə güclü milli ruh verə, koloritli və tipik bədii obrazlar yarada bilib.

Birinci rus inqilabı və Şərqdə "oyanan Asiya" dövrü N. Vəzirov maarifçiliyində daha çox ictimai-publisist fəallıq mərhələsi kimi səciyyələnir. "Əkinçi" nin ilk müxbirlərindən olan Nəcəf bəy yeni dövrün "Həyat", "Tazə həyat", "İrşad", "Yeni Irşad", "Tərəqqi", "Sədayi-həqq", "Açıq söz", "El həyatı" kimi müxtəlif qəzet və məcmuələrində də tez-tez çıxış edir. Oxucular tanış "Dərviş" imzasını bu dəfə artıq "Balaca mütəfəqqirələr" başlığı ilə buraxılan silsilə məqalələrin altında görürlər.

Nəcəf bəy, bir tərəfdən ictimai həyatda meydana çıxan problemləri qəzetlərdə açıqlamağa çalışır, digər tərəfdən isə teatr əsərləri vasitəsilə köhnəlmiş düşüncələrə modernləşmənin zəruriliyini anlatmağa səy göstərirdi. Onun bu dövrdə yazdığı "Vay şəlküm məəlləküm" (1909), "Nə əkərsən, onu biçərsən" (1911), "Keçmişdə qaçaqlar" (1912) kimi teatr əsərləri maarifçi estetikanın hələ də davam etdiyi əsərlərdir. Bundan əlavə, Rus yazıçısı Tolstoyun "İvan Qroznının Ölümü" (1910) əsərini "Yavuz İvan" adı ilə Azərbaycan türkcəsinə tərcümə etmişdir. Nəcəf bəyin bu dövrdəki fəaliyyəti onun janr və forma baxımından müxtəlifliyini ifadə edən əhəmiyyətli nüanslar kimi diqqəti cəlb edir.

Yaradıcılığının 40-cı ili

Təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Qafqazda və Türk dünyasının bir çox ölkəsində tanınan Nəcəf bəy üçün Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Seyid Hüseynin təşəbbüsü ilə dövrün maarif cəmiyyətlərindən biri olan Səfa cəmiyyəti tərəfindən 15 noyabr 1913-cü ildə Hacı Zeynalabdin Tağıyev teatr binasında möhtəşəm yubiley təşkil edilmişdir. Bu yubiley Azərbaycanda Mirzə Fətəli Axundzadədən sonra keçirilən ikinci böyük yığıncaq idi.

Yubiley münasibətilə "Həyat" qəzeti tərəfindən hazırlanan rəsmi dəvətnamələrdən biri hazırda AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin arxivində saxlanılır. Bu yubiley haqqında "Milli Bayram" başlıqları ilə dövrün ən oxunan qəzetlərində geniş məlumat verilmişdir.

"İqbal" qəzetində Hüseyn Sadıq, Nəcəf bəy Vəzirovla bağlı belə yazmışdır:

"Əlli il bundan irəli yubiley nədir bilməyən bir millət, Nəcəf bəylər kimi mədəniyyət mücahidlərinin zühuru ilə yubiley keçirmək, bir ədib və dahini təqdir etmək kimi bir məziyyət və istedad qazanmışdır. Yenə də Nəcəf bəylər sayəsində milli bayram şərəfini qazanan yubiley günləri tətili-umur edəcək qədər bir hiss və səyə malik olacağına şübhə edilməz. Bu gün Qafqaz türkləri üçün milli bir bayramdır."

Yubiley zamanı əvvəlcə müəllifin "Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük" komediyası səhnəyə qoyulmuşdur. Teatr zalı tamamilə dolmuşdu. Bu tamaşadan sonra yazıçı haqqında nitqlər səsləndirilmişdir. Səfa Maarif Cəmiyyətinin müdiri Səməd Mansur Kazımovun çıxışından sonra bir çox ziyalı nitqinə davam etmişdir. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Nəcəf bəyin həyatı və yaradıcılığı haqqında geniş çıxış etmişdir. Tədbiri təşkil edənlər tərəfindən Nəcəf bəy Vəzirova ölkənin bir çox yerindən göndərilən təbrik teleqramları oxunmuşdur.

Bu teleqramların çoxu rus dilində və Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır. Dövrün ziyalılarının, mətbuat nümayəndələrinin və siyasətçilərinin Vəzirova göndərdiyi təbriklər onun Azərbaycan ədəbi mühitində qazandığı yüksək nüfuzu göstərir. AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan bu teleqramlardan bəziləri bunlardır:

• Zaqafqaziya Müftisi Qayıbov – Rusca, Tiflisdən göndərilib. Tarix qeyd edilməyib.
• Ataxan Yunusov, Qafarov və Osmanov – Rusca yazılıb. Haradan və nə vaxt göndərildiyi qeyd olunmayıb.
• Əbdürrəhim Haqverdiyev – Rusca yazılıb, Ağdamdan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb.
• Xasay Usmiyev – Rusca yazılıb, Gürcüstanın Qori şəhərindən göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb.
• Erməni Mədəniyyət və İttifaq Cəmiyyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılıb. Tarix və məkan göstərilməyib.
• Xuduş Mehmandarov, Müəllim Quliyev, Bayram Ağayev, Cavanşir, Abbasəli bəy Məhəmmədov – Rusca yazılıb, Şuşadan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb.
• İl redaksiyası – Rusca yazılıb, Sankt-Peterburqdan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb.
• İonnis İonnisan – Rusca yazılıb, 15 noyabr 1913-cü ildə Bakıda göndərilib.
• İrəvan Dram cəmiyyətinin müsəlman üzvləri – Rusca yazılıb, İrəvandan göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb.
• İsmayıl bəy, Sabri Əfəndi, Osman Əfəndi, Əli Əhməd, Mustafa Şirinski, Bilal Abdulla – Rusca yazılıb, 16 noyabr 1913-cü ildə Bakıda göndərilib.
• Kiyev türk tələbələri – Rusca yazılıb, Kiyevdən göndərilib. Tarix qeyd olunmayıb.
• Molla Nəsrəddin nəşriyyatı – Rusca, Tiflisdən göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb.
• İqbal qəzeti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində, 15 noyabr 1913-cü ildə göndərilmişdir.
• Bakı Yubiley Komitəsinin sədri Səfa Tağıyev, Xan Naxçıvanski və Qazi Şeyx Kərim – Rusca, Naxçıvandan göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb.
• Bakı Şəhər İdarəsinin Müsəlmanları – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır, 15 noyabr 1913-cü ildə göndərilmişdir.
• Bakı Müsəlman Nəşri-Maarif Cəmiyyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır. Haradan və nə vaxt yazıldığı məlum deyil.
• Qırğız Qəzeti nəşriyyatı – Rusca, Orenburqdan göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb.
• Müsəlman opera heyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində, 15 noyabr 1913-cü ildə yazılmışdır. Haradan göndərildiyi məlum deyil. Təbrik məktubunda Azərbaycanın məşhur musiqişünası Üzeyir Hacıbəyovun imzası vardır.
• F. Köçərlinski – Rusca, Goridən göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb.
• Nurəli bəy, Axundov, Səmədov, Mirzəyev, Tağızadə, Yusifov və Nağıyev – Rusca, 16 noyabr 1913-cü ildə Salyandan göndərilmişdir.
• Səfa Maarif Cəmiyyəti – Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmışdır. Haradan və nə vaxt yazıldığı məlum deyil.
• Vladimir Korolenko – Rusca, Poltovdan göndərilmişdir. Tarix qeyd olunmayıb.

Rusiyanın müsəlmanlarının modernləşmə öncüsü hesab edilən İsmayıl Qaspıralı, Azərbaycanın və geniş mənada Rusiyanın müsəlmanlarının tərəqqi yolunda xüsusilə teatr vasitəsilə xalqı maarifləndirməyə çalışan Nəcəf bəyə "Tərcüman" qəzetində dəfələrlə yer ayırmışdır. Nəcəf bəyin yubileyi haqqında Qaspıralı tərəfindən həsr olunan məqalədə yazılır :

"…Lakin bu bayram yalnız Bakının, yalnız Qafqazın bayramı deyil. Teatr maarif və milli ədəbiyyat nə olduğunu bilən bütün türklərin bayramıdır. Buna görə bu gün və axşam mənən, ruhən bu bayrama iştirak edəcək Baxçasaraylılar və Qırımlılar az deyildir."

Özbəkistanda milli teatrın qurucusu hesab edilən cədidçi Mahmud Xoca Behbudinin çap etdiyi, Rusiyanın türkləri üçün mühüm nəşr orqanı olan "Ayna" jurnalında 23 noyabr 1913-cü ildə Nəcəf bəyin yubileyi haqqında imzasız bir məqalə dərc edilmişdir.

Yaradıcılığının son mərhələsi

Nəcəf bəy Vəzirovun ədəbi yaradıcılığının üçüncü dövrü də məhsuldar sayılır. Dramaturq yaradıcılığının son mərhələsində "Pul düşkünü Hacı Fərəc" (1912), "Təzə əsrin ibtidası" (1920) pyeslərini işləyib. "Mehdi xan Tabasarani" pyesi isə ömrünün sonunda tamamlanmayıb, yarımçıq qalıb. Sovet dövrünün ilk ilində yazdığı "Təzə əsrin ibtidası" pyesində Nəcəf bəy Vəzirov mülkədar şüuru ilə zəhmətkeş düşüncə tərzini yeni aspektdən qələmə alıb. Burada artıq Nəcəf bəyin çoxdan tarixi taleyini izlədiyi təbəqələrin – həm bəylərin, həm də kəndlilərin həyatında yeni mərhələnin təsvirinin şahidi oluruq. Əsərin adında və məzmununda hakim ictimai və ədəbi dəbin aşkar təsiri duyulsa da, tam halda Vəzirov burada da bütünlükdə bu vaxta qədərki bədii yaradıcılığı ilə ifadə olunan məntiqi-estetik qanunauyğunluğa sadiq qalır.

Əsərləri

Dram əsərləri

Ev tərbiyəsinin bir şəkli. Nəcəf bəy Vəzirov "Ev tərbiyəsinin bir şəkli" adlı teatr əsərini 1875-ci ildə İrəvanda qələmə almışdır. Bu əsər Azərbaycan türkcəsində ərəb əlifbası ilə yazılmış və ilk dəfə 1901-ci ildə "Təsnifat-ı Nəcəf bəy Vəzirzadə" kitabında nəşr edilmişdir. Kitab hazırda Azərbaycanda Mirzə Fətəli Axundzadə adına Milli Kitabxanada saxlanılır. Əsər təkpərdəli olaraq yazılmışdır. 1914-cü ildə Moskva şəhərində nəşr edilən "Восточный сборник" (Vostoçnıy Sbornik) adlı məcmuədə bu əsər rus dilinə tərcümə edilərək dərc edilmişdir. Əsər, kobud və mədəniyyətsiz ata Bayraməli bəy ilə tənbəl və tərbiyəsiz oğulları Səftərqulu və Rəsul arasında baş verən mübahisələr üzərində qurulmuşdur. Əsərdə ailədaxili münasibətlər, ata-oğul qarşıdurması və yanlış tərbiyənin nəticələri təsvir olunur. Əsərin mərkəzində sərt, kobud ata Bayraməli bəy ilə oğulları Səfdərqulu və Rəsulun qarşılıqlı hörmətsizlik üzərində qurulan münasibətləri dayanır. Bayraməli bəy oğullarını təhsil almağa məcbur etmək istəsə də, onların məsuliyyətsizlikləri və böyüklərə hörmətsizlikləri ailəni dağılma nöqtəsinə gətirir. Yazıçının fikrincə əsərində təsvir olunan qüsurlu ailə davranışlarının səbəbi əsrlər boyu davam edən feodal əxlaqında və onun cəmiyyətdə yaratdığı köhnəlmiş düşüncə tərzindədir. Bu yanaşma ailədaxili konfliktlərin və tərbiyədəki çatışmazlıqların əsasını təşkil edir.

Daldan atılan daş topuğa dəyər. Nəcəf bəy Vəzirov tərəfindən 1890-cı ildə tamamlanan bu əsər dörd pərdədən ibarətdir. Əsər Azərbaycan türkcəsində ərəb qrafikası ilə qələmə alınmışdır. Rus dilində də yazılan bu əsərin tarixi 1893 olaraq qeyd edilib. Əsər ilk dəfə 1893-cü ildə Şuşada erməni mətbəəsində nəşr edilmişdir. Nəcəf bəy Vəzirovla bağlı 1970-ci ildə Bakı şəhərində Azərbaycan Sovet Sosialist Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən nəşr edilən "Nəcəf bəy Vəzirov" kitabında "Daldan Atılan Daş Topuğa Dəyər" əsərinin 1901-ci ildə Vəzirov tərəfindən nəşr olunan "Təsnifat-ı Nəcəf Vəzirzadə" adlı kitabda yer aldığı göstərilmişdir. Lakin Nəcəf bəyin beş komediyasının daxil olduğu bu kitabda həmin əsər yoxdur. "Daldan atılan daş topuğa dəyər" komediyasında hadisələr Xırda xanım və əri Əbdürrəhman bəyin arasında baş verən konfliktlə başlayır. Bu konflikt ondan ibarət idi ki, qızları on səkkiz yaşlı Səkinə xanımı evləndirməkdə Əbdürrəhman bəy Xırda xanıma köməklik etmirdi. Əsərdə yeniliklə köhnəlik arasında mübarizə gedir. Əbdürrəhman bəy, həkim İskəndər, qulluqçu Pəri, Dəli Şirin, Səkinə xanım kimi obrazlar yenilikçi mövqedədirlər. Onlara qarşı əks mövqeyi tutub, köhnəliyi təmsil edənlər- Xırda xanım, dərviş Heydərəli, Nurcahandır. Nəcəf bəy Vəzirov "Daldan atılan daş topuğa dəyər" əsərində cəmiyyətdə, xüsusilə, mülkədar ailələrində geniş yayılan cadugərliyi ifşa edir. Əsərdə yeniliklə köhnəlik arasında gedən mübarizə əsərin sonunda aldanıldığını başa düşən Xırda xanımın Nurcahanı və dərviş Heydərəlini qovması ilə, yəni, yeniliyin qələbəsi ilə bitir.

Adı var özü yox. Ərəb qrafikası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmış "Adı Var Özü Yox" əsəri 1891-ci ildə tamamlanmışdır. Dörd pərdədən ibarət olan bu komediya digər dörd əsər ilə birlikdə ("Pəhləvanani-zəmanə", "Müsibəti-Fəxrəddin", "Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük", "Ev tərbiyəsinin bir şəkli") "Təsnifat-ı Nəcəf bəy Vəzizadə" adı ilə Nəcəf bəy Vəzirov tərəfindən 1901-ci ildə Bakıda bir cild halında nəşr edilmişdir. Tarixi inkişaflara paralel olaraq, ağalık-bəylik dünyasının tənəzzülə doğru getdiyini göstərən bu əsər, Azərbaycan teatr tarixində yeni bir mövzu ortaya qoyur: "Ağalığın, bəylərin süqutu." Komediyada əlli iki yaşında olan böyük mülkədar Cənnətəli ağanın simasında azğınlaşmış mülkədarlar ifşa olunur.

Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük. Nəcəf bəyin 1875-ci ildə başladığı və 1895-ci ildə tamamladığı "Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük" komediyası ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində dörd pərdə şəklində qələmə alınmışdır. Əsər Vəzirovun ən çox səhnələnən əsərlərindən biridir. Vəzirovun bu əsəri 1901-ci ildə Bakıda bir cild halında nəşr olunan "Təsnifatı-Nəcəf bəy Vəzirzadə" kitabında yer alıb. Əsər, 1880–90-cı illərdə Azərbaycanda baş verən əhəmiyyətli hadisələrdən bəhs edir. XIX əsrin son dövrlərində Azərbaycanda, xüsusilə Bakıda, neftə bağlı olaraq inkişaf edən və böyüyən sənaye, Xəzər dənizində ticarət gəmiçiliyinin başlaması, yeni dəmir yollarının çəkilməsi Azərbaycanda yeni bir həyatı formalaşdırır. Yəni Bakı artıq 1870-ci illərin Bakısı deyildi. Vəzirovun bu əsəri yeni həyatı bir tacir üzərindən təsvir edir. Komediyanın əsas qəhrəmanı Hacı Qəmbərdir. Bütün gücünü puldan alan Hacı Qəmbər üçün ən vacib şey məhz puldur. Qırx il topladığı sərvəti ilə tacir Hacı Salmanla razılaşaraq yun ticarətinə başlayan Hacı Qəmbər, yükləri Qara dəniz vasitəsilə Türkiyəyə göndərildiyi zaman gəminin batması nəticəsində ağlını itirir. Onu sakitləşdirməyə çalışsalar da, o, ayaqqabısız və papaqsız halda evdən küçəyə qaçır. Məhz bu anda müəllif Hacı Qəmbərin ailəsinin böhran keçirdiyi vaxtda maarifçi, təhsilli bir ziyalı olan Əşrəfbəyi səhnəyə çıxarır. Əşrəfbəy, maarifçi yazarın cəmiyyətdə qurulmasını arzuladığı yeni tipli bir şəxsiyyətin nümunəsidir. Pyesin qəhrəmanı Əşrəfbəy maarifçi ideyalardan ilham alan ali təhsilli bir ziyalı gəncdir. Sxolastik ehkamlara və zahiri dini ibadətlərə kortəbii riayətdən tutmuş elçilik adət-ənənəsinə qədər hər şeyə maarifçi mövqedən, tənqidi yanaşır: bütün əsər boyu (pyesin həm "yağış", həm də "yağmur" hissəsində) onun məfkurəsi, savad, mərifət, halallıq və mədəniyyət proqramı nəzəri didaktikadan – maarifə inamdan, başa ağıl qoymaqdan və nəsihətlərdən irəli getmir. Gördüyü iş, əməl də ondan ibarət olur ki, "yağış vaxtı" baş verən "böhranlı" hadisələrə münasibətdə hamıdan rasional və soyuqqanlı hərəkət edir, yalnız böhran keçəndən sonra isə yeni "müasir" qaydada Cəvahir xanıma evlənmək təklifi eləyir. O, yaxşı, işgüzar, səliqəli təsərrüfatçıdır. Əşrəfbəy hadisələrin yalnız birinci hissəsində – "yağış vaxtı" iştirak edir, "yağmur" mərhələsindəki hadisələrdə biz artıq onu görmürük. Əsas qəhrəmanın — Hacı Qənbərin başına gələn yeni hadisədə isə Dilbər və Yetər daha fəal iştirak edir. Ikinci hissədə artıq tərbiyə və missiyanı da gənc, fəal qulluqçu Yetər yerinə yetirir.

Bu əsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində yüksək qiymətləndirilir. Əsərin əsas qəhrəmanı olan Hacı Qəmbərin milli bir obraz olduğu dəfələrlə vurğulanmışdır. Səfa Maarif Cəmiyyəti tərəfindən təşkil edilən qırx illik yubiley zamanı 1913-cü ildə Vəzirovun adına çap edilmiş kitabda "Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük" əsəri klassik komediya kimi təqdim olunmuşdur.

Pəhlivanani-zəmanə. Azərbaycan ədəbiyyatında ilk dəfə neft sənayesini mövzu olaraq əhatə edən əsərdir. Bu əsər 1898–1900-cü illərdə ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində dörd pərdəli pyes şəklində yazılmışdır. "Pəhləvanani-zəmanə" əsəri ilk dəfə Vəzirovun 1901-ci ildə "Təsnifatı Nəcəf bəy Vəzirzadə" adı ilə çap etdirdiyi kitabda nəşr olunmuşdur. Əsərin yazıldığı dövrdə Vəzirov Bakıda vəkillik fəaliyyəti ilə məşğul idi. Həmin vaxtlar neft məsələləri ilə bağlı Bakıda çoxlu məhkəmə işləri mövcud idi. Vəzirovun bu əsəri necə yazdığı barədə Kamran Məmmədov, Hüseyn Mamayevin xatirələrindən götürdüyü məqalədə belə qeyd edir:

"…Vəzirov özü o vaxt bir müddət Bakıda neft sahələrində alqı-satqı ilə məşğul olan və geniş imtiyazlara malik olan mühəndis Fərrux bəyin yanında çalışmış, onun hiyləgər və aldadıcı iş metodlarının, vicdansız hərəkətlərinin şahidi olmuş, bu səbəbdən onunla münasibətləri pozulmuş və işdən çıxarılmışdır. Deyilənə görə, Fərrux bəy ilə Nəcəf bəy arasında belə bir söhbət olmuşdur:

‒ Sən bizi camaatı aldatmaqda günahlandırmaqla nə qazanacaqsan? Kasıb adamsan, biz nə deyiriksə ona əməl et, varlan, xeyir götür!

Nəcəf bəy cavab verir ki, mən xeyirimi görürəm, qazandığım da çox şey var. Elə sizin kimi biri mənim qazancımdır!"

Görünür, əsərin mövzusu məhz bu hadisələrdən birinə əsaslanır. Vəzirov bu əsərdə xalqın üzərinə çökmüş burjuaziyanı sərt dillə tənqid edir. "Pəhləvanani-zəmanə" əsərində yazıçı Aslan bəy obrazında Bakı neft sənayesi burjuaziyasının inkişaf yolunu, yəni 1880–1890-cı illərin bir çox tipik xüsusiyyətlərini əks etdirir.

Vəzirov "Pəhləvaneyi-Zamanə" əsərini 1900-cü ildə tamamlamış olsa da, əsərin mövzusu ilə bağlı əvvəlcədən bir məqalə çap etdirmişdir. O, Bakıda rusca nəşr olunan "Kaspi" qəzetinə 1890-cı ildə göndərdiyi "Bakıda Vəkillik" adlı yazısında bu mövzuya toxunmuşdur. Həmin yazı tamamilə "Pəhləvanani-zəmanə" əsərini xatırladır. Bu məqalədə Bakıda vəkillərin xalqı aldatmaq üçün oynadıqları oyunlar tənqid olunur və xalqın cəhaləti açıq göstərilir.

Müsibəti Fəxrəddin

Azərbaycan ədəbiyyatının ilk faciəsi hesab edilən "Müsibəti-Fəxrəddin" həm Nəcəf bəy Vəzirovun yaradıcılığı, həm də Azərbaycan teatrının inkişafı baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində 1896-cı ildə yazılmış bu əsər altı pərdədən ibarətdir. Əsər Nəcəf bəy Vəzirovun 1901-ci ildə Bakıda bir cilddə çap etdirdiyi "Təsnifatı Nəcəf bəy Vəzirzadə" adlı kitaba daxildir.

Əsərin məzmunu ilə ilk tanış olan şəxs məşhur Azərbaycan dramaturqu Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev olmuşdur. Haqverdiyev 1895-ci ilin iyul ayında Tiflisdən Bakıya qayıdarkən Vəzirovla görüşür. Söhbət əsnasında hər iki yazıçı yeni yazdıqları əsərləri bir-birinə təqdim edirlər. Lakin Vəzirovun faciəsinin ilkin adı Haqverdiyevin xoşuna gəlmir. O, əsərin məzmununa uyğun gəlməyən "Çəkmə, çəkə bilməzsən, bərkdir fələğin yayı" adını "Müsibəti-Fəxrəddin" olaraq dəyişməyi təklif edir. Bu başlıq Vəzirovun da xoşuna gəlmiş və nəticədə 1896-cı ildə Azərbaycan teatrının ilk faciəsi olaraq tarixə düşmüşdür.

Bu əsərin yazılmasında yazıçını Azərbaycan həyat tərzindəki adət-ənənələrdəki tutucu fikirlər və cəmiyyətin mövcud geriliyi ilhamlandırmışdır. Vəzirov əsərdə gerici düşüncələrin dəhşətli nəticələrini kəskin və tənqidi üslubda təsvir edib. Əsərin qəhrəmanı olan savadlı, mədəni və irəliləyişi təmsil edən Fəxrəddinin cahilliklə mübarizəsi ön plana çıxarılır. Fəxrəddin yeni həyatın necə olmalı olduğunu simvolizə edir, lakin qarşısında köhnə düşüncə tərzi və ənənələr dayanır. Vəzirov Fəxrəddin obrazı vasitəsilə cəmiyyətdə hökm sürən köhnə əxlaq qaydalarını tənqid etmişdir.

"Müsibəti-Fəxrəddin" mövzusunda hər iki tərəfin iki varlı ailəsi arasında yaşanan qan davasını təsvir etsə də, yazıçı əsasən cahilliyin nəticələrini ön plana çəkərək cəmiyyətdəki problemləri göstərmişdir. Əsərdə Vəzirov, köhnə qanunların yaratdığı çətinliklərdən xilas olub mədəni həyata qovuşmaq arzusunu ifadə etmiş, bu fikir Fəxrəddin obrazı ilə əlaqələndirilmişdir.

"Müsibəti-Fəxrəddin" faciəsinin əhəmiyyəti yalnız Azərbaycan ədəbiyyatına yeni mövzulu bir faciə gətirməklə deyil, həm də realist teatrda maarifpərvər Azərbaycan gənclərinin (Fəxrəddin, Səadət xanım) müsbət obrazlarının yaradılması ilə diqqət çəkir. Bu obrazlar Vəzirovun Azərbaycan cəmiyyətində görmək istədiyi idealları əks etdirir.

1902-ci ildə faciə Vəzirovun şəxsi rəhbərliyi və Hüseyn Ərəblinski, Hüseynqulu Sarabski kimi sənətkarların iştirakı ilə səhnələşdirilib. 1916-cı ilin noyabrında Mirzağa Əliyevin iştirakı ilə pyes yenidən tamaşaya hazırlandı. Rejissorların tələbi ilə Vəzirov hər gün gəlib məşqlərin gedişini izləyir, lazımi göstərişlər verirdi. Ancaq Hürü nənə rolunu oynayacaq qadın aktrisa yox idi. Mirzəağa Əliyev Vəzirovdan soruşanda ki, Azərbaycan səhnəsində qadın obrazı olmadığına görə niyə öz pyeslərinə bu qədər qadın təqdim edirsən, Vəzirov cavab verdi ki, "Biz Azərbaycan dramaturqları pyes yazarkən təkcə həyatımızın indiki mərhələsini, indiki mühitimizi nəzərdə tutmuruq. Zaman gələcək, elm, mədəniyyət o qədər irəli gedəcək ki, səhnədə kişilərdən qat-qat çox qadın olacaq".

Bundan başqa yazıçının "Vay şələküm məəlləküm", "Nə əkərsən onu biçərsən", "Keçmişdə qaçaqlar", "Təzə əsrin ibtidası", "Pül düşkünü Hacı Fərəc", "Mehdi xan Tabasarani" adlı əsərləri də dram əsərləri sırasındadır. Nəcəf bəy Vəzirovun "Şəhər və Kənd", "Vətən", "İsrafil və Şərəf" kimi pyeslərinin olduğu iddia edilsə də, bu əsərlər nə onun şəxsi arxivində, nə də 1954 və 2005-ci illərdə çap olunan "Nəcəf bəy Vəzirov əsərləri" kitablarında yer almayıb. Bu mövzuya yalnız Feyzulla Qasımzadənin 1955-ci ildə "Ədəbiyyat və İncəsənət" qəzetindəki məqaləsində toxunulub. Ancaq əsərlərin Vəzirova aid olub-olmaması ilə bağlı dəqiq sübut yoxdur.

Hekayələri

Nəcəf bəy Vəzirov Moskvada təhsil aldığı illərdə bir tərəfdən dram əsərləri yazarkən, digər tərəfdən də qısa hekayələr yazmışdır. Yazarın xüsusilə "Mənim vaqiəm "və "Paho" hekayələri geniş oxucu kütləsinə çatmışdır. 1876-cı ildə yazılan "Mənim vaqiəm" hekayəsi XIX əsr Azərbaycan nəsrinin inkişafı baxımından əhəmiyyətli bir nümunə təşkil edir.

Onun ilk hekayəsi tələbəlik illərində yazdığı "Ağıçı"dır. Vəzirov bu hekayəni, "Əkinçi" qəzetində çap etmək üçün 28 avqust 1875-ci ildə Zərdabiyə göndərmişdir. Bu hekayə həm Nəcəf bəyin yaradıcılığı haqqında məlumat verir, həm də realist nəsr tarixinə bir töhfədir. "Ağıçı" hekayəsi Nəcəf bəyin ilk ədəbi təcrübələrindən sayılır.

Hekayədə, ölü evində ağı oxumaq üçün pul qarşılığında tutulan peşəkar ağıçılardan bəhs edilir. Nəcəf bəy, bu vəziyyəti hekayəsində ironik baxış açısıyla təqdim etmişdir. "Ağıçı" hekayəsinin mövzusu XIX əsr Azərbaycan həyatından götürülmüşdür.

Mənim vaqiəm. Yazarın ikinci hekayəsi, yenə Moskvada tələbəlik illərində yazdığı "Mənim vaqiəm"dır. Bu hekayə, ilk hekayəsindən daha uğurlu sayılır. Yazar, "Mənim vaqiəm" hekayəsini 1876-cı ildə "Əkinçi" qəzetində yayımlanması üçün Zərdabiyə göndərmiş, lakin hekayənin sərt üslubla müəllimləri, mollaları tənqid etməsi səbəbilə Zərdabi tərəfindən qəzetdə dərc edilməmişdir.

Yazar, hekayədə hadisələrin içindədir və onları öz dilindən danışır. Bir yuxudan oyandıqdan sonra başlayan bu hekayə, qəflət yuxusunda yatmış molla, imam, şeyx və dərvişlərə qarşı tənqid etmək məqsədilə yazılmışdır. Hekayədə Vəzirov, qəflət yuxusundan oyandıqdan sonra düzgün bir yolun təhsil olduğunu göstərir.

Paho!. Yazıçının 1884-cü ildə yazdığı son hekayəsi "Paho", digər hekayələrindən fərqli bir tərzdə yazılmışdır. Bu hekayə 1884-cü ildə "Ziyayi-Qafqaziyyə" qəzetində dərc olunmuşdur. Tamamilə monoloqlardan ibarət olan hekayədə, yazar 1880-ci illərdə Azərbaycan cəmiyyətində böyüyən bir problemi – oğurluq məsələsini ələ alıb.

Qısa hekayə olan "Paho", yazıçı ilə Kərbəlayı adlı şəxs arasında qarşılıqlı söhbətlə başlayır və yenə eyni şəkildə sona çatır. Vəzirov, Kərbəlayı obrazında qəzetlərdə yazdığı fyazılarında da istifadə edib. Hekayədə başqasının malına sahib çıxan Kərbəlayı, etdiklərini bəzi əsaslandırmalarla izah edir. Bu vəziyyət qarşısında heyrətlənən yazıçı, hekayəyə "Paho" adını verib.

Tərcümələri

Nəcəf bəy Vəzirov sənət həyatında yalnız öz millətinin ədəbi mühiti ilə məhdudlaşmamış, rus və fransız dillərindən bir çox əsər oxuyaraq dünyagörüşünü təkmilləşdirməyə çalışmışdır. O, 1910-cu ildə məşhur rus yazıçısı A. K. Tolstoyun "İvan Qroznının ölümü" adlı əsərini rus dilindən Azərbaycan türkcəsinə "Yavuz İvan" adı ilə tərcümə etmişdir. Lakin bu əsər Nəcəf bəyin Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının M. Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutundakı arxivində mövcud deyil. Eyni zamanda, Nəcəf bəy haqqında yazılmış kitablarda da bu əsər barədə heç bir məlumat yoxdur. Güman edilir ki, əsər yazıldıqdan sonra itmişdir. Əsər haqqında məlum olan yeganə informasiya, onun tərcümə əsəri olduğu və dram janrında yazıldığıdır.

Vəzirovun iki mühüm tərcüməsindən biri olan "Ağa Kərim xan Ərdəbilli" Azərbaycan teatr tarixində mövzu baxımdan əhəmiyyətli əsərlərdən hesab edilir. Bu əsər, Mirzə Fətəli Axundzadənin "Hacı Qara" komediyasından sonra xəsislik mövzusunda yazılmış ikinci əsərdir. Nəcəf bəy, fransız yazıçısı Molyerin "Xəsis" komediyasını uyğunlaşdıraraq yazdığı "Ağa Kərim xan Ərdəbilli" əsərində süjet və hadisələrin inkişafını Molyerin əsərindən götürmüş, lakin obrazların təsviri və təqdimatı ilə əsərə milli ruh əlavə etmişdir. Bu baxımdan "Ağa Kərim xan Ərdəbilli" bir çox orijinal cəhətləri ilə fərqlənir. Əsərin yazılma tarixi ilə bağlı müxtəlif fikirlər mövcuddur. Kamran Məmmədovun 1995-ci ildə nəşr edilmiş kitabında əsərin 1902-ci ildə yazıldığı və həmin ildə səhnələşdirildiyi qeyd olunur. Feyzulla Qasımzadə isə əsərin 1908-ci ildə yazıldığını bildirir və bunu Nəcəf bəyin 1905-ci il Rus İnqilabından sonra yazdığı ilk əsər kimi qiymətləndirir. Ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmış bu əsər dörd pərdədən ibarətdir. "Ağa Kərim xan Ərdəbilli" ilk dəfə 1935-ci ildə Nəcəf bəy Vəzirovun külliyyatında nəşr edilmişdir. Əsərin qısa məzmunu belədir: Ağa Kərim xan çox pula düşkün və xəsis bir adamdır. O, iki övladı – İsgəndər xan və Leyla ilə birlikdə xidmətçilərin də olduğu bir evdə yaşayır. İsgəndər xan məhəllələrinə yeni köçmüş gənc və gözəl Züleyxanı görən kimi ona aşiq olur. O, bu sevgisini atasına danışmaq istəyəndə Ağa Kərim xan onu təəccübləndirən bir şey deyir: özü Züleyxanı almaq istədiyini bildirir. İsgəndər xan buna etiraz etsə də, Ağa Kərim xan öz fikrindən dönmür və Bədircahandan kömək istəyir. Bədircahan, Züleyxanı Leyla ilə tanış etmək bəhanəsi ilə Ağa Kərim xanın evinə gətirir. Ancaq əsl məqsədi Züleyxa ilə Ağa Kərim xan arasında münasibət qurmaqdır. Lakin Züleyxa bu təklifi qəti şəkildə rədd edir. Bu vaxt Ağa Kərim xan pul dolu sandığının oğurlandığını başa düşür və hay-küy salmağa başlayır. Bu hadisələr zamanı Leylanı evləndirmək istədiyi Heydər ağa evə gəlir. Lakin Leyla Heydər ağaya yox, evin başqa bir xidmətçisi olan Rəhimə aşiqdir. Pul oğurluğu ilə bağlı ittiham Rəhimin üzərinə atılır. Halbuki sandığı oğurlayan başqa bir xidmətçi – Əhməddir. Əhməd sandığı içindəki pullarla birlikdə İsgəndər xana verir. Ağa Kərim xan Rəhimlə haqq-hesab çəkmək istəyəndə qızı Leyla ilə Rəhim arasındakı sevgi münasibətini öyrənir. Həm də meydana çıxır ki, Heydər ağa Züleyxanın qardaşıdır. İsgəndər xan atasını razı salır ki, altmış yaşlı Ağa Kərim xan on altı-on yeddi yaşlı Züleyxa ilə evlənmək fikrindən daşınsın. Nəticədə, Ağa Kərim xan pullarını geri alır və Leyla ilə Rəhimin, Züleyxa ilə İsgəndərin evlənməsinə razılıq verir. Ancaq toy xərclərini ödəməkdən imtina edir. Bu əsər, xəsislik, sevgi və ailədaxili münaqişələri milli məişət çalarları ilə təqdim edir.

Nəcəf bəyin digər tərcümə pyesi "Dələduz" adlanır və Fransız ədəbiyyatının XV əsrdə yazıldığı güman edilən xalq dramlarından biri olan "Vəkil Patelen"dən iqtibas edilmişdir. Əsərin dəqiq yazılma tarixi məlum deyil. Əsər Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun Nəcəf bəy Vəzirov arxivində saxlanılır. Əsər ərəb əlifbası ilə Azərbaycan türkcəsində yazılmış və üç pərdədən ibarətdir. İlk dəfə 1954-cü ildə Feyzulla Qasımzadənin "Nəcəf bəy Vəzirov" kitabında nəşr olunmuşdur. "Dələduz" sözü hiyləgər və fırıldaqçı mənalarını ifadə edir. Əsərin məzmunu oxunduqda onun tamamlanmamış olduğu təəssüratı yaranır. Mövzu Azərbaycan tacirlərinin həyatından götürülmüşdür. Milli elementlərlə zənginləşdirilən əsər, tacir həyatındakı fırıldaqları və dələduzluqları ifşa edir.

Publisistikası

Nəcəf bəy Vəzirovun mətbuat fəaliyyəti Həsən bəy Vəzirov ilə başlayır. Vəzirov Azərbaycanın ilk türkcə yayımlanan qəzeti olan Əkinçi ilə (1875–1877) tələbəlik dövründə tanış olur. Tələbəlik illərində belə, müsəlmanların həyat tərzini geniş perspektivdən dəyərləndirə bilən Nəcəf bəy, onların arasında yanlış başa düşülən və səhv tətbiq edilən dini inanclar, təhsil məsələləri, qadın hüquqları, modernləşmə və azadlıq kimi mühüm mövzularda qısa fikir yazıları yazaraq Əkinçi və dövrün digər qəzetlərinə göndərmişdir.

"Əkinçi"də onun 8 məqaləsi dərc edilmişdi. Məqalələrin mövzusu müxtəlif idi. Nəcəf bəy məqalələrində qəzetin proqramına uyğun olaraq köhnə adət-ənənələrini tənqid atəşinə tuturdu. Hələ "Əkinçi"də dərc edilən ikinci məqaləsində o yazırdı:

"Bizim adəti-qədimə zəmanə rəftarı ilə düz gəlməyir. Biz qanacağımızı artırmağa səy edəndə adəti-qədimləri dəyişdirməyə səy etmirik".

Nəcəf bəy Vəzirov "Əkinçi"yə ədəbiyyat və sənət məsələlərindən də yazır, reallığı əks etdirən nümunələri həcvlərin, mədhiyyələrin üstələdiyini diqqətə çatdırırdı. Maarif və mədəniyyət məsələlərinə dair məqaləsində o, köhnəlmiş adətləri dəyişdirməyin vacibliyinə diqqəti çəkirdi. O yazırdı: "İnsan bir şeyə adət edəndən sonra onun yamanlığını bilməz. Məsələn, burunotu çəkmək bir yaman adətdir. Amma onu çəkən üçün ondan xoş şey olmaz, habelə bizim məktəbxanalarımızdan yaman məktəbxana dünyada tapılmaz, amma ona elə adət eləmişik ki, guya, ondan əla məktəbxana dünyada olmaz".

Nəcəf bəy Əkinçi qəzetinə göndərdiyi 6 noyabr 1876-cı il tarixli yazısında yeni məktəblər və müsəlman ailələrinin təhsil sahəsindəki nöqsanlarını tənqid edir. O, müsəlman ailələrinin uşaqlarını mollalara etibar edib bir daha onlarla maraqlanmadığını, uşaqların tərbiyə üsulunun tamamilə mollaların ixtiyarında olduğunu, mollaların uşaqlara pis rəftar etdiyini, onları döydüyünü və üstəlik, bunun belə olmasını ailələrin istədiyini çatdırmağa çalışmışdır. Məqalənin satır aralarında təhsil sisteminin və müəllimlərin modernləşdirilməsinin vacibliyi oxuculara ötürülür. Bundan əlavə, yazıda uşaqların təlim-tərbiyəsində valideynlərin rolunun çox mühüm olduğu xüsusi olaraq vurğulanır.

Əkinçi qəzetinə N. B. imzası ilə göndərdiyi digər bir məqaləsində Nəcəf bəy, müsəlman xalqının bu cür yaşamağa davam etdiyi təqdirdə daha da geriyə gedəcəyini, bəzi şeylərin artıq dəyişməsi lazım olduğunu ifadə etməyə çalışmışdır. Təhsildə yeni metodları dəstəkləyən maarifçi olan Nəcəf bəy, yeni tipli məktəblərin açılması üçün müsəlmanların birlikdə hərəkət etmədiyini, məktəblərə yardım edilmədiyini, xalqın hələ də köhnə düşüncə tərzində qaldığını və bu vəziyyətin davam edəcəyi təqdirdə pis nəticələrə səbəb olacağını "Bənd məxsusi" sərlövhəli yazısında kinayəli şəkildə qeyd edir:

… Hərdəm tənha oturub fikir edirəm: Xudavəndə, bizim axırımız necə olacaq? Ağlımız ata-baba ağlı, getdiyimiz ata-baba yolu, heç bir dəyişiklik yoxdur. Atababamız xoruz və qoç döyüşdürüb, it boğuşdurub, kürşək tutdurub, dərviş nağılını dinləyib, qızılquş saxlayıb günlərini keçirib, biz də ki bu yolu gedirik, tələf olacağıq. Səbəb ki, zaman dəyişilib. Əlbəttə, on il bundan əvvəl bizim dolanışığımız indiki halımızdan yaxşı idi və on ildən sonra daha da pis olacaq. Bəs biz nə vaxt öz dərdimizin əlacının dalınca düşüb, uşaqlarımıza elm öyrədəcəyik?

"Əkinçi" qəzeti 1877–1878 Osmanlı-Rusiya müharibəsi bəhanə edilərək Çar Rusiyası idarəsi tərəfindən bağlanılır. Bundan sonra Nəcəf bəy, bir neçə yazı istisna olmaqla, publisistik fəaliyyətinə bir müddət ara vermək məcburiyyətində qalır. O, 1905-ci il inqilabına qədər əsasən teatr əsərləri qələmə almışdır. İnqilabdan sonra Nəcəf bəy "Həyat" (1905–1906), "İrşad" (1905–1908), "Tərəqqi" (1908–1909), "Tazə həyat" (1907–1908), "Yeni İrşad" (1911–1912), "Sədayi-Həqq" (1911–1912), "Mirat" (1910), "Açıq Söz" (1915–1918), "El həyatı" (1918), "İttihad" (1917–1920) kimi mətbuat orqanlarında "Dərviş", "Naleyi-Dərviş", "Uzunburun Dərviş", "Harayçı Qardaş" imzaları ilə çıxış edərək Azərbaycanın və Rusiya müsəlmanlarının siyasi və mədəni həyatına töhfə vermişdir. Nəcəf bəy bu qəzetlərə ümumilikdə 80-ə yaxın məqalə və yazılar göndərmişdir.

Vəzirovun Əkinçidən sonra ən çox məqalə göndərdiyi qəzet "Həyat" qəzetidir. "Gündəlik, siyasi, ictimai, iqtisadi və ədəbi" başlıq ilə nəşr olunan bu qəzetin rəhbərliyini Əhməd Ağaoğlu və Hüseynzadə Əli bəy həyata keçirmişdir. Nəcəf bəy "Həyat" qəzetinə göndərdiyi 2 iyul 1905-ci il tarixli məqaləsində yenə təhsil mövzusuna toxunur. O, yazısında belə deyir:

"Yəqin bilin, ağalarım, siz rəhmət edəndən sonra adınız itməyib, baki qalacaq və həmişə sizə rəhmət oxunacaq, ələlxüsus indi dua edənlər, sonra rəhmət oxuyanlar siz inşa etdiyiniz məktəbin şagirdləri olacaq və necə olmasınlar? Küçələrdə axırı puç, büsərüpa qalan uşaqlar elm oxuyub gələcəkdə insan olacaq."

"Dərviş" imzası ilə qələmə aldığı "Balaca mütəfəqqirlər" silsilə yazılarının 12 iyun 1905-ci il tarixli məqaləsində Nəcəf bəy "Həyat" qəzetində verilən bir elandan bəhs edir. Həmin elan məktəblərin və kitabların sayının artması ilə bağlı idi. Müsəlmanların təhsil mövzusundakı laqeydliyi Nəcəf bəyi dərindən narahat edir və bu səbəbdən onlara sitəm edirdi. Elanda elm kitabları yazanların və ya bu cür kitabları tərcümə edən şəxslərin pulla mükafatlandırılması haqqında məlumat verilirdi.

Nəcəf bəyin "Həyat" qəzetində tez-tez toxunduğu mövzulardan biri din mövzsudu idi. Nəcəf bəy, dinin mahiyyətinin qorunmasının vacibliyini vurğulamaqla yanaşı, onun tətbiq üsullarının sosial dəyişikliklərə uyğun olaraq formalaşmalı olduğunu müdafiə edirdi. O, "Həyat" qəzetinə yazdığı 14 iyul 1905-ci il tarixli məqaləsində müsəlmanların pul hərisliyinə qapılaraq vətəni, milləti və insanlığı unutduğunu, İslamın isə yanlış tətbiq edildiyini izah etməyə çalışır:

Qəpikpərəstlik bizim evimizi dağıdıb, gecə-gündüz, vaxtı-bivaxt fikrimiz-zikrimiz qəpikdir. Atam, anam, bacım, qardaşım, dinim-imanım qaraca qəpik deyib durmuşuq. Dama-dama göl olar, qəpik-qəpik yığılıb ağca manat əmələ gələr. O qaraca qəpiyə o qədər məhəbbətimiz var ki, başqa işlər yadımıza düşmür. Millətpərəstlikdən, vətəndaşlıqdan danışırıq, amma qaraca qəpikdən ötəri. Köçürük, yenə də qəpikdən ötəri. Qəpik müqabilində vətən nədir, millət nədir, insanlıq nədir?! Yalandan Qurana ya kitaba and içmirik o qəpikdən ötəri?! Hər nə deyirik, olacaq olsun, ortalıqda ancaq qaraca qəpikdən olsun. Mülk sahibi böyrü üstə yatacaq, kirayənişin müftəxorluq edəcək, neçə-neçə ailəni çətinlik içində qoyub, bir balaca fikri qəpikdə, namaz qılıb adını da qoyacaqdır ki, mən müsəlmanam. Bəli də, müsəlmansan!

Nəcəf bəy "Həyat" qəzetindən sonra yazılarını "Tazə həyat" qəzetinə də göndərmişdir. O, 27 sentyabr 1907-ci il tarixli məqaləsində təhsil mövzusunu müqayisəli şəkildə təhlil edir. Bir mollanın fransız uşaqlarına dərs deməsinə şahidlik edən Nəcəf bəy, uşaqlar dərsi anlamadığı üçün mollanın onları döydüyünü və buna görə uşaqların atalarının mollanı danlamasına təəccüblənmişdir. Vəzirov "Tazə həyat" qəzetində fransızların təhsil sistemi haqqında belə yazır:

"…Bu firənglər aqibətəndiş və çox bilmiş adamlardır. Onlar yaxşı bilirlər ki, yeni üsul məktəbdə nəhayət elm, coğrafiya, həndəsə və fizika oxuyacaqlar…"

Onun bu müqayisəni aparmasının səbəbi yeni üsullu təhsil sisteminə vaxt itirmədən keçməyin vacibliyini vurğulamaq idi.

Nəcəf bəy "Həyat" qəzetindən sonra ən çox yazını "Yeni İrşad" qəzetində dərs etdirib. Gündəlik, ədəbi, elmi, siyasi və iqtisadi məqsədli qəzet olan "Yeni İrşad"ın müdiri Yusif Əhmədov, baş redaktoru isə Mehdi bəy Hacinski idi. Bu qəzetdə yazıçı əsasən müsəlmanları tənqid edən yazılar çap etdirmiş, "Bir amerikalının sualına cavab" adlı məqaləsində müsəlmanların Avropa millətlərindən geri qalmasının əsas səbəbini soruşan amerikalıya verdiyi cavablarla göstərmişdir. Yazıçı sonda yazır:

Cənab Amerikalı! Səni görüm, balam, sağ-salamat evinə yetməyəsən; sən kimin yaralarının üstünə təzədən od-alov basdın. Mən yazıq neçə müddətdir ki, qeyrimüsəlmanlar kimi yalnız öz fikrimi çəkirdim, rahat, bir növ dolanırdım. İndi nə eleyim bundan sonra? Yenə tənəffüs edib, gecə yuxusuz, gündüz fərağətsiz qalmaq lazım gələcək... Dilin lal olaydı, balam, sual etdiyin yerdə.

Vəzirovun publisistikasının mövzu dairəsinə dil, mollalar-dərvişlər, ailə məişət məsələləri, erməni-müsəlman münasibətləri və İranla bağlı məqalələr də daxildir. Yazıçı "Həyat" qəzetindəki 25 iyun 1906 tarixli yazısında, İranda yaşayan türk qardaşlarının İran idarəsi ucbatından yaşadığı zülmlər səbəbi ilə İran rəhbərlərinə, seyidlərə və dərvişlərə lənət edir:

"Halınız yadıma düşəndə, ciyərim odlanır. Xaraba qalsın İran, necə ki qalıbdır. Vəzirləriniz əlimə düşsələr, sizi qətrəbəqətrə düzərdim. Qardaşlarım, arzu edərdim cənaba: Buyurunuz, temaşa edirsiniz bu hala, bu ruzigar, biçarə, sərgərdan, köməksiz qardaşlar! Vətəninizdə insaf, vicdan, rəhm, mürüvvet, namus yoxdur, millət tarumar olub, vilayətinizi viran edib."

Bu ifadələrdə Nəcəf bəy, İranın siyasi vəziyyətini kəskin tənqid edir, soydaşlarının çəkdiyi əzabları dilə gətirərək, ədalətsizliyi və insanlığa qarşı edilən zülmü qınayır.

Nəcəf bəyin 4 aprel 1917-ci ildə "Açıq Söz" qəzetində yayımladığı yazısı siyasi bir məqalədir. Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin də rəhbərlik etdiyi "Açıq Söz" qəzeti, adından da aydın olduğu kimi, fikirlərin açıqca ifadə edildiyi bir mətbuat orqanı idi. Yazıçı Rusiyada 1917 fevral inqilabından sonra yayımlanan "Getsin Gəlməsin" adlı yazısında keçmiş dövrə istinad edərək, gələcəkdə gözlənilən vəziyyətlə müqayisə edir. Onun fikrincə bu inqilab, Rusiyada yaşayan bütün müsəlmanlar üçün ümidverici bir dönüş nöqtəsi olmuşdur. Nəcəf bəy, yazısında Çar dövrünü tənqid edərək, müsəlmanların digər millətlərdən geri qalmasının bu idarəetmənin nəticəsi olduğunu vurğulayır.

Nəcəf bəy Vəzirov, Azərbaycan Demokratik Respublikasının dövründə "Yaşıl Qələm Cəmiyyəti"nə qoşularaq yazıçılıq fəaliyyətini davam etdirmişdir. Nəcəf bəy bu dövrdə qələmə aldığı "Quzğunlar" məqaləsində, müstəqil Azərbaycan Demokratik Respublikasının bəzi məmurlarının xalqın malını oğurladığını vurğulayaraq, onları vətən sevgisini öz şəxsi maraqlarının önünə qoymaqla günahlandırıb "Quzğun" adlandırmışdır. "Quzğunlar" silsiləsinin "Birinci nalə" və "İkinci nalə" başlıqlı yazılarında vətən sevgisi ön planda tutulur.

Rus dilində yayımlanan məqalələri

Yazıçının "Uzunburun Dərviş" imzası ilə "Kaspi" qəzetində rus dilində yayımanan bir neçə məqaləsi günümüzə qədər gəlib çıxmışdır. Maqalələrin adları — "Bəylərin həyatından oçerkler", "Bakıda vəkillik", "Lehinə və əleyhinə"dir. Məqalələr barədə ilk məlumat verən fəlsəfə elmləri doktoru, professor Ziyəddin Göyüşov olmuşdur.

Elmi əsəri

Nəcəf bəy Vəzirov, təhsil almaq üçün Moskvaya getdiyi zaman Petrovski-Razumovski Meşə və Torpaqşünaslıq Akademiyasının Meşəçilik fakültəsinə daxil olmağa haqq qazanmışdı. O, təhsilini başa vurduqdan sonra Qafqaz İdarəsi tərəfindən əvvəlcə Gəncə şəhərinin Tərtər qəsəbəsinə, sonra isə rütbəsi artırılaraq Dilcana meşə müfəttişi kimi təyin edilir. Vəzirov bu vəzifədə olduğu dövrdə hökumət tərəfindən bir çox mükafatlar almış və rütbəsi artırılmışdır. O, bu vəzifədə on iki il çalışır.

Vəzirov bu illər ərzində öz ixtisasını gündən-günə təkmilləşdirmişdir. Nəcəf bəy Vəzirov ixtisası üzrə çalışdığı müddətdə Azərbaycan meşələrinə aid elmi-tədqiqat işləri aparır. Qazandığı elmi biliklərə və əldə etdiyi praktiki nəticələrə əsaslanaraq müvafiq elmi əsərlər və dərsliklər yazır. Qeyd etmək lazımdır ki, N. Vəzirova qədər Azərbaycan meşələri əsaslı şəkildə öyrənilməmişdi. Apardığı müşahidə və tədqiqatlar meşəçi-dendroloqa elmi ümumiləşdirmə üçün kifayət qədər material verir. Beləliklə, Azərbaycan meşələrinə həsr olunmuş "Palıd" adlı elmi əsərini yazır.

Alimin şəxsi fondunda I saxlama vahidi altında qorunan bu əsər 72 vərəqdən ibarət olub, 17x4x 21 sm ölçüsündədir. Əsər Azərbaycan dilində, ərəb əlifbası ilə yazılıb, tarixi və yazıldığı yer qeyd olunmayıb. Onun Nəcəf bəyin Ağamalıoğlu adına Yer Quruluşu və Meliorasiya Texnikumunda dərs dediyi zaman tələbələr üçün hazırladığını yəqin etmək olar. Əsər sondan naqis olsa da məzmun etibarilə tamdır.

Əsərdə ölkəmizin meşələrində bitən bitkilərin növ tərkibi, meşələrimizdə geniş yayılan və ya az təsadüf olunan palıd, fistıq, tozağacı, qızılağac, qovaq, ağcaqayın, cökə, şam, küknar və s. ağacların bioloji xüsusiyyətləri, quruluşu, süni meşlərin salınması, meşə bitkilərinin çoxalma üsulları, meşənin ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqəsi, təsərrüfat, ekoloji və iqtisadi əhəmiyyəti haqqında məlumat verib. O, meşəçiliyin ümumi məsələlərini daha aydın şərh etmək üçün əsəri "Meşənin həyat qüvvəsi", "Meşələrin bu cür olmamaqlarının səbəbi", "Meşədə ictimailərin bir-birinə təsiri", "Ağacların işığa nisbəti", "Ağacların istiliyə nisbəti", "Ağacların torpaqda mədəni maddələrə nisbəti", "Ağacların cəld böyüklənməsi", "Ağacların törəməsi" və s. kimi mövzulara ayırıb.

Bu əsərin əhəmiyyəti haqqında Azərbaycan biologiya elmləri mütəxəssisi H. Fərzəliyev belə yazır:

"Nəcəf bəy Vəzirovun əlyazma şəklində olan bu əsərinin Azərbaycan təbiət elmlərinin inkişaf tarixi nöqteyi-nəzərindən çox böyük əhəmiyyəti vardır. Bu əsər, Azərbaycanda meşəçilik (dendrologiya) elminin əsasını və başlanğıcını təşkil edir. Vəzirov, Azərbaycanca yazılmış ilk əsərin müəllifi və həmin fənndən Bakı Kənd Təsərrüfatı Texnikumunda dərs deyən birinci müəllim olmuşdur."

Azərbaycan dilində ərəb əlifbası ilə yazılan bu əsəri M. Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun şəxsi fondların tədqiqi şöbəsinin müdiri, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Mehri Məmmədova işləyərək nəşrə hazırlayıb.

Ədəbiyyat

• Məmmədov, Kamran. Nəcəf bəy Vəzirov (az.). Bakı: Azərnəşr. 1995. ISBN 5-552-00920-7.
• Vəzirov, Nəcəf bəy. Məmmədova, Dilarə (redaktor). Əsərləri (PDF) (az.). Bakı: “Şərq-Qərb”. 2005. ISBN 9952-418-49-0.
• Məmmədov, Xeyrulla. Nəcəf bəy Vəzirov Seçilmiş əsərləri (az.). Bakı: Maarif nəşriyyatı. 1991.
• Vəzirov, Nəcəf bəy. Bağırov, Məmmədağa (redaktor). Məqalə və felyetonlar (az.). Bakı: Azərbaycan Üniversiteti Nəşriyyatı. 1960.
• Rəhimil, İlham. ÜÇ ƏSRİN YÜZ OTUZ İLİ (Akademik Milli Dram Teatrı bu gün) (PDF) (az.). Bakı: “QAPP-POLİQRAF”. 2003.
• Rəhimli, İlham. AZƏRBAYCAN TEATR TARİXİ (PDF) (az.). Bakı: Çaşıoğlu. 2005.
• Məmmədov, S. Həyat səhifələri (az.). Bakı. 1960. 70–76.
• Əsgərli, Zaman. Nəcəf bəy Vəzirov (az.). Bakı: Şuşa nəşriyyatı. 1998.
• Əsgərli, Zaman. Nəcəf bəy Vəzirovun “Müsibəti-Fəxrəddin” faciəsi (az.). Bakı: Elm. 1985.
• Aşırlı, Akif. Azərbaycan Mətbuatı Tarixi (1875-1920) (az.). Bakı: Elm və Təhsil Nəşriyyatı. 2009.
• Quliyeva, Mehri. XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan hekayəsinin poetikası (PDF) (az.). Bakı: AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI NİZAMİ GƏNCƏVİ ADINA ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTU. 2021.
• Qasımzadə, Feyzulla. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı (az.) (2-ci nəşr). Bakı: Elm və Təhsil. 2017. ISBN 978-9952-8176-2-1.
• Həsən, Quliyev. Azərbaycan ədəbiyyatı (rus). Bakı: Elm və Təhsil. 2010.

• Театральная энциклопедия (rus). I. Moskva. 1961.
• Sultanlı, Əli. Азербайcан Едебийаты Тарихи (az.). II. Bakı: Азербайcан ССР Eлимлер Академийасы Нещриййаты. 1960.
• Sultanlı, Əli. "Ostrovski və Azərbaycan dramaturgiyası". Ədəbiyyat qəzeti. 10. 1948-04-12.
• Məmmədov, Mehdi. "Böyük Rus Dramaturqu". Azərbaycan jurnalı. 6. 1956: 145–153.
• Məmmədova, Leyla. "Xalq deyimləri Nəcəf bəy Vəzirov komediyalarının meyarı kimi". Bakı Slavyan Universitetinin Elmi Əsərləri. 1. 2021: 206–210.
• Ələkbərova, Əzizə. "NƏCƏF BƏY VƏZİROV ƏSƏRLƏRİNDƏ MİLLİ ÖZÜNÜDƏRK" (PDF). Əlyazmalar yanmır. 2 (9). 2019: 73–77.
• Saraçlı, Mətanət. "N.Vəzirov yaradıcılığında xalqın milli özünüdərki" (PDF). Bakı Universitetinin Xəbərləri. 4. 2008: 44–48.
• Qarayev, Yaşar. Belli başlı dönemleri ve zirve şahsiyetleriyle Azerbaycan edebiyatı (türk). İstanbul: Ötüken Neşriyat. 1999. ISBN 9754372845, 9789754372847.
• Qurbanov, Şıxəli. Этапы развития азербайджано-русских литературных связей в XIX в (rus). Изд-во Академии наук Азербайджанской ССР. 1964.
• Zəkiyeva, Aygün. NƏCƏF BƏY VƏZİROVUN "MÜSİBƏTİ-FƏXRƏDDİN" ƏSƏRİNDƏ DRAMATURJİ KONFLİKT // "Elm, mədəniyyət və təhsil: XXI əsrdə elmin inkişafının aktual məsələləri” BEYNƏLXALQ ELMİ-PRAKTİK KONFRANSIN MATERİALLARI (az.). 2019. ISBN 978-605-031-620-9.

• Nəcəf bəy Vəzirov Arxivləşdirilib 2007-11-16 at the Wayback Machine

Xarici keçidlər

• "Qarabağın görkəmli şəxsiyyətləri:Nəcəf bəy Vəzirov(1854-1926)". "Virtual Qarabağ" İKT Mərkəzinin rəsmi portalı (az.). virtualkarabakh.az. 2013. 2017-12-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-10-14.