Azərbaycanlılar: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya saytından
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
k "Azərbaycanlılar" səhifəsi mühafizə edildi: redaktə müharibəsinin qarşısını almaq üçün ([Redaktə / تحریر=Yalnız idarəçilər] (15:00, 5 yanvar 2015 (UTC)- tarixində vaxtı bitir) [Adını dəyiş=Yalnız idarəçilər] (15:00,
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 1: Sətir 1:
{{redaktə etməyin!}}

{{Xalq
{{Xalq
|adı = Azərbaycanlılar<br />آزربایجانلیلار
|adı = Azərbaycanlılar<br />آزربایجانلیلار
Sətir 54: Sətir 56:
</td>
</td>
<tr>
<tr>
<td><small><div style="background:#fee8ab;">[[Üzeyir Hacıbəyli]]</small></td>
<td><small><div style="background:#fee8ab;">[[Üzeyir Hacıbəyov]]</small></td>
<td><small><div style="background:#fee8ab;">[[Qara Qarayev]]</small></td>
<td><small><div style="background:#fee8ab;">[[Qara Qarayev]]</small></td>
<td><small><div style="background:#fee8ab;">[[Fikrət Əmirov]]</small></td>
<td><small><div style="background:#fee8ab;">[[Fikrət Əmirov]]</small></td>
Sətir 194: Sətir 196:
}}
}}


'''Azərbaycanlılar''' ({{lang-azər|آذربایجانلیلار}})<ref name="azerbaijanci">{{Из БСЭ|http://slovari.yandex.ru/~книги/БСЭ/Азербайджанцы/|заглавие=Азербайджанцы}}</ref><ref>Helena Bani-Shoraka. «Language Policy and Language Planning: Some Definitions» in [http://books.google.com/books?id=rkRC5G2qMzMC&pg=PA144 Annika Rabo, Bo Utas. ''The Role of the State in West Asia'', Swedish Research Institute in Istanbul, 2005, ISBN 91-86884-13-1, 9789186884130, p. 144]</ref><ref name="harvard">Stephan Thernstrom, Ann Orlov, Oscar Handlin. [http://books.google.com/books?pg=PA171 ''Harvard Encyclopedia of American ethnic groups'', Harvard University Press, 1981, p. 171], quote: ''In their homeland the Azerbaijanis, or Azeri Turks as they are sometimes called…''</ref>, yaxud, '''azərilər''' ({{lang-azər|آذری لر}})<ref>{{cite book|author=Mark R. Beissinger; Nader Entessar; Edward Friedman; Solomon Gashaw; Noel Jacob Kent; Alan LeBaron; Herbert S.Lewis; James Quirin; Virginia Sapiro; Ronald J. Schmidt; Douglas Spitz; Tekle M. Woldemikael; Crawford Young|year=1993|url=http://books.google.ru/books?id=rltc46FaQsYC&pg=PA116&dq=Azeri+Turkification&hl=ru&sa=X&ei=NOlqVKGrJaP6ywOD2ICIBw&ved=0CBMQ6AEwAA#v=onepage&q=Azeri%20Turkification&f=false|title=Azeri Nationalism in the Former Soviet Union and Iran|publisher=The University of Wisconsin Press|page=116|}}</ref><ref>[http://www.khazaria.com/genetics/azeris.html Azeri (Azerbaijani) Genetics: Abstracts and Summaries]</ref><ref>[http://sam.gov.tr/wp-content/uploads/2012/01/6.-ETHNIC-SITUATION-IN-THE-CAUCASUS.pdf ETHNIC SITUATION IN THE CAUCASUS. Rauf A. Guseynov]</ref><ref>[http://miskinhill.com.au/journals/asees/19:1-2/language-policy-status-of-russian.pdf Ayse Pamir Dietrich Language Policy and the Status of Russian in the Soviet Union and the Successor States outside the Russian Federation. p. 2.]</ref><ref>[http://www.ca-c.org/journal/2003/journal_eng/cac-04/18.orueng.shtml Gidaiat Orudzhev, D.Sc. (Philol.), Azerbaijani State Nationalities Policy Adviser (Baku, Azerbaijan)]</ref><ref>[http://www.ca-c.org/journal/2000/journal_eng/eng04_2000/22.kisr.shtml "Daghestan: Factors of conflicts and stability". Enver Kisriev, professor, Daghestan Research Center, Russian Academy of Sciences (RAS), (Makhachkala, Russian Federation)]</ref><ref>[http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/02634938408400464?journalCode=ccas20#.VGrxgcaOPi8 The Azeris in Georgia and the Ingilos: Ethnic minorities in the limelight]</ref><ref>[http://www.ceeol.com/aspx/issuedetails.aspx?issueid=504b0001-e271-4187-83aa-f375e3dbc53d&articleId=1c3d78c8-2ac2-4758-ad5b-017f0f631a49 South Caucasus: Common Ground]</ref><ref>[http://www.gab-bn.com/IMG/pdf/Az3-_A_Northern_Neighbor_Growls_and_Azerbaijan_Reassesses_Its_Options.pdf Sabrina Tavernise. The New York Times – 22.10.2008]</ref><ref>[http://iranian.com/Opinion/2002/August/Azeri/ Who are Azeris?]</ref> və ya '''azərbaycan türkləri''' ({{lang-azər|آذربایجان تركلرى}})<ref>{{cite book|author=Bani-Shoraka, Helena|contribution=Language Policy and Language Planning: Some Definitions|url=http://books.google.com/books?id=rkRC5G2qMzMC&pg=PA144|editor=Rabo, Annika; Utas, Bo|title=The Role of the State in West Asia|publisher=Swedish Research Institute in Istanbul|year=2005|isbn=91-86884-13-1|page=144}}</ref><ref>{{cite book|author=Thernstrom, Stephan; Orlov, Ann; Handlin, Oscar|year=1981|url=http://books.google.ru/books?id=jIB4MY50sIUC&pg=PA1857&lpg=PA1857&dq=In+their+homeland+the+Azerbaijanis,+or+Azeri+Turks+as+they+are+sometimes+called%E2%80%A6&source=bl&ots=woEY9_v2O2&sig=C_AC3ECQH-w6RoZ0zlGptjYRyLs&hl=ru&sa=X&ei=k9NqVNsUiebJA4WugvAK&ved=0CCUQ6AEwAw#v=onepage&q=In%20their%20homeland%20the%20Azerbaijanis%2C%20or%20Azeri%20Turks%20as%20they%20are%20sometimes%20called%E2%80%A6&f=false|title=Harvard Encyclopedia of American ethnic groups|publisher=Harvard University Press|page=171|quote=In their homeland the Azerbaijanis, or Azeri Turks as they are sometimes called...}}</ref> — [[Azərbaycan]]da, həmçinin Şimal-Qərbi [[İran]]da yaşayan əhalinin əsas hissəsini təşkil edən [[Türk dilləri|türkdilli]]<ref name="azerbaijanci" /><ref name="АИ">[http://www.kulichki.com/~gumilev/HE2/he2510.htm История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века.] М., «Восточная литература», 2002. ISBN 5-02-017711-3</ref> [[Etnos|xalq]]. Ümumi sayı 30 milyon nəfərdən çoxdur<ref name="turkicpeople">{{cite web|author=Joshua Project|url=http://www.joshuaproject.net/affinity-blocs.php?rop1=A015|title=Ethnic People Groups of the Turkic Peoples Affinity Bloc|publisher=Joshua Project|date=|accessdate=2009-03-03|archiveurl=http://www.webcitation.org/61CUJDrMJ|archivedate=2011-08-25}}</ref>.
'''Azərbaycanlılar''' (və ya '''Azərbaycan türkləri''')<ref>Altstadt, Audrey L. (1992). [http://books.google.com/books?id=sZVN2MwWZVAC ''The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule''], Hoover Press, ISBN 0-8179-9182-4, ISBN 978-0-8179-9182-1</ref> — əsasən [[İran]]da, [[Azərbaycan]]da, [[İraq]]da, [[Türkiyə]]də, [[Gürcüstan]]da, [[Rusiya]]da, eləcə də bir sıra digər dövlətlərdə yaşayan və ana dilləri [[Azərbaycan dili]] olan türk xalqı. [[Gülüstan müqaviləsi (1813)|1813-cü il Gülüstan]] və [[Türkmənçay müqaviləsi|1828-ci il Türkmənçay müqaviləsinin]] nəticəsində azərbaycanlıların yaşadığı əsas torpaqlar iki fərqli dövlət arasında bölünsə də, bugünkü azərbaycanlılar vahid etnik qrup təşkil edir<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/46833/Azerbaijani "Azerbaijani"], Encyclopedia Britannica, 2009</ref>.


Azərbaycan və İrandan başqa, həm də indiki [[Rusiya]] ([[Dağıstan]]), [[Gürcüstan]] ([[Borçalı]]) və [[Türkiyə]] ([[Qars]] və [[İğdır]]) ərazisində yaşayırlar{{Bax|#Məskunlaşma|green}}.
== Qədim tarix və türk kökləri ==
[[Şəkil:Mad-5223.jpg|thumb|left|150px|Azərbaycan Türklərinin etnogenezində mühüm yer tutan<ref>Алиев И. Располагает ли наука доказательствами в пользу ирано-язычности мидян и атропатенцев? Можно ли считать мидян одними из предков азербайджанского народа? // ИАН АзССР, серия истории, философии, права, 1990, № 3-4.</ref><ref>Алиев И. Роль мидийского элемента в этнической истории Атропатены//Кавказско-ближневосточный сборник, VIII, Тбилиси, 1988</ref><ref>[http://ebooks.preslib.az/pdfbooks/azbooks/eb-az_05092012_06.pdf Q. Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən. Bakı: ADN, 1994, səh. 90-136]</ref><ref>[http://ebooks.preslib.az/pdfbooks/rubooks/etnogen.pdf Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев. Том 1. Баку: 1991, стр. 216-274]</ref><ref>[http://www.boxca.com/1l3lsfao52hi/Azer_xalqi-_tam_kitab.pdf.html Firudin Cəlilov. Azər xalqı. II nəşri. Bakı: 2006, səh. 161 – ''"Hər hansı bir ərazidə formalaşan xalq əvvəllər həmin ərazidə yaşamış tayfaların birbaşa və ya dolayı xələfidir. Mada əhalisi istər Türk olsun, istər qeyri-Türk, bugünkü [[Azərbaycan Türkləri]]nin soykökünü təşkil edən tayfalardandır. ".'']</ref><ref>[http://ebooks.preslib.az/pdfbooks/azbooks/rzaynesirecdad.pdf N. Rzayev. Əcdadların izi ilə. Bakı: ADN, 1992.]</ref> [[madaylar]]ın Bisütun qayasında təsviri.]]
[[Şəkil:Azerbaijani people in Middel East.jpg|250px|thumb|]]
Bölgənin və Azərbaycanın miladdan qabaqkı dövrlərinin tarixini əsasən daha çox mixi yazılar, onlarda əks etdirilən etnonim, toponim və antroponimlər vasitəsiylə öyrənmək məcburiyətindəyik.
Əlbəttə elə həmin yazılardan çox maraqlı məlumat əldə edirik. Həmin
yazılara əsasən "Azərbaycan torpaqlarındakı Türk hakimiyyəti miladdan qabaq 4
min il əvvəllərə gedib çıxır. Bu mənbələrdə xüsusilə arattalılar, qutlar (quttilər), lulubilər və hurrilər haqda məlumatlar vardır".<ref>Arazoğlu "Müxtəsər Azərbaycan tarixi" Bakı, 2000-ci il, s13</ref>Mənbələrə əsasən Azərbaycanda yaranmış ilk Türk dövləti, Aratta(Arat+ta) dövləti olmuşdur. Aratta qədim Azərbaycanın dağlıq ərazisinə verilən ad idi. Mənası, sadəcə olaraq dağ deməkdir. şumer-Akkad məktəb lüğətində(miladdan qabaq 8-ci əsr) həmin sözdən " Arattu və Aratu" nümunələri dağ mənasında əks olunmuşdur".<ref>"Azərbaycan tarixi" Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, Bakı, 1994-ci il, s78</ref>Dağ sözü tağ, ta, ti, tu formalarında da işlənmişdir. İndi də Azərbaycanda Qaflanta (qaflan+ta), Qaflantı (qaflan+ti) və sair belə dağ adları mövcuddur.


[[Antropologiya|Antropoloji]] cəhətdən [[Avropoid]] irqinin [[Kaspi yarımtipi|Kaspi tipi]]nə aiddirlər{{Bax|#Antropologiya|green}}.
== Mərkəzi Asiyadan türk köçü ==
Eramızın 48-ci ilində ikiyə ayrılan Böyük Hun İmperiyasının qərb qolunu təşkil edən hun tayfaları bir əsr sonra Qafqazdan Macarıstana qədər olan bölgəni hakimiyyətləri altına almış, bu tarixdən etibarən də Hun Türklərinin [[Azərbaycan]]a yerləşdiyi görülmüşdür.<ref>Togan, ''Umumi Türk Tarihine Giriş'', İst., 1981, s.45-46, 154-155</ref> <ref> İ. Kafesoğlu, ''Türk Milli Kültürü'',İst., 1984, s. 70</ref>.


[[Azərbaycan dili]]ndə danışırlar{{Bax|#Dil|green}}.
Hunların gəlişini , [[Sabirlər]] , [[Xəzərlər]], onları da Ağaçərilər izləmişdir. Ayrıca [[Göytürklər]]in bütün Mərkəzi Asiyaya hakim olmalarından sonra bəzı Türk tayfaları da [[Qafqaz]]a xüsusilə də Azərbaycana köçmüşdür.<ref>İ. Kafesoğlu, ''Türk Milli Kültürü'', İst., s.148-150, 157-161</ref>. SSRİ döründə nəşr edilən Azərbaycan Tarixi (İstoriya Azerbaydjana) adlı əsərdə Sovet Tarixçiləri "''Türk unsurunun qədim zamanlardan bəri Azərbaycan'da boy göstərdiyi''"ni ifadə etmişdir.<ref>İstoriya Azerbaydjana,Bakü,1958,I,s.94-98</ref>.


Dindarları əsasən [[İslam]] dininin [[Şiəlik|şiə]] təriqətindədirlər (yalnız [[Cəfərilik|Cəfəri məzhəbində]]){{Bax|#Din|green}}.
=== Oğuzların gəlişi ===
Mərkəzi Asiya monqollar tərəfindən işğal edildikdən sonra bəzi Türk qrupları onların hakimiyyətini tanımadıqları üçün Azərbaycana köçmüşlər.<ref>O. Turan, ''Selçuklu Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti'', Ankara, 1965, s. 214-216</ref> <ref>Togan, ''Azerbaycan Etnografisine Dair'', ''Azerbaycan Yurt Bilgisi'', sayı:150 (1933), s. 101-107 ve sayı: 18, s.247-253</ref>Səlcuqlulardan sonra [[Monqol İmperiyası]] və Böyük Teymur İmperiyası hakimiyyətində yaşamış, daha sonra isə [[Qaraqoyunlu]] və [[Ağqoyunlu]] dövlətlərini qurmuşlar.<ref>P. Sykes, ''A. History of Persia'', London, 1921,II, s.100-136</ref><ref>F. Sümer, ''Akkoyunlular'', İslam Ansiklopedisi, I, s. 251-271</ref>.
Müasir azərbaycan etnosunun [[Cənubi Qafqaz]] və Şimal-Qərbi İran ərazisində formalaşması prosesi çoxəsrlik bir proses olmuş və əsasən, [[XV əsr]]in sonlarında başa çatmışdır<ref name="АИ"/>{{Bax|#Etnogeniz|green}}.


== Məskunlaşma ==
XVI əsrdə Azərbaycan Türkləri Şah İsmayılın başçılığı ilə [[Səfəvilər dövləti]]ni yaratmışlar. [[Şah İsmayıl]]ın şiəlikdən siyasi bir vasitə kimi istifadə etməsi yalnız azərbaycanlıların deyil, bütün Türk-İslam aləminin taleyini dəyişdirən əhəmiyyətli hadisələrdən biri olmuşdur.<ref>F. Sümer, "Azerbaycan'ın Türkleşmesi Tarihine Umumi Bir Bakış", ''Belleten'', sayı: 83 (1957), s. 429-445</ref><ref> A. J. Toynbee, ''A Study of History'', London, 1935, I,s.347-376</ref>. Şah İsmayılın dövründə Azərbaycan imperiyanın mərkəzi olmuş, Azərbaycan Türkləri isə ordunun əsas nüvəsini təşkil etmişlər.<ref>F. Sümer, ''Safevi Devleti'nin kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin rolü'', Ankara, 1976, s.15-42 ve s. 57-84</ref>
{{main|Azərbaycan əhalisi|Azərbaycan diasporu|Güney Azərbaycan}}
Azərbaycanlılar sayına görə [[Qafqaz]]da birinci, Gürcüstan və İranda<ref name="CIA Ethnic groops">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2075.html|title=Field Listing :: Ethnic groups|work=[[The World Factbook]]|publisher=[[MKİ]]|lang=en|accessdate=2012-05-23}}</ref> isə ikinci xalqdır. [[Azərbaycan]]ın özündə isə 8,2 milyona yaxın (2009) azərbaycanlı yaşayır (ölkə əhalisinin 91,6%-i)<ref name="Azer2009">[http://web.archive.org/web/20121130101713/http://www.azstat.org/statinfo/demoqraphic/en/AP_/1_5.xls Azərbaycan əhalisinin 1979, 1989, 1999, 2009-cu illər siyahıyaalınması]</ref>.

[[İran]]da azərbaycanlılar əsasən [[Qərbi Azərbaycan ostanı|Qərbi Azərbaycan]], [[Şərqi Azərbaycan]], [[Ərdəbil ostanı|Ərdəbil]]<ref name="iranazerbaijanis">[http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+ir0052) Iran. Azarbaijanis]</ref> və [[Zəncan ostanı|Zəncan]]<ref name="iranazerbaijanis" /> ostanlarında çoxluq təşkil edirlər. Həmçinin, [[Kürdüstan ostanı]]nın şərq rayonlarında ([[Qürvə]] şəhəri yaxınlığındakı kəndlərdə)<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/322153/Kordestan Kordestan в Британнике] {{ref-en}}</ref>, [[Həmədan ostanı]]nda<ref name="iranazerbaijanis" /><ref>[http://www.hamedanmiras.ir/en_site/mardom-zaban.htm hamedanmiras.ir]</ref> və [[Qəzvin ostanı]]nın şimal rayonlarında yaşayırlar<ref name="iranazerbaijanis" />. [[Tehran]], [[Kərəc]] və [[Məşhəd]] şəhərlərində də böyük azərbaycanlı icmaları var. [[İran azərbaycanlıları|İranda yaşayan azərbaycanlıların]] ümumi sayı, müxtəlif hesablamalara görə, 12 milyondan 16 milyona nəfərə qədər, hətta 30 milyon nəfərə qədərdir<ref name="ethno_report">[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=azb Ethnologue report for language code: azb<!-- Название сгенерировано ботом -->]</ref><ref name=autogenerated2>[http://www.unpo.org/content/view/7884/144/ UNPO&nbsp;— Southern Azerbaijan<!-- Название сгенерировано ботом -->]</ref><ref name=autogenerated1>[http://www.jamestown.org/single/?no_cache=1&tx_ttnews%5Btt_news%5D=27947 Islamic Fundamentalism In Azerbaijan: Myth Or Reality?&nbsp;— The Jamestown Foundation<!-- Название сгенерировано ботом -->]</ref><ref>[http://www.unpo.org/content/view/7884/144/ Southern Azerbaijan]</ref><ref>[http://www.eurasianet.org/departments/culture/articles/eav041503.shtml IRAN’S AZERI QUESTION: WHAT DOES IRAN’S LARGEST ETHNIC MINORITY WANT? Afshin Molavi:4/15/03 A EurasiaNet Commentary]</ref>.
<br />

[[Rusiya]]da azərbaycanlılar [[Dağıstan]]ın cənubunda [[Dağıstan azərbaycanlıları|yaşayırlar]]. Dağıstanda yaşayan azərbaycanlıların ümumi sayı [[Ümumrusiya əhalinin siyahıya alınması (2010)|2010-cu il siyahıyaalmasına]] görə 130,9 min nəfər olmuşdur. Dağıstanda azərbaycanlılar azsaylı yerli xalqlardan biri kimi rəsmən tanınmışlar<ref name="Постановление">{{cite web|url=http://lawru.info/base89/part7/d89ru7364.htm|title=ПОСТАНОВЛЕНИЕ ГОССОВЕТА РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН ОТ 18.10.2000 N 191 О КОРЕННЫХ МАЛОЧИСЛЕННЫХ НАРОДАХ РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН|publisher=lawru.inf|archiveurl=http://www.webcitation.org/61CUWRkhi|archivedate=2011-08-25}}</ref>. Hal-hazırda onlar Dağıstanın [[Dərbənd rayonu]]nda çoxluq təşkil edirlər (58 %) və həm də kompakt şəkildə [[Tabasaran rayonu |Tabasaran]] (18 %), [[Qızlar rayonu|Qızlar]] (2,35 %) və [[Rutul rayonu|Rutul]] (1,56 %) rayonlarında yaşayırlar<ref name="Даг2010">[http://dagstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/dagstat/resources/cafa4e00421f0cb8805fcc2d59c15b71/%D0%92%D0%9F%D0%9D+%D1%82%D0%BE%D0%BC3.rar Перепись 2010 года. Дагстат. Том 3]</ref> . Azərbaycanlıların sovet dövründəki ölkədaxili miqrasiya prosesi, Azərbaycandan və keçmiş SSRİ-nin digər respublikalarından postsovet emiqrasiyası ona gətirib çıxarıb ki, bu gün azərbaycanlılar az, yaxud çox dərəcədə Rusiyanın əksər regionlarında məskunlaşıblar. [[Rusiya azərbaycanlıları|Rusiyada yaşayan azərbaycanlıların]] ümumi sayı [[Ümumrusiya əhalinin siyahıya alınması (2002)|2002-cu il siyahıyaalmasına]]<ref name="perepis2002.ru">{{cite web|author=|datepublished=|url=http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463|title=Всероссийская перепись населения 2002 года|lang=|publisher=Федеральная служба государственной статистики|accessdate=2009-12-29|archiveurl=http://www.webcitation.org/616BvJEEv|archivedate=2011-08-21}}</ref> görə 621 840 nəfər idi.

[[Gürcüstan]]da azərbaycanlılar əsasən [[Kvemo Kartli]] [[Gürcüstan azərbaycanlıları|vilayətində]] (225 min nəfər, 2002; yaxud 45%), başqa sözlə, ölkənin cənub-şərqi və mərkəzi rayonlarında: [[Marneuli bələdiyyəsi|Marneulidə]] (98 min nəfər, 2002), [[Qardabani bələdiyyəsi|Qardabanidə]] (50 min nəfər), [[Bolnisi bələdiyyəsi|Bolnisidə]] (49 min nəfər), [[Dmanisi bələdiyyəsi|Dmanisidə]] (19 min nəfər) yaşayırlar. Bu dörd rayonda onlar tamamilə, yaxud əhəmiyyətli dərəcədə çoxluq təşkil edirlər (müvafiq olaraq, 83 %, 44%, 66%, 67%). Bundan başqa onlar [[Kaxeti]] vilayətinin rayonlarında da yaşayırlar (40 min nəfər, 2002; yaxud 10%): [[Saqareco bələdiyyəsi|Saqareco]] (18 min, yaxud 32%), [[Laqodexi bələdiyyəsi|Laqodexi]] (11 min, yaxud 22%), [[Telavi bələdiyyəsi|Telavi]] (8 min, yaxud 12%), həmçinin, [[Şida-Kartli]] vilayətində (6 min, yaxud 1,8%) (o cümlədən [[Kaspi bələdiyyəsi|Kaspi]] (4 min, yaxud 8%), [[Kareli bələdiyyəsi|Kareli]] (1 min, yaxud 2,3%) və s.), [[Msxeta-Mtianeti]] vilayətidə (2 min, yaxud 1,8%), əsasən [[Msxeta bələdiyyəsi|Msxeta]] rayonunda. Azərbaycanlıların bir hissəsi isə [[Tbilisi]]də (11 min, yaxud 1%), [[Kvemo Kartli]] vilayətinin inzibati mərkəzində — [[Rustavi]] şəhərində (5 min, yaxud 4%) və digər yerlərdə yaşayırlar<ref>[http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/92/Georgia_Census_2002-_Ethnic_group_by_major_administrative-territorial_units.pdf Перепись населения Грузии 2002. Этносостав]''(на англ. яз.)''</ref>.

[[Qarabağ münaqişəsi]]nin başlanmasına qədər, [[Ermənistan]]ın əksər rayonlarında [[Ermənistan azərbaycanlıları|azərbaycanlı kəndləri]] vardı. Rusiya imperiyası əhalisinin 1897-ci il siyahıyaalınmasına əsasən, həmin vaxt [[İrəvan]] şəhərində 12&nbsp;359 nəfər, yaxud şəhər əhalisinin 42,6%-i azərbaycan dilini (siyahıyaalmada: tatar dili) ana dili hesab etmişdi<ref name="1897ереван">Перепись населения Российской империи 1897 года. [http://demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=570 Население Еревана.]</ref>. O cümlədən, XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində İrəvan şəhəri əhalisinin 49%-i azərbaycanlılardan ibarət olmuşdu<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Эривань}}</ref>. [[XIX əsr]]in sonunda İrəvan qəzasında 77 min nəfər azərbaycan dilini ana dili hesab edirdi<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=569 Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской империи кроме губерний Европейской России]</ref>. {{link-interwiki|az=SSRİ əhalisinin siyahıyaalınması (1979)|az_mətn=SSRİ əhalisinin 1979-cu il siyahıyaalınmasına|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Перепись населения СССР (1979)}} əsasən, həmin vaxt Ermənistanda 160&nbsp;800 nəfər (bütün əhalinin 5,3%-i) azərbaycanlı yaşadığı halda<ref>Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения Армянской ССР</ref>, {{link-interwiki|az=SSRİ əhalisinin siyahıyaalınması (1989)|az_mətn=SSRİ əhalisinin 1989-cu il siyahıyaalınmasına|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Перепись населения СССР (1989)}} Ermənistanda yaşayan azərbaycanlıların sayı cəmi 84&nbsp;860 nəfər (bütün əhalinin 2.5%-i)<ref name="АрмНац">Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения Армянской ССР</ref> olmuşdur. Bu da ki Qarabağ münaqişəsinin başlanmasından sonra azərbaycanlıların kütləvi şəkildə Ermənistanı tərk etməyə məcbur edilməsi ilə əlaqədar idi. [[XXI əsr]]in əvvəllərində, Ermənistanın rəsmi məlumatlarında orada hələ 8 min nəfərə yaxın azərbaycanlının yaşadığı göstərilsə də, [[Tomas de Vaal]]ın fikrincə, həqiqətdə, Ermənistanda cəmi bir neçə yüz nəfərdən çox azərbaycanlı yoxdur<ref name="де Ваал">[http://news.bbc.co.uk/hi/russian/in_depth/newsid_4664000/4664621.stm Чёрный Сад]. Томас де Ваал. гл. 5</ref>.

[[Türkiyə]]də azərbaycanlılar dədə-babadan Ermənistanla sərhəd rayonlarında: [[Qars ili|Qars]], [[İğdır ili|İğdır]] illərində və [[Ərzurum ili]]nin {{link-interwiki|az=Şenkaya||başqa_dil=tr|başqa_dildə_başlıq=Şenkaya}} ilçəsində yaşamaqdadırlar. Postsovet dövründə azərbaycanlıların Azərbaycandan emiqrasiyası nəticəsində isə Türkiyənin digər şəhərlərində də, hətta ABŞ-ın bir çox şəhərlərində də azərbaycanlılar məskunlaşıblar.

[[Türkmənistan]]da isə azərbaycanlılar kompakt şəkildə [[Türkmənbaşı]] və [[Aşqabad]]<ref>Р.Назаров. [http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1201781640 Национальные диаспоры в Туркменистане]</ref> şəhərlərində yaşayırlar.

==Etnogenez==
{{əsas|Azərbaycanlıların etnogenezi}}
[[Şəkil:Mad-5223.jpg|thumb|left|150px|Azərbaycan Türklərinin etnogenezində mühüm yer tutan<ref>Алиев И. Располагает ли наука доказательствами в пользу ирано-язычности мидян и атропатенцев? Можно ли считать мидян одними из предков азербайджанского народа? // ИАН АзССР, серия истории, философии, права, 1990, № 3-4.</ref><ref>Алиев И. Роль мидийского элемента в этнической истории Атропатены//Кавказско-ближневосточный сборник, VIII, Тбилиси, 1988</ref><ref>[http://ebooks.preslib.az/pdfbooks/azbooks/eb-az_05092012_06.pdf Q. Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən. Bakı: ADN, 1994, səh. 90-136]</ref><ref>[http://ebooks.preslib.az/pdfbooks/rubooks/etnogen.pdf Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев. Том 1. Баку: 1991, стр. 216-274]</ref><ref>[http://ebooks.preslib.az/pdfbooks/azbooks/rzaynesirecdad.pdf N. Rzayev. Əcdadların izi ilə. Bakı: ADN, 1992.]</ref> [[madaylar]]ın Bisütun qayasında təsviri.]]
[[Böyük Sovet Ensiklopediyası]]na görə azərbaycanlıların {{link-interwiki|az=Etnogenez|az_mətn=etnogenezində|başqa_dil=en|başqa_dildə_başlıq=Ethnogenesis}} qədim [[Atropatena]] və [[Qafqaz Albaniyası]]nın {{link-interwiki|az=Avtoxtonluq|az_mətn=yerli|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Автохтонность}} əhalisi ilə yanaşı, bura [[E.ə. I minillik|b.e.ə. I minillik]] və [[I minillik|b.e.nın I minilliyində]] gəlib çıxmış [[İran dilləri|irandilli]] və [[Türk dilləri|türkdilli]] tayfalar ([[kimmerlər]], [[skiflər]], [[hunlar]], [[bulqarlar]], [[xəzərlər]], [[oğuzlar]], [[peçeneqlər]] və s. ) iştirak etmişdlər<ref name="azerbaijanci" />.

[[Britannika Ensiklopediyası]]na görə azərbaycanlılar qarışıq etnik mənşəyə malikdir – azərbaycanlıların etnogenezində iştirak etmiş ən qədim element isə Şərqi [[Zaqafqaziya]]nın yerli əhalisi və bir də ola bilsin İranın şimalında yaşamış irandilli [[midiyalılar]] olmuşdur. Bu əhali [[Sasanilər]] sülaləsinin hakimiyyəti dövründə (b.e. III—VII əsrlərində) farslaşmışdı. Əhalinin {{link-interwiki|az=Türkləşmə|az_mətn=türkləşməsi|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Тюркизация}} isə, hesab edilə bilər ki, [[XI əsr]]də regionun [[səlcuqlar]] tərəfindən tutulması ilə başlamış və bu proses sonrakı əsrlərdə türk xalqlarının yeni miqrasiya axınları, o cümlədən, [[XIII əsr]]dəki {{link-interwiki|az=Monqol istilaları|başqa_dil=en|başqa_dildə_başlıq=Mongol invasions and conquests}} dövründə kütləvi köçləri ilə (monqol ordusunu tərkibinə iştirak edən və həm də monqol hücumları nəticəsində köç edib başqa ölkələrə sığınmağa məcbur olan xalqların əksər hissəsi türk idi) davam etmişdir<ref name="britanika">{{Mənbə:|Britannica|http://www.britannica.com/EBchecked/topic/46833/Azerbaijani|заглавие=Azerbaijani}}{{oq|en|The Azerbaijani are of mixed ethnic origin, the oldest element deriving from the indigenous population of eastern Transcaucasia and possibly from the Medians of northern Persia. This population was Persianized during the period of the Sāsānian dynasty of Iran (3rd–7th century ce). Turkicization of the population can be dated from the region’s conquest by the Seljuq Turks in the '''11th century and the continued influx of Turkic populations in subsequent centuries, including those groups that migrated during the Mongol conquests in the 13th century'''. (The greater portion of the tribes that formed the Mongol forces or were stimulated by the Mongol conquest to migrate were Turkic.)}}</ref>. Britannikdə etnik azərbaycanlıların dominant irsi komponenti, XI əsrdə oğuzların hücumları vaxtında Azərbaycana gəlib çıxmış türklər hesab edilir<ref name="britanika_5">{{Mənbə:|Britannica|http://www.britannica.com/EBchecked/topic/46781/Azerbaijan|заглавие=Azerbaijan}}{{oq|en|Ethnic Azerbaijanis combine in themselves the dominant Turkic strain, which arrived in Azerbaijan especially during the Oghuz Seljuq migrations of the 11th century, with mixtures of older inhabitants—Iranians and others—who had lived in Transcaucasia since ancient times.)}}</ref>.

{{link-interwiki|az=Böyük Laruss ensiklopediyası|az_mətn=Böyük Laruss ensiklopedik lüğətinə|başqa_dil=fr|başqa_dildə_başlıq=Grand Larousse encyclopédique}} görə, ''"azərbaycanlılar XI əsrdə türkləşmiş qədim irandilli əhalinin törəmələridir"''<ref name="Larousse">''Grand Dictionnaire Encyclopédique Larousse'' (1982). Page 921, ISBN 2-03-102301-2 (retrieved 17 February 2007).</ref>.

Azərbaycan xalqının etnogenezi məsələsinə az-çox ümumi xarakteristika verənlər – {{link-interwiki|az=Sergey Tokarov|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Токарев, Сергей Александрович}}<ref>{{книга
|автор = {{link-interwiki|az=Sergey Tokarov|az_mətn=Токарев С. А.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Токарев, Сергей Александрович}}
|заглавие = Этнография народов СССР: исторические основы быта и культуры
|том =
|издательство = Изд-во Московского университета
|год = 1958
|страницы = 295-296
|isbn =
}}{{oq|ru|происхождение азербайджанцев&nbsp;— вопрос сравнительно ясный. Это народ смешанного состава. Древнейший слой его составляет, очевидно, аборигенное население Восточного Закавказья&nbsp;— [[каспии]] и албанцы, возможно, также мидийцы Северного Ирана. Это население в связи с культурным преобладанием Ирана в эпоху Сасанидов было иранизировано, а в XI&nbsp;в., в годы сельджукского завоевания, началась его тюркизация}}</ref>, [[Anatoli Novoseltsev]]<ref name="Новосельцев">{{книга
|автор = {{link-interwiki|az=Anatoli Novoselsev|az_mətn=Новосельцев А.&nbsp;П.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Новосельцев, Анатолий Петрович}}, {{link-interwiki|az=Vladimr Paşuto|az_mətn=Пашуто В. Т.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Пашуто, Владимир Терентьевич}}, {{link-interwiki|az=Lev Çerepnin|az_mətn=Черепнин Л. В.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Черепнин, Лев Владимирович}}
|заглавие = Пути развития феодализма
|том =
|издательство = Наука
|год = 1972
|страницы = 21
|isbn =
}}{{oq|ru|нынешние азербайджанцы&nbsp;— также отюреченные потомки части древних племён кавказской Албании и иранцев южного Азербайджана. Другие же предки азербайджанцев, принесшие тюркский язык,&nbsp;— огузские племена, в свою очередь, представляют собой продукт сложного тюркско-иранского синтеза}}</ref> və {{link-interwiki|az=Sakinat Hacıyeva|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Гаджиева, Сакинат Шихамедовна}}<ref name="Sakinat">{{книга
|автор = {{link-interwiki|az=Sakinat Hacıyeva|az_mətn=Гаджиева С. Ш.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Гаджиева, Сакинат Шихамедовна}}
|заглавие = Дагестанские терекеменцы: XIX - начало XX в
|том =
|издательство = Наука
|год = 1990
|страницы = 8-9
|isbn = 5020167614, 9785020167612
}}{{oq|ru|Азербайджанцы как народ сложились в результате длительного исторического развития, постепенной консолидации местных древних племён (албанцев, удинов, каспиев, талышей и др.) с пришлыми в разные периоды тюркоязычными племенами&nbsp;— гуннами, огузами, кыпчаками и&nbsp;т.&nbsp;д.,&nbsp;— и, по существующему в науке мнению, смена коренных языков населения тюркским разговорным языком здесь относится к XI—XIII&nbsp;в. В свою очередь, тюркоязычные племена были довольно пёстрыми по своим этническим компонентам, объединяя множество других, отчасти более древних племён, впоследствии участвовавших в этногенезе не только азербайджанцев, но и целого ряда других тюркоязычных народов. Надо полагать, что в этнической истории Азербайджана оставили заметный след и оседавшие в Южном Азербайджане племена [[Кара-Коюнлу|каракоюнлу]] («чёрнобаранные») и [[Ак-Коюнлу|аккоюнлу]] («белобаранные»), в государства которых в XV&nbsp;в. входили «азербайджанские земли к югу от Кубы»}}</ref>, qeyd edirlər ki, azərbaycanlılar qarışıq mənşəli xalq olmaqla, etnogenezində regionun həm yerli aborigen əhalisi, həm də türk elementləri iştirak etmişdir.

O ki qaldı azərbaycanlıların etnogenezində qədim [[Qafqaz albanları|albanların]] iştirak edib-etməməsi məsələsinə, {{link-interwiki|az=Suren Yeremyan|az_mətn=Suren Yeremyanın|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Еремян, Сурен Тигранович}} fikrincə, qədim Albaniya əhalisinin müsəlmanlaşmış hissəsi, regiona gələn türk tayfaları içində assimilyasiya məruz qalmış, beləliklə, müasir azərbaycan xalqı təşəkkül tapmışdır<ref>{{книга
|автор =
|заглавие = Очерки истории СССР: кризис рабовладельческой системы и зарождение феодализма на территории СССР III-IX вв.
|том =
|издательство = Изд-во Академии наук СССР
|год = 1958
|страницы = 330
|isbn =
}}{{oq|ru|По мере того, как тюркские кочевые племена утверждались на зимних пастбищах [[Кура-Араксинская низменность|Кура-Араксинской низменности]], мусульманизированная часть аборигенного населения древней Албании ассимилировалась пришлыми тюркскими племенами. Так образовалась современная азербайджанская народность}}</ref>.

Rusiyalı etnoloq {{link-interwiki|az=Viktor Şnirelman|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Шнирельман, Виктор Александрович}}, özünün {{lang-ru|«Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье»}} adlı kitabında iddia edir ki, "''erkən orta əsrlər Albaniya və [[Cənubi Azərbaycan]] (Atropatena) tarixinin qarışdırılması üçün heç bir elmi əsas yoxdur. Qədim dövr və erkən orta əsrlərdə o yerlərdə fərqli əhali qrupları yaşamış, nə mədəni, nə ictimai, nə də dil cəhətdən bir-birləri ilə bağlılıqları olmamışdı"''<ref>{{книга
|автор = {{link-interwiki|az=Viktor Şnirelman|az_mətn=Шнирельман В.А.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Шнирельман, Виктор Александрович}}
|часть = {{#if:{{{часть|}}}|{{{часть}}}}}
|заглавие = Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье
|ответственный = Рецензент: Алаев, Леонид Борисович|Л. Б. Алаев
|место = М.
|издательство = Академкнига (издательство)|Академкнига
|год = 2003
|страницы = {{{1|}}}
|страниц = 592
|isbn = 5-94628-118-6
|тираж = 2000
}}{{oq|ru|Между тем, никаких научных оснований смешивать раннюю историю Албании и Южного Азербайджана (Атропатены) не имелось. В древности и в раннем средневековье там жили совершенно разные группы населения, не связанные друг с другом ни культурно, ни социально, ни в языковом отношении (Новосельцев, 1991. С. 197).}}</ref>. Lakin, sovet iranşünası {{link-interwiki|az=Edvin Qrantovski|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Грантовский, Эдвин Арвидович}} – irandilli xalqların miqrasiya hərəkətinin tədqiqatçısı, b.e.ə. I minilliyin birinci yüzilliyinə (son tunc və erkən dəmir dövrü) aid Qərbi İran abidələrinin xarakterik xüsusiyyətlərinə əsasən, Albaniya və Atropatenanın ortaq mədəniyyətə malik olduğunu qeyd edir<ref name="История иранских племён">{{книга|автор = {{link-interwiki|az=Viktor Şnirelman|az_mətn=Edvin Qrantovski|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Грантовский, Эдвин Арвидович}}|заглавие = Ранняя история иранских племён Передней Азии|том = |издательство = Восточная Литература|год = 2007|страницы = 423-424|isbn = }}</ref>. Digər sovet tarixçisi {{link-interwiki|az=Kamilla Trever|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Тревер, Камилла Васильевна}} də hesab etmişdir ki, b.e.ə. VI-V əsrlərə aid arxeoloji tapıntılar, albanlarla midiyalıların mədəni yaxınlığını söyləməyə imkan verir<ref name="Кавказская Албания">{{книга|автор = |заглавие = Очерки по истории Кавказской Албании|том = |издательство = М.-Л.|год = 1959|страницы = |isbn = }}</ref>.

ХI-ХIII əsrlərdə türkdilli oğuz tayfalarının Cənub-Şərqi Qafqaza yayılması nəticəsində yerli əhalinin çox hissəsi türkləşir və azərbaycan xalqının formalaşması prosesi başlayır<ref name="АИ"/><ref name="feod">{{книга
|автор = {{link-interwiki|az=Anatoli Novoselsev|az_mətn=Новосельцев А.&nbsp;П.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Новосельцев, Анатолий Петрович}}, {{link-interwiki|az=Vladimr Paşuto|az_mətn=Пашуто В. Т.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Пашуто, Владимир Терентьевич}}, {{link-interwiki|az=Lev Çerepnin|az_mətn=Черепнин Л. В.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Черепнин, Лев Владимирович}}
|заглавие = Пути развития феодализма (Закавказье, Средняя Азия, Русь, Прибалтика)
|издательство = Наука
|год = 1972
|страницы = 56-57
}}{{oq|ru|Можно признать, что отдельные тюркские этнические группы попадали сюда на всём протяжении второй половины I тысячелетия н. э., а может быть и раньше. Однако не они изменили этнический облик Восточного Закавказья и положили начало сложению современного азербайджанского тюркоязычного народа. Причиной перемен явилось нашествие огузов в XI в. […] С основанием Сельджукской империи огузы распространились по всему Ирану, но особенно интенсивно обосновывались в Малой Азии и нынешнем Азербайджане. Причины этого не только в том, что сюда, на рубежи мусульманского мира, стягивалось наибольшее число этих новых «воинов ислама». Гораздо большее значение имело то обстоятельство, что в этих областях царила наибольшая этническая пестрота, и потому тюркизация нашла подходящую почву. […] Процесс сложения азербайджанской народности, особенно в пределах Закавказья, ещё недостаточно ясен.}}</ref>. Lakin oğuz tayfalarının özləri də türk-iran sintezinin kompleks məhsulu idilər<ref name="Новосельцев"/>. Başqa sözlə, oğuz tayfası türklərin yerli {{link-interwiki|az=uqorlar|az_mətn=uqor|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Угры}} və irandilli [[Sarmatlar|sarmat]] mənşəli tayfalar ilə qaynayıb-qarışması nəticəsində təşəkkül tapmışdır<ref>{{книга
|автор = {{link-interwiki|az=Mixail Artamov|az_mətn=Артамонов М. И.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Артамонов, Михаил Илларионович}}
|заглавие = История хазар
|издательство = Филологический факультет Санкт-Петербургского государственного университета
|год = 2002
|страницы = 419
|isbn = 5846500323, 9785846500327
}}{{oq|ru|Термин «огуз» первоначально был нарицательным обозначением племени и с числительным детерминативом применялся для наименования союзов племён, таких, например, как уйгуры — токуз-огуз — девять племён, карлуки — уч-огуз — три племени. Впоследствии он потерял своё первоначальное значение и стал этническим наименованием племён, образовавшихся в Приаральских степях в результате смешения тюркютов с местными племенами угорского и сарматского происхождения.}}</ref> (Böyük Sovet Ensiklopediyasına əsasən, bəzi türk və qədim monqol tayfalarının irandilli [[Saklar|sak]] – [[Massagetlər|massaget]] tayfaları ilə qaynayıb-qarışması nəticəsində<ref>{{Из БСЭ|http://slovari.yandex.ru/~%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8/%D0%91%D0%A1%D0%AD/%D0%9E%D0%B3%D1%83%D0%B7%D1%8B|заглавие=Огузы}}{{oq|ru|ОГУЗЫ (гузы, узы) — союз племён, существовавший в Приаралье в 6—11 вв. на основе смешения нек-рых тюркских и древнемонгольских племён с частью сакско-массагетских; победившей оказалась при этом тюркская речь.}}</ref>). Etnik müxtəliflik türkləşmə üçün zəmin oldu<ref name="feod"/>. {{link-interwiki|az=İosif Oranski|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Оранский, Иосиф Михайлович}}<ref>{{книга
|автор =
|заглавие = Основы иранского языкознания: древнеиранские языки
|том =
|место =М.
|издательство = Наука
|год = 1979
|страницы = 49
|isbn =
}}{{oq|ru|начиная с XI—XIII&nbsp;вв. (с эпохи сельджукского и&nbsp;— особенно&nbsp;— монгольского завоевания) происходит процесс распространения тюркских языков в северо-западных областях [[Иранское нагорье|Иранского нагорья]], в Азербайджане. [[Иранские языки|Ираноязычное]] население этих областей переходило постепенно на тюркскую (азербайджанскую) речь, и лишь относительно небольшая часть этого населения сохранила до наших дней свои иранские языки&nbsp;— [[татский язык|татский]], [[талышский язык|талышский]], [[тати (язык)|диалекты Северо-западного Ирана]]}}</ref> və [[Natalya Volkova]]<ref>{{книга
|автор = Волкова Н. Г.
|заглавие = Кавказский этнографический сборник
|издательство = Изд-во АН СССР
|место = М.
|часть = Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв.
|том = 4
|год = 1969
|страницы = 18
|isbn =
}}{{oq|ru|В Восточном Закавказье к XIV&nbsp;в. в результате нескольких миграционных потоков тюркоязычных народов произошла языковая ассимиляция коренного населения этой территории, значительная часть которого стала говорить по-азербайджански}}</ref> qeyd edirlər ki, türk tayfalarının bir neçə miqrasiya axını nəticəsində yerli əhalinin dili assimilyasiya məruz qalmış və yerli əhali türk dilində (azərbaycan dilində) danışmağa başlamışdır. [[Vladimir Minorski]] qeyd edir ki, azərbaycan türk dilinin xarakterik xüsusiyyətləri fars intonasiyasına uyğundur, vokal harmoniyadan imtina, – qeyri-türk mənşəli türkləşmiş əhali göstərir<ref>{{книга
|автор = [[Vladimir Minorski|V. Minorsky]]
|часть =Ādharbāyjān
|заглавие = The Encyclopaedia of Islam
|издательство =Brill
|том =1
|год = 1986
|страницы = 190-191
|isbn = 90-04-08114-3
}}{{oq|en|In the beginning of the 5th/11th century the Ghuzz hordes, first in smaller parties, and then in considerable numbers, under the Seljuqids occupied Azerbaijan. In consequence, the Iranian population of Azerbaijan and the adjacent parts of Transcaucasia became Turkophone... The population in its great majority speaks the local dialect of "Adharbaydjan Turkish". The characteristic features of the latter are Persian intonations and disregard of the vocalic harmony, reflect the non-Turkish origin of the Turkicised population.}}</ref>.

Türkdilli azərbaycan etnosunun formalaşması prosesi, "Şərq Tarixi"nə ({{lang-ru|«Истории Востока»}}) görə (2002), əsasən, [[XV əsr]]də başa çatmışdır<ref name="АИ">[http://www.kulichki.com/~gumilev/HE2/he2510.htm История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века.] М., «Восточная литература», 2002. ISBN 5-02-017711-3</ref>. Bir sıra tədqiqatçılar Səfəvilərin hakimiyyətdə olduğu dövrdə şiəliyin qəbul edilməsini azərbaycan xalqının formalaşmasında həlledici faktor hesab edirlər<ref name="XAVIER">{{cite news | title= IRAN I. LANDS OF IRANn|publisher=[[Encyclopædia Iranica|Iranica]]| url=http://www.iranicaonline.org/articles/iran-i-lands-of-iran|author=XAVIER DE PLANHOL}}{{oq|en|This unique aspect of Azerbaijan, the only area to have been almost entirely “Turkicized” within Iranian territory, is the result of a complex, progressive cultural and historical process, in which factors accumulated successively (Sümer; Planhol, 1995, pp. 510-12) The process merits deeper analysis of the extent to which it illustrates the great resilience of the land of Iran. The first phase was the amassing of nomads, initially at the time of the Turkish invasions, following the route of penetration along the piedmont south of the Alborz, facing the Byzantine borders, then those of the Greek empire of Trebizond and Christian Georgia. The Mongol invasion in the 13th century led to an extensive renewal of tribal stock, and the Turkic groups of the region during this period had not yet become stable. In the 15th century, the assimilation of the indigenous Iranian population was far from being completed. The decisive episode, at the beginning of the 16th century, was the adoption of Shiʿite Islam as the religion of the state by the Iran of the Safavids, whereas the Ottoman empire remained faithful to Sunnite orthodoxy. Shiʿite propaganda spread among the nomadic Turkoman tribes of Anatolia, far from urban centers of orthodoxy. These Shiʿite nomads returned en masse along their migratory route back to Safavid Iran. This movement was to extend up to southwest Anatolia, from where the Tekelu, originally from the Lycian peninsula, returned to Iran with 15,000 camels. These nomads returning from Ottoman territory naturally settled en masse in regions near the border, and it was from this period that the definitive “Turkicization” of Azerbaijan dates, along with the establishment of the present-day Azeri-Persian linguistic border—not far from Qazvin, only some 150 kilometers from Tehran.}}</ref><ref>{{книга
|автор =Olivier Roy
|заглавие = The new Central Asia: the creation of nations
|том =
|ссылка = http://books.google.com/books?id=HHMdAAAAMAAJ&q=inauthor:%22%D0%A1%D0%B0%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D1%82+%D0%A8%D0%B8%D1%85%D0%B0%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0+%D0%93%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B8%D0%B5%D0%B2%D0%B0%22&dq=inauthor:%22%D0%A1%D0%B0%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D1%82+%D0%A8%D0%B8%D1%85%D0%B0%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0+%D0%93%D0%B0%D0%B4%D0%B6%D0%B8%D0%B5%D0%B2%D0%B0%22&hl=ru&ei=aSRwTsbhLYzP4QSQxKmgCQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CC8Q6AEwAQ
|издательство =I.B.Tauris
|год = 2000
|страницы = 6
|isbn = 1860642780, 9781860642784
}}{{oq|en|“The mass of the Oghuz Turkic tribes who crossed the Amu Darya towards the west left the Iranian plateau, which remained Persian, and established themselves more to the west, in Anatolia. Here they divided into Ottomans, who were Sunni and settled, and Turkmens, who were nomads and in part Shiite (or, rather, Alevi). The latter were to keep the name “Turkmen”for a long time: from the 13th century onwards they “Turkised”the Iranian populations of Azerbaijan (who spoke west Iranian languages such as Tat, which is still found in residual forms), thus creating a new identity based on Shiism and the use of Turkish. These are the people today known as Azeris.”}}</ref>. "Şərq Tarixi"nə ({{lang-ru|«Истории Востока»}}) əsasən, [[türklər]]lə azərbaycanlılar arasındakı etnik sərhəd [[XVI əsr]]ə qədər müəyyənləşsə də, amma o vaxt hələ tam dəqiqləşməmişdi<ref name="АИ"/>. Novolsev bununla bağlı qeyd edir ki, ''"Səfəvi İranı ilə [[Osmanlı İmperiyası]] arasında yaranmış sərhəd, əsas xüsusiyyətlərində elə türklərlə azərbaycanlılar arasındakı etnik sərhədi əks etdirməkdədir''<ref name="feod"/>. Türk tayfalarının Cənubi Qafqaza köçürülməsi XVI—XVII əsrlərə qədər davam etmiş, həmin dövrdə yarımköçəri [[Şahsevənlər|şahsevən]] və [[Padarlar|padar]] tayfaları isə [[Muğan düzü|Muğan]]a köçürülmüşdü<ref name="Волкова Н. Г.">{{книга
|автор = Волкова Н. Г.
|часть = Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв.
|заглавие = Кавказский этнографический сборник
|издательство = Изд-во АН
СССР
|место = М.
|том = 4
|год = 1969
|страницы = 4
|isbn =
}}</ref>.

{{Şəkillər sırası2|ş1=182|Azerbaijani man with prayer beads.jpg|ş2=150|Azeri girl from Shemakha.jpg|mətn=Azərbaycanlı kişi və azərbaycanlı qadının fotoşəkilləri, XIX əsrin ikinci yarısında çəkilmişdir|align=left}}

Rusiyada, azərbaycanlıların mənşəyi haqqında ilkin elmi təsvir hələ XIX əsrin sonu — XX əsrin birinci yarısında meydana çıxmışdı. Məsələn, [[Rusiya İmperiyası]]nda nəşr olunan [[Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğəti]] yazır ki, ''"Azərbaycan tatarları&nbsp;— türk-səlcuqların və [[Hülakü xan]]ın (XIII əsr) türk-monqol ordusunun törəmələri, amma ki əhəmiyyətli dərəcədə həm də türkləşmiş iranlılardır"''<ref>{{ВТ-ЭСБЕ|Россия/Население/Россия в этнографическом отношении}}</ref>. [[1926]]-cı il [[BSE]]-sinə görə isə ''"Xilafətin tənəzzülü dövründə Cənub-Şərqi Qafqaza mərhələ-mərhələ türk elementlərinin infiltrasiyası başlayır. Yerli əhali (albanlar) işğalçılar tərəfindən ya məhv edilir, ya da dağlara sıxışdırılır. Qeyd olunan XIII&nbsp;əsr monqol istilaları və sonrakı Teymurləng, türkmən, türk-osmanlı işğalları və digər işğallar nəticəsində Cənub-Şərqi Qafqazın şərq hissəsində son olaraq türk (azəri) elementi təşəkkül tapdı"''<ref>{{книга
|автор =
|заглавие = Большая советская энциклопедия
|том = 1
|место = М.
|издательство = Советская энциклопедия
|год = 1926
|страницы =660
|isbn =
}}</ref>''.

{{link-interwiki|az=Sergey Tokarov|az_mətn=Sergey Tokarevə|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Токарев, Сергей Александрович}} görə: ''"azərbaycanlıların mənşəyi&nbsp;— məsələ nisbi aydındır. Bu xalq qarışıq tərkiblidir. Qədim kökü — [[kaspilər]] və albanlar, ola bilər ki, həm də Şimali İran midiyalıları, onu açıq-aydın Cənub-Şərqi Qafqazın aborigen əhalisi olduğunu göstərir. Bu əhali Sasanilər dövründə İranın mədəni üstünlüyü ilə əlaqədar iranlılaşmışdı, amma XI&nbsp;əsrdə səlcuq istilaları illərində onun türkləşməsi başlamış"'' və monqol istilaları dövründə də davam etmişdi<ref>{{книга
|автор = {{link-interwiki|az=Sergey Tokarov|az_mətn=Токарев С. А.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Токарев, Сергей Александрович}}
|заглавие = Этнография народов СССР: исторические основы быта и культуры
|том =
|издательство = Изд-во Московского университета
|год = 1958
|страницы = 295-296
|isbn =
}}</ref>.

{{link-interwiki|az=İosif Oranski|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Оранский, Иосиф Михайлович}} qeyd edir: ''"XI—XIII əsrlərdən (səlcuq və xüsusiılə, monqol istilaları dövründə) başlamaqla, [[İran yaylası]]nın şimal-qərb ərazilərində, Azərbaycanda türk dilinin yayılması prosesi getdi. Bu vilayətlərin [[İran dilləri|irandilli]] əhalisi tədricən, türkcə (azərbaycanca) danışmağa keçdi, bu əhalinin yalnız çox da böyük olmayan hissəsi bu günə qədər öz iran dilini ([[Tat dili|tat]], [[Talış dili|talış]], [[Tati dili|Şimal-Qərbi İran dialektləri]]) saxlamışdır"''<ref>{{книга
|автор =
|заглавие = Основы иранского языкознания: древнеиранские языки
|том =
|место =М.
|издательство = Наука
|год = 1979
|страницы = 49
|isbn =
}}</ref>.''

Dağıstanlı alim {{link-interwiki|az=Sakinat Hacıyeva|az_mətn=S.Hacıyeva|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Гаджиева, Сакинат Шихамедовна}} yazır:

{{Sitatın əvvəli}}
Azərbaycanlılar uzun tarixi inkişaf, yerli qədim tayfaların (albanlar, udinlər, kaspilər, talışlar və s.) regiona gələn türkdilli tayfalarla — hunlarla, oğuzlarla, qıpçaqlarla və bu kimi digər tayfalarla tədricən konsolidasiyası (birləşməsi) nəticəsində xalq olaraq təşəkkül tapmışdır,&nbsp;— və elmdə mövcud olan fikrə görə, əhalinin yerli dilinin türk danışıq dili ilə əvəz edilməsi burada XI—XIII&nbsp;əsrlərdə baş vermişdir. Öz növbəsində, türk tayfaları öz etnik komponentlərinin zənginliyindən məmnun idilər, birləşmiş çoxlu başqa, qismən daha qədim tayfalar sonda nəinki azərbaycan xalqının, həm də bir sıra türkdilli xalqların etnogenezində iştirak etdilər. Göstərmək lazımdır ki, Azərbaycanın etnik tarixində dərin iz buraxmış və Cənubi Azərbaycanda mövcud olmuş [[Qaraqoyunlu dövləti|qaraqoyunlu]] və [[Ağqoyunlu dövləti|ağqoyunlu]] tayfalarının XV əsr dövlətlərinə Qubadan cənuba doğru azərbaycan torpaqları daxil idi<ref name="Sakinat">{{книга
|автор = {{link-interwiki|az=Sakinat Hacıyeva|az_mətn=Гаджиева С. Ш.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Гаджиева, Сакинат Шихамедовна}}
|заглавие = Дагестанские терекеменцы: XIX - начало XX в
|том =
|издательство = Наука
|год = 1990
|страницы = 8-9
|isbn = 5020167614, 9785020167612
}}</ref>.
{{Sitatın sonu}}

Novoselsev qeyd edir ki, ''"indiki azərbaycanlılar&nbsp;— həm də Qafqaz Albaniyasının qədim tayfalarının türkləşmiş hissəsinin və Cənubi Azərbaycanın irandilli qədim tayfalarının türkləşmiş hissəsinin davamçılarıdır. Azərbaycanlıların digər əcdadı — onlara türk dilini gətirən oğuz tayfası, öz növbəsində türk-iran sintezinin kompleks məhsulu idi"''<ref>{{книга
|автор = {{link-interwiki|az=Anatoli Novoselsev|az_mətn=Новосельцев А.&nbsp;П.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Новосельцев, Анатолий Петрович}}, {{link-interwiki|az=Vladimr Paşuto|az_mətn=Пашуто В. Т.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Пашуто, Владимир Терентьевич}}, {{link-interwiki|az=Lev Çerepnin|az_mətn=Черепнин Л. В.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Черепнин, Лев Владимирович}}
|заглавие = Пути развития феодализма
|том =
|издательство = Наука
|год = 1972
|страницы = 21
|isbn =
}}</ref>. Maraqlıdır ki, türkdilli köçəri tayfalarında monqoloid qarışığı olsa da, buna baxmayaraq, indiki azərbaycanlılar antropoloji cəhətdən hind-əfqan irqinin şimal variantına uyğun gəlirlər. Azərbaycanlıların etnik tarixinə diqqət yetirən {{link-interwiki|az=Valeri Alekseyev|az_mətn=Valeri Alekseyev|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Алексеев, Валерий Павлович}} və {{link-interwiki|az=Yulian Bromley|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Бромлей, Юлиан Владимирович}}, Azərbaycan ərazisindəki Azərbaycana məxsus ərazi qruplarından heç birində hər hansı əhəmiyyətli dərəcədə monqoloid qarışığı müəyyənləşdirə bilməmişlər və bu qənaətə gəlmişlər ki, ''"türkcə danışmağa keçmək fiziki tipin dəyişilməsi və yerli əhalinin — qədim Midiya etnik qrupu törəmələrinin, yeni gələnlərlə əvəz edilməsi ilə müşayiət olunmamışdır. Azərbaycanlıların dərin və qədim etnik kökləri, həm də etnoqrafik materiallarla müəyyənləşir"''<ref>{{статья
|автор = {{link-interwiki|az=Valeri Alekseyev|az_mətn=Алексеев В. П.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Алексеев, Валерий Павлович}},{{link-interwiki|az=Yulian Bromley|başqa_dil=ru|az_mətn=Бромлей Ю. В.|başqa_dildə_başlıq=Бромлей, Юлиан Владимирович}}
|заглавие = К изучению роли переселений народов в формировании новых этнических общностей
|издание = Советская этнография
|номер = № 2
|год = 1968
|страницы = 40-41
|isbn =
}}</ref>.

== Etnik tarix ==
{{main|Azərbaycan tarixi}}

== Etnonim ==

=== Ekzonim ===

=== Endoetnonim ===

[[Şəkil:Karapapak.jpg|thumb|right|180px| {{link-interwiki|az=Qarapapaqlar|az_mətn=Qarapapaq |başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq= Карапапахи}} tayfasının nümayəndələri. Etnik qrup tərkəbün, saral, ərəbli, can-əhmədi, çaxarlı, ulaçlı tayfalarına bölünür]]
Əslində, Azərbaycan xalqının keçmişdə özünü necə adlandırması məsələsində heç bir ortaq fikir yoxdur. Belə ki, adının özü ictimai inkişaf səviyyəsində müəyyənləşmişdi. Məsələn, yarımköçəri həyat tərzi keçirən və patriarxal-qəbilə münasibətlərinin qalıqlarını saxlayan əhali, özlərini tayfalarının, yaxud irsi mənsubiyyətlərinin adı ilə adlandırırdılar (əfşar, təkəli, kəngərli, ayrım və s.). Məskunlaşmış kənd və şəhər əhalisinin iqtisadi sahədə fəaliyyəti, Azərbaycanın ayrı-ayrı kiçik regionları səviyyəsində, dar çərçivədə məhdudlaşırdı, çox vaxt iqtisadi işlərdə bir-birindən fərqlənmək üçün özlərini ərazi əsasında da adlandırırdılar (şirvanlı, qarabağlı, şəkili, qubalı və bakılı). [[Ələsgər Ələkbərov (arxeoloq)| Ələsgər Ələkbərov]] sonuncunu, buna qədərki, kiçik Azərbaycan xanlıqları dövründəki, parçalanmaların qalığı hesab edir. Eyni zamanda dini əlamətlərə görə "müsəlman" adlanma da vardı. Məsələn, şair [[Mirzə Ələkbər Sabir]] öz həmvətənlərinə "müsəlman" deyə müraciət edirdi<ref name="Alekperov">{{книга
|автор = [[Ələsgər Ələkbərov (arxeoloq)‎|Алекперов А. К.]]
|заглавие = Исследования по археологии и этнографии Азербайджана
|место = Баку
|издательство = Изд-во АН Азербайджанской ССР
|год = 1960
|страницы = 72-73
|isbn =
}}</ref>.

Azərbaycanın tarixi şəxsiyyətlərin və mədəniyyət xadimlərinin azərbaycanlılara, azərbaycan xalqına müraciət formaları da fərqlidir. Qubalı [[Fətəli xan]] [[1782]]-ci il tarixli məktubunda, qarabağlı [[İbrahimxəlil xan]]a işarə olaraq "azərbaycanlı" terminindən istifadə etmişdi<ref>{{книга
| заглавие = Грамоты и другие исторические документы XVIII столетия, относящиеся к Грузии (с 1769 по 1801 год)
| ссылка = http://books.google.de/books?id=BCAHAwAAQBAJ&pg=PA22&dq=%22Адырбайджанцу%22&hl=ru&sa=X&ei=A3eVU9HBBeLm7Aaj7oCgDg&redir_esc=y#v=onepage&q=%22Адырбайджанцу%22&f=false
| ответственный = Под ред. {{link-interwiki|az=Aleksandr Saqareli|az_mətn=А. А. Цагарели|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Цагарели, Александр Антонович}}
| место = {{СПб.}}
| год = 1902
| том = том II, выпуск II
| страницы = 22
}}</ref>. Onun həmdövrü, şair və Qarabağ xanlığının vəziri [[Molla Pənah Vaqif]] isə əksinə, Azərbaycanı yalnız köçəri tayfaların "[[el]]"lərinə bölürdü. Yazıçı və filosof-materialist [[Mirzə Fətəli Axundov]] isə azərbaycanlılara müraciətlərində "qafqazlı", "müsəlman" və "tatar" adlarından istifadə etmişdir.

Azərbaycanlılar arasında "azərbaycanlılar", yaxud "azərbaycan türkləri" termini ilk dəfə [[1891]]-ci il tarixli [[Kəşkül (qəzet)| "Kəşkül"]] adlı liberal Bakı qəzetində ortaya atılmış (İran-Rusiya sərhədinin hər iki tayında yaşayan xalqın təyin olunması üçün)<ref name="Сахаров-центр">{{cite web|url=http://www.sakharov-center.ru/publications/azrus/az_002.htm|title=Русское правление, модернизаторские элиты и становление национальной идентичности в Азербайджане|publisher=sakharov-center.ru|author=Тадеуш СВЕНТОХОВСКИЙ|archiveurl=http://www.webcitation.org/66MKBElo0|archivedate=2012-03-22}}</ref> və XIX əsrin sonundan bu termin [[Yelizavetpol quberniyası]]nda özünüadlandırma kimi yayılmağa başlamışdı<ref name="Шнирельман,34">{{oq|ru|
Сам термин «азербайджанские тюрки» был впервые введен в 1891 г. либеральной бакинской газетой «Кашкюл» в борьбе за новую идентичность, которая могла бы успешно соперничать с простонародной «мусульманской» (Swietochowski, 1995. Р. 34), и с конца XIX в. этот
термин стал распространяться в Елисаветпольской губернии в качестве самоназвания (Swietochowski, 1991. Р. 59; Altstadt, 1992. Р. 78- 79).}}</ref>. Həmin vaxt görkəmli Azərbaycan ictimai xadimi, jurnalist [[Məhəmməd ağa Şahtaxtinski]] də [[Kaspi (qəzet, 1881)| "Kaspi" qəzetinin]] səhifələrində eyni nöqteyi-nəzərdən çıxış etmişdir<ref>{{книга
|автор = [[Əlisöhbət Sumbatzadə|Сумбатзаде А. С.]]
|заглавие =Азербайджанцы, этногенез и формирование народа
|издательство ="Элм"
|том =
|год = 1990
|страницы = 281
|isbn = 5-8066-0177-3
}}</ref>.

[[1905-ci il Rusiya inqilabı|Birinci Rusiya inqilabının]] məğlubiyyətə uğramasından sonra azərbaycanlılar üçün "türklər" adından istifadə olunmasına başlandı. Onu [[Füyuzat (jurnal)| "Füyuzat"]] jurnalı ətrafında birləşmiş azərbaycan burjuaziyasının rəhbərləri irəli sürmüşdülər və Osmanlı İmperiyasına rəğbət bəsləyirdilər<ref name="etno">{{книга
|автор = [[Ələsgər Ələkbərov (arxeoloq)‎|Алекперов А. К.]]
|заглавие = Исследования по археологии и этнографии Азербайджана
|место = Баку
|издательство = Изд-во АН Азербайджанской ССР
|год = 1960
|страницы = 74-75
|isbn =
}}</ref>. "Türklər" termini daha çox siyasiləşmiş termin idi<ref name="Шнирельман,34">{{книга
|автор = {{link-interwiki|az=Viktor Şnirelman|az_mətn=Шнирельман В.А.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Шнирельман, Виктор Александрович}}
|часть = {{#if:{{{часть|}}}|{{{часть}}}}}
|заглавие = Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье
|ответственный = Рецензент: Алаев, Леонид Борисович|Л. Б. Алаев
|место = М.
|издательство = Академкнига (издательство)|Академкнига
|год = 2003
|страницы = {{{1|}}}
|страниц = 592
|isbn = 5-94628-118-6
|тираж = 2000
}}{{oq|ru|Все же вплоть до начала XX&nbsp;в. местное кочевое население называло себя, как правило, по племенной принадлежности, а оседлые жители&nbsp;— по названию местности. Иногда использовали такие термины как «мусульмане» или «татары», а вначале XX&nbsp;в. в моду стал входить политизированный термин «тюрки». Правда, по признанию М.&nbsp;Э.&nbsp;Расул-заде, некоторые жители Азербайджана считали себя иранцами, будучи носителями иранской культуры. Но термин «азербайджанцы» до революции никогда не применялся (Расул-заде, 19906. С. 48; Алекперов, 1960. С. 73—74). В переписке большевистских лидеров в 1920&nbsp;г. использовались термины «татары» или «бакинские татары» (Казанджян, 1997. С. 28—29, 36—37). Даже в начале 1920-х гг. название ещё не устоялось, и в работе одного и того же автора его можно было встретить в формах «Адербейджан», «Азербейджан» и «Адзербейджан» (см., напр., Самойлович, 1924).}}</ref>. Bu termini [[müsavat]]çı tarixçi-ideoloqlar və onların kolleqaları öz millətçilik maraqlarına uyğun olaraq geniş şəkildə işlətdilər<ref name="etno"/>. Bununla belə, o vaxt Azərbaycanın bəzi sakinləri [[Məmmədəmin Rəsulzadə]] kimi, özlərini iranlı hesab edirdilər (V.Şnirelmanın iddiasına görə, guya İran mədəniyyətinin varisləri sayılmaq üçün)<ref name="Шнирельман,34"/>.

[[1917]]-ci ildə [[Açıq söz (qəzet)|"Açıq söz"]] qəzetinin səhifələrində "Azəri həmvətənlər" adlı bir mənzum hekayə dərc olundu<ref>{{книга
|автор = [[Əlisöhbət Sumbatzadə|Сумбатзаде А. С.]]
|заглавие =Азербайджанцы, этногенез и формирование народа
|издательство ="Элм"
|том =
|год = 1990
|страницы = 282
|isbn = 5-8066-0177-3
}}</ref>. {{link-interwiki|az=1926-cı il Ümumittifaq siyahıyaalınması|az_mətn=1926-cı il Ümumittifaq siyahıyaalınmasında |başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Всесоюзная перепись населения 1926 года}} azərbaycanlılar hələ "türk" adı ilə qeydə alınsalar da<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/ussr_nac_26.php Всесоюзная перепись населения 1926 года]</ref>, növbəti {{link-interwiki|az=1929-cu il Ümumittifaq siyahıyaalınması|az_mətn=1939-cu il siyahıyaalınmasında|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Всесоюзная перепись населения 1939 года}} onlar "azərbaycanlı" adı ilə qeydə alınıblar<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_39.php Всесоюзная перепись населения 1939 года.]</ref>. "Azərbaycanlılar" etnonimi, yalnız 1936-cı ildən etibarən geniş şəkildə istifadə edilməkdədir<ref>{{книга
|автор = [[Ələsgər Ələkbərov, arxeoloq‎|Алекперов А. К.]]
|заглавие = Исследования по археологии и этнографии Азербайджана
|место = Баку
|издательство = Изд-во АН Азербайджанской ССР
|год = 1960
|страницы = 71
|isbn =
}}</ref><ref>Фарид Алекберли. Кто мы, от кого произошли и куда идем?, «Зеркало», 8 Август, 2009, Баку{{oq|ru|
До 1936 года, жители демократической Азербайджанской Республики (1918—1920) и Азербайджанской Советской Республики были официально известны как турки … … потеряв нашу национальную самоидентификацию, мы застряли в дебатах на тему, кто мы, то есть происходим ли мы от шумеров, талышских племен, албанцев, мидийцев или какой-либо иной этнической группы. И не будет конца этим утомительным и глупым дебатам, если мы не признаем, что наше истинное этническое происхождение скрыто за невыразительным термином «Азербайджанцы». Мы происходим в основном от тюрков, а также курдов, татов, лезгинов и т. д..}}</ref><ref name="Шнирельман,34">{{oq|ru|Название «азербайджанцы» входило в обиход постепенно; даже в 1920-е годы применялись термины «азербайджанские тюрки» или «азербайджанские татары», и это было официально зафиксировано на Всесоюзном тюркологическом съезде в 1926 г. Например, первый председатель Совнаркома Азербайджанской Республики Н. Нариманов (1870—1925) до конца своихдней называл себя «тюрком». Только после 1936 г. термин «азербайджанцы» полностью обрел право на существование.}}</ref>.

==Antropologiya==

==Dil==

==Din==


== Azərbaycanda əhalinin artımı ==
== Azərbaycanda əhalinin artımı ==

Bu gün [[Azərbaycan]] əhalisinin artımı əhalinin təbii artımı hesabına baş verir. Son 5 il ərzində ölkədə hər il orta hesabla 125 min körpə və ya hər gün təxminən 340 onun yeni kiçik vətəndaşı dünyaya gəlir. [[2002]]-ci ildə ölkədə doğum əhalinin hər 1000 nəfərinə hesabı ilə 15 nəfər təşkil etmişdir.
Bu gün [[Azərbaycan]] əhalisinin artımı əhalinin təbii artımı hesabına baş verir. Son 5 il ərzində ölkədə hər il orta hesabla 125 min körpə və ya hər gün təxminən 340 onun yeni kiçik vətəndaşı dünyaya gəlir. [[2002]]-ci ildə ölkədə doğum əhalinin hər 1000 nəfərinə hesabı ilə 15 nəfər təşkil etmişdir.


Sətir 220: Sətir 511:


Ölümün səviyyəsi gözlənilən ömür uzunluğu göstəricisində də öz əksini tapır. Bu göstərici 72 yaş, o cümlədən kişilər üçün – 69 yaş, qadınlar üçün isə – 75 yaş təşkil edir.<ref>[http://www.diaspora.gov.az/teze/ehali.htm diaspora.gov.az – informasiya – eylence portalı]</ref>
Ölümün səviyyəsi gözlənilən ömür uzunluğu göstəricisində də öz əksini tapır. Bu göstərici 72 yaş, o cümlədən kişilər üçün – 69 yaş, qadınlar üçün isə – 75 yaş təşkil edir.<ref>[http://www.diaspora.gov.az/teze/ehali.htm diaspora.gov.az – informasiya – eylence portalı]</ref>

[[Şəkil:Azerbaijanilanguage.png|thumb|right|250px]]
[[Şəkil:Azərbaycan türkləri xəritə.jpg|thumb|right|250px|Azərbaycan Türklərinin yaşadığı ərazilər ([[Zəngəzur]] daxil)]]
== Məskunlaşma ==
{{əsas|Azərbaycan diasporu}}
Dünya Azərbaycanlıları Konqresinin məlumatlarına əsasən hazırda dünyanın 67 ölkəsində azərbaycanlılar yaşamaqdadır. [[Azərbaycan Respublikası]]nda, [[İran]]da, [[Gürcüstan]]da, [[İraq]]da, [[Suriya]]da, [[Türkiyə]]də, [[Dağıstan]]da yaşayan etnik azərbaycanlılardan başqa digər ölkələrdə yaşan azərbaycanlılar Azərbaycan diasporunu əmələ gətirirlər.
=== İran ===
{{əsas|Güney Azərbaycan}}
{{əsas|Qaşqaylar}}
{{əsas|Xorasan türkləri}}

=== Azərbaycan Respublikası ===
{{əsas|Azərbaycan Respublikasının əhalisi}}
=== Türkiyə ===
{{əsas|Türkiyə azərbaycanlıları}}
=== İraq ===
{{əsas|Türkmanlar}}
{{əsas|Qala gavuru}}
=== Suriya ===
{{əsas|Suriya türkmanları}}
=== Gürcüstan ===
{{əsas|Gürcüstan azərbaycanlıları}}
=== Rusiya FR ===
{{əsas|Rusiya azərbaycanlıları}}
{{əsas|Dağıstan azərbaycanlıları}}
=== Ukrayna ===
{{əsas|Ukrayna azərbaycanlıları}}
=== Qazaxıstan ===
{{əsas|Qazaxıstan azərbaycanlıları}}
=== Qırğızıstan ===
{{əsas|Qırğızıstan azərbaycanlıları}}
=== Livan ===
{{əsas|Livan türkmənləri}}
=== Almaniya ===
{{əsas|Almaniya azərbaycanlıları}}
=== İspaniya ===
{{əsas|İspaniya azərbaycanlıları}}
=== Yunanıstan ===
{{əsas|Yunanıstan azərbaycanlıları}}
=== Bolqarıstan ===
{{əsas|Bolqarıstan azərbaycanlıları}}


== Tanınmış şəxsiyyətlər ==
== Tanınmış şəxsiyyətlər ==
Sətir 266: Sətir 516:


== İstinadlar ==
== İstinadlar ==
{{istinadlar|2}}
{{istinadlar|3}}


== Xarici keçidlər ==
== Xarici keçidlər ==

17:27, 5 dekabr 2014 tarixinə olan versiya

Şablon:Redaktə etməyin!

Azərbaycanlılar
آزربایجانلیلار
Fayl:Samad Vurgun20.jpg Fayl:Məhəmməd Hüseyn Şəhriyar.jpg
Fayl:Fikret Emirov1.jpg
Fayl:Nəsibə Zeynalova.jpg
Fayl:Sami Yusuf playing violin.jpg
Ümumi sayı
40,000,000 (1998)[1]-50,000,000 (2006)[2]
Yaşadığı ərazilər
İran İran 30,000,000 (2007)- 35.000.000 [3]

[4][5][6][7][8] [9] [10] [11] [12] [13] [14] [15] [16] [17][18] [19] [20] [21] [22][23][24]

Azərbaycan Azərbaycan 9,235,001 (2012) [25]
İraq İraq 3,000,000 (1997) [26]
Türkiyə Türkiyə 3,000,000 (2004) [27]
Rusiya Rusiya 621,840 (2002) [28]
Gürcüstan Gürcüstan 284,781 (2002) [29]
Qazaxıstan Qazaxıstan 85,292 (2009) [30]
Ukrayna Ukrayna 45,176 (2001) [31]
Özbəkistan Özbəkistan 35,848 (2000) [32]
Türkmənistan Türkmənistan 36,586 (1995) [33][34]
ABŞ ABŞ 400,000 [35][36][37]
Niderland Niderland 591 (2010) [38]
Belarus Belarus 5,567 (2009) [39][40]
Tacikistan Tacikistan 800 (2000) [41]
İtaliya İtaliya 283 (2008) [42]
Moldova Moldova 891 (2004) [43]
Qırğızıstan Qırğızıstan 16,745 (2009) [44]
Latviya Latviya 1,700 (2000) [45]
Litva Litva 788 (2001) [46]
Estoniya Estoniya 880 (2000) [47]
Əfqanıstan Əfqanıstan 23,000 (2010) [48]
Norveç Norveç 501 [49]
İsveç İsveç 389 (2010) [50]
Kanada Kanada 275,000 (2010) [51]
İslandiya İslandiya 3 [52]
İordaniya İordaniya 6,915 (2000) [53]
Polşa Polşa 85 (2002) [54]
Danimarka Danimarka 387 (2000) [55]
Almaniya Almaniya 14,337 (2008) .[56]
Dili

Azərbaycan dili

Dini

İslam

Qohum xalqlar

Türk xalqları


Azərbaycanlılar (Şablon:Lang-azər)[57][58][59], yaxud, azərilər (Şablon:Lang-azər)[60][61][62][63][64][65][66][67][68][69] və ya azərbaycan türkləri (Şablon:Lang-azər)[70][71] — Azərbaycanda, həmçinin Şimal-Qərbi İranda yaşayan əhalinin əsas hissəsini təşkil edən türkdilli[57][72] xalq. Ümumi sayı 30 milyon nəfərdən çoxdur[73].

Azərbaycan və İrandan başqa, həm də indiki Rusiya (Dağıstan), Gürcüstan (Borçalı) və Türkiyə (Qars və İğdır) ərazisində yaşayırlar.

Antropoloji cəhətdən Avropoid irqinin Kaspi tipinə aiddirlər.

Azərbaycan dilində danışırlar.

Dindarları əsasən İslam dininin şiə təriqətindədirlər (yalnız Cəfəri məzhəbində).

Müasir azərbaycan etnosunun Cənubi Qafqaz və Şimal-Qərbi İran ərazisində formalaşması prosesi çoxəsrlik bir proses olmuş və əsasən, XV əsrin sonlarında başa çatmışdır[72].

Məskunlaşma

border=none Əsas məqalələr: Azərbaycan əhalisi , Azərbaycan diasporu, və Güney Azərbaycan

Azərbaycanlılar sayına görə Qafqazda birinci, Gürcüstan və İranda[74] isə ikinci xalqdır. Azərbaycanın özündə isə 8,2 milyona yaxın (2009) azərbaycanlı yaşayır (ölkə əhalisinin 91,6%-i)[75].

İranda azərbaycanlılar əsasən Qərbi Azərbaycan, Şərqi Azərbaycan, Ərdəbil[76] və Zəncan[76] ostanlarında çoxluq təşkil edirlər. Həmçinin, Kürdüstan ostanının şərq rayonlarında (Qürvə şəhəri yaxınlığındakı kəndlərdə)[77], Həmədan ostanında[76][78] və Qəzvin ostanının şimal rayonlarında yaşayırlar[76]. Tehran, Kərəc və Məşhəd şəhərlərində də böyük azərbaycanlı icmaları var. İranda yaşayan azərbaycanlıların ümumi sayı, müxtəlif hesablamalara görə, 12 milyondan 16 milyona nəfərə qədər, hətta 30 milyon nəfərə qədərdir[79][80][81][82][83].

Rusiyada azərbaycanlılar Dağıstanın cənubunda yaşayırlar. Dağıstanda yaşayan azərbaycanlıların ümumi sayı 2010-cu il siyahıyaalmasına görə 130,9 min nəfər olmuşdur. Dağıstanda azərbaycanlılar azsaylı yerli xalqlardan biri kimi rəsmən tanınmışlar[84]. Hal-hazırda onlar Dağıstanın Dərbənd rayonunda çoxluq təşkil edirlər (58 %) və həm də kompakt şəkildə Tabasaran (18 %), Qızlar (2,35 %) və Rutul (1,56 %) rayonlarında yaşayırlar[85] . Azərbaycanlıların sovet dövründəki ölkədaxili miqrasiya prosesi, Azərbaycandan və keçmiş SSRİ-nin digər respublikalarından postsovet emiqrasiyası ona gətirib çıxarıb ki, bu gün azərbaycanlılar az, yaxud çox dərəcədə Rusiyanın əksər regionlarında məskunlaşıblar. Rusiyada yaşayan azərbaycanlıların ümumi sayı 2002-cu il siyahıyaalmasına[86] görə 621 840 nəfər idi.

Gürcüstanda azərbaycanlılar əsasən Kvemo Kartli vilayətində (225 min nəfər, 2002; yaxud 45%), başqa sözlə, ölkənin cənub-şərqi və mərkəzi rayonlarında: Marneulidə (98 min nəfər, 2002), Qardabanidə (50 min nəfər), Bolnisidə (49 min nəfər), Dmanisidə (19 min nəfər) yaşayırlar. Bu dörd rayonda onlar tamamilə, yaxud əhəmiyyətli dərəcədə çoxluq təşkil edirlər (müvafiq olaraq, 83 %, 44%, 66%, 67%). Bundan başqa onlar Kaxeti vilayətinin rayonlarında da yaşayırlar (40 min nəfər, 2002; yaxud 10%): Saqareco (18 min, yaxud 32%), Laqodexi (11 min, yaxud 22%), Telavi (8 min, yaxud 12%), həmçinin, Şida-Kartli vilayətində (6 min, yaxud 1,8%) (o cümlədən Kaspi (4 min, yaxud 8%), Kareli (1 min, yaxud 2,3%) və s.), Msxeta-Mtianeti vilayətidə (2 min, yaxud 1,8%), əsasən Msxeta rayonunda. Azərbaycanlıların bir hissəsi isə Tbilisidə (11 min, yaxud 1%), Kvemo Kartli vilayətinin inzibati mərkəzində — Rustavi şəhərində (5 min, yaxud 4%) və digər yerlərdə yaşayırlar[87].

Qarabağ münaqişəsinin başlanmasına qədər, Ermənistanın əksər rayonlarında azərbaycanlı kəndləri vardı. Rusiya imperiyası əhalisinin 1897-ci il siyahıyaalınmasına əsasən, həmin vaxt İrəvan şəhərində 12 359 nəfər, yaxud şəhər əhalisinin 42,6%-i azərbaycan dilini (siyahıyaalmada: tatar dili) ana dili hesab etmişdi[88]. O cümlədən, XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində İrəvan şəhəri əhalisinin 49%-i azərbaycanlılardan ibarət olmuşdu[89]. XIX əsrin sonunda İrəvan qəzasında 77 min nəfər azərbaycan dilini ana dili hesab edirdi[90]. SSRİ əhalisinin 1979-cu il siyahıyaalınmasına(ru) əsasən, həmin vaxt Ermənistanda 160 800 nəfər (bütün əhalinin 5,3%-i) azərbaycanlı yaşadığı halda[91], SSRİ əhalisinin 1989-cu il siyahıyaalınmasına(ru) Ermənistanda yaşayan azərbaycanlıların sayı cəmi 84 860 nəfər (bütün əhalinin 2.5%-i)[92] olmuşdur. Bu da ki Qarabağ münaqişəsinin başlanmasından sonra azərbaycanlıların kütləvi şəkildə Ermənistanı tərk etməyə məcbur edilməsi ilə əlaqədar idi. XXI əsrin əvvəllərində, Ermənistanın rəsmi məlumatlarında orada hələ 8 min nəfərə yaxın azərbaycanlının yaşadığı göstərilsə də, Tomas de Vaalın fikrincə, həqiqətdə, Ermənistanda cəmi bir neçə yüz nəfərdən çox azərbaycanlı yoxdur[93].

Türkiyədə azərbaycanlılar dədə-babadan Ermənistanla sərhəd rayonlarında: Qars, İğdır illərində və Ərzurum ilinin Şenkaya(tr) ilçəsində yaşamaqdadırlar. Postsovet dövründə azərbaycanlıların Azərbaycandan emiqrasiyası nəticəsində isə Türkiyənin digər şəhərlərində də, hətta ABŞ-ın bir çox şəhərlərində də azərbaycanlılar məskunlaşıblar.

Türkmənistanda isə azərbaycanlılar kompakt şəkildə Türkmənbaşı və Aşqabad[94] şəhərlərində yaşayırlar.

Etnogenez

border=none Əsas məqalə: Azərbaycanlıların etnogenezi
Azərbaycan Türklərinin etnogenezində mühüm yer tutan[95][96][97][98][99] madayların Bisütun qayasında təsviri.

Böyük Sovet Ensiklopediyasına görə azərbaycanlıların etnogenezində qədim Atropatena və Qafqaz Albaniyasının yerli(ru) əhalisi ilə yanaşı, bura b.e.ə. I minillik və b.e.nın I minilliyində gəlib çıxmış irandilli və türkdilli tayfalar (kimmerlər, skiflər, hunlar, bulqarlar, xəzərlər, oğuzlar, peçeneqlər və s. ) iştirak etmişdlər[57].

Britannika Ensiklopediyasına görə azərbaycanlılar qarışıq etnik mənşəyə malikdir – azərbaycanlıların etnogenezində iştirak etmiş ən qədim element isə Şərqi Zaqafqaziyanın yerli əhalisi və bir də ola bilsin İranın şimalında yaşamış irandilli midiyalılar olmuşdur. Bu əhali Sasanilər sülaləsinin hakimiyyəti dövründə (b.e. III—VII əsrlərində) farslaşmışdı. Əhalinin türkləşməsi(ru) isə, hesab edilə bilər ki, XI əsrdə regionun səlcuqlar tərəfindən tutulması ilə başlamış və bu proses sonrakı əsrlərdə türk xalqlarının yeni miqrasiya axınları, o cümlədən, XIII əsrdəki Monqol istilaları dövründə kütləvi köçləri ilə (monqol ordusunu tərkibinə iştirak edən və həm də monqol hücumları nəticəsində köç edib başqa ölkələrə sığınmağa məcbur olan xalqların əksər hissəsi türk idi) davam etmişdir[100]. Britannikdə etnik azərbaycanlıların dominant irsi komponenti, XI əsrdə oğuzların hücumları vaxtında Azərbaycana gəlib çıxmış türklər hesab edilir[101].

Böyük Laruss ensiklopedik lüğətinə(fr) görə, "azərbaycanlılar XI əsrdə türkləşmiş qədim irandilli əhalinin törəmələridir"[102].

Azərbaycan xalqının etnogenezi məsələsinə az-çox ümumi xarakteristika verənlər – Sergey Tokarov(ru)[103], Anatoli Novoseltsev[104] və Sakinat Hacıyeva(ru)[105], qeyd edirlər ki, azərbaycanlılar qarışıq mənşəli xalq olmaqla, etnogenezində regionun həm yerli aborigen əhalisi, həm də türk elementləri iştirak etmişdir.

O ki qaldı azərbaycanlıların etnogenezində qədim albanların iştirak edib-etməməsi məsələsinə, Suren Yeremyanın(ru) fikrincə, qədim Albaniya əhalisinin müsəlmanlaşmış hissəsi, regiona gələn türk tayfaları içində assimilyasiya məruz qalmış, beləliklə, müasir azərbaycan xalqı təşəkkül tapmışdır[106].

Rusiyalı etnoloq Viktor Şnirelman(ru), özünün rus. «Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье» adlı kitabında iddia edir ki, "erkən orta əsrlər Albaniya və Cənubi Azərbaycan (Atropatena) tarixinin qarışdırılması üçün heç bir elmi əsas yoxdur. Qədim dövr və erkən orta əsrlərdə o yerlərdə fərqli əhali qrupları yaşamış, nə mədəni, nə ictimai, nə də dil cəhətdən bir-birləri ilə bağlılıqları olmamışdı"[107]. Lakin, sovet iranşünası Edvin Qrantovski(ru) – irandilli xalqların miqrasiya hərəkətinin tədqiqatçısı, b.e.ə. I minilliyin birinci yüzilliyinə (son tunc və erkən dəmir dövrü) aid Qərbi İran abidələrinin xarakterik xüsusiyyətlərinə əsasən, Albaniya və Atropatenanın ortaq mədəniyyətə malik olduğunu qeyd edir[108]. Digər sovet tarixçisi Kamilla Trever də hesab etmişdir ki, b.e.ə. VI-V əsrlərə aid arxeoloji tapıntılar, albanlarla midiyalıların mədəni yaxınlığını söyləməyə imkan verir[109].

ХI-ХIII əsrlərdə türkdilli oğuz tayfalarının Cənub-Şərqi Qafqaza yayılması nəticəsində yerli əhalinin çox hissəsi türkləşir və azərbaycan xalqının formalaşması prosesi başlayır[72][110]. Lakin oğuz tayfalarının özləri də türk-iran sintezinin kompleks məhsulu idilər[104]. Başqa sözlə, oğuz tayfası türklərin yerli uqor(ru) və irandilli sarmat mənşəli tayfalar ilə qaynayıb-qarışması nəticəsində təşəkkül tapmışdır[111] (Böyük Sovet Ensiklopediyasına əsasən, bəzi türk və qədim monqol tayfalarının irandilli sak – massaget tayfaları ilə qaynayıb-qarışması nəticəsində[112]). Etnik müxtəliflik türkləşmə üçün zəmin oldu[110]. İosif Oranski(ru)[113] və Natalya Volkova[114] qeyd edirlər ki, türk tayfalarının bir neçə miqrasiya axını nəticəsində yerli əhalinin dili assimilyasiya məruz qalmış və yerli əhali türk dilində (azərbaycan dilində) danışmağa başlamışdır. Vladimir Minorski qeyd edir ki, azərbaycan türk dilinin xarakterik xüsusiyyətləri fars intonasiyasına uyğundur, vokal harmoniyadan imtina, – qeyri-türk mənşəli türkləşmiş əhali göstərir[115].

Türkdilli azərbaycan etnosunun formalaşması prosesi, "Şərq Tarixi"nə (rus. «Истории Востока») görə (2002), əsasən, XV əsrdə başa çatmışdır[72]. Bir sıra tədqiqatçılar Səfəvilərin hakimiyyətdə olduğu dövrdə şiəliyin qəbul edilməsini azərbaycan xalqının formalaşmasında həlledici faktor hesab edirlər[116][117]. "Şərq Tarixi"nə (rus. «Истории Востока») əsasən, türklərlə azərbaycanlılar arasındakı etnik sərhəd XVI əsrə qədər müəyyənləşsə də, amma o vaxt hələ tam dəqiqləşməmişdi[72]. Novolsev bununla bağlı qeyd edir ki, "Səfəvi İranı ilə Osmanlı İmperiyası arasında yaranmış sərhəd, əsas xüsusiyyətlərində elə türklərlə azərbaycanlılar arasındakı etnik sərhədi əks etdirməkdədir[110]. Türk tayfalarının Cənubi Qafqaza köçürülməsi XVI—XVII əsrlərə qədər davam etmiş, həmin dövrdə yarımköçəri şahsevən və padar tayfaları isə Muğana köçürülmüşdü[118].

Şablon:Şəkillər sırası2

Rusiyada, azərbaycanlıların mənşəyi haqqında ilkin elmi təsvir hələ XIX əsrin sonu — XX əsrin birinci yarısında meydana çıxmışdı. Məsələn, Rusiya İmperiyasında nəşr olunan Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğəti yazır ki, "Azərbaycan tatarları — türk-səlcuqların və Hülakü xanın (XIII əsr) türk-monqol ordusunun törəmələri, amma ki əhəmiyyətli dərəcədə həm də türkləşmiş iranlılardır"[119]. 1926-cı il BSE-sinə görə isə "Xilafətin tənəzzülü dövründə Cənub-Şərqi Qafqaza mərhələ-mərhələ türk elementlərinin infiltrasiyası başlayır. Yerli əhali (albanlar) işğalçılar tərəfindən ya məhv edilir, ya da dağlara sıxışdırılır. Qeyd olunan XIII əsr monqol istilaları və sonrakı Teymurləng, türkmən, türk-osmanlı işğalları və digər işğallar nəticəsində Cənub-Şərqi Qafqazın şərq hissəsində son olaraq türk (azəri) elementi təşəkkül tapdı"[120].

Sergey Tokarevə(ru) görə: "azərbaycanlıların mənşəyi — məsələ nisbi aydındır. Bu xalq qarışıq tərkiblidir. Qədim kökü — kaspilər və albanlar, ola bilər ki, həm də Şimali İran midiyalıları, onu açıq-aydın Cənub-Şərqi Qafqazın aborigen əhalisi olduğunu göstərir. Bu əhali Sasanilər dövründə İranın mədəni üstünlüyü ilə əlaqədar iranlılaşmışdı, amma XI əsrdə səlcuq istilaları illərində onun türkləşməsi başlamış" və monqol istilaları dövründə də davam etmişdi[121].

İosif Oranski(ru) qeyd edir: "XI—XIII əsrlərdən (səlcuq və xüsusiılə, monqol istilaları dövründə) başlamaqla, İran yaylasının şimal-qərb ərazilərində, Azərbaycanda türk dilinin yayılması prosesi getdi. Bu vilayətlərin irandilli əhalisi tədricən, türkcə (azərbaycanca) danışmağa keçdi, bu əhalinin yalnız çox da böyük olmayan hissəsi bu günə qədər öz iran dilini (tat, talış, Şimal-Qərbi İran dialektləri) saxlamışdır"[122].

Dağıstanlı alim S.Hacıyeva(ru) yazır:

Azərbaycanlılar uzun tarixi inkişaf, yerli qədim tayfaların (albanlar, udinlər, kaspilər, talışlar və s.) regiona gələn türkdilli tayfalarla — hunlarla, oğuzlarla, qıpçaqlarla və bu kimi digər tayfalarla tədricən konsolidasiyası (birləşməsi) nəticəsində xalq olaraq təşəkkül tapmışdır, — və elmdə mövcud olan fikrə görə, əhalinin yerli dilinin türk danışıq dili ilə əvəz edilməsi burada XI—XIII əsrlərdə baş vermişdir. Öz növbəsində, türk tayfaları öz etnik komponentlərinin zənginliyindən məmnun idilər, birləşmiş çoxlu başqa, qismən daha qədim tayfalar sonda nəinki azərbaycan xalqının, həm də bir sıra türkdilli xalqların etnogenezində iştirak etdilər. Göstərmək lazımdır ki, Azərbaycanın etnik tarixində dərin iz buraxmış və Cənubi Azərbaycanda mövcud olmuş qaraqoyunlu və ağqoyunlu tayfalarının XV əsr dövlətlərinə Qubadan cənuba doğru azərbaycan torpaqları daxil idi[105].

Novoselsev qeyd edir ki, "indiki azərbaycanlılar — həm də Qafqaz Albaniyasının qədim tayfalarının türkləşmiş hissəsinin və Cənubi Azərbaycanın irandilli qədim tayfalarının türkləşmiş hissəsinin davamçılarıdır. Azərbaycanlıların digər əcdadı — onlara türk dilini gətirən oğuz tayfası, öz növbəsində türk-iran sintezinin kompleks məhsulu idi"[123]. Maraqlıdır ki, türkdilli köçəri tayfalarında monqoloid qarışığı olsa da, buna baxmayaraq, indiki azərbaycanlılar antropoloji cəhətdən hind-əfqan irqinin şimal variantına uyğun gəlirlər. Azərbaycanlıların etnik tarixinə diqqət yetirən Valeri Alekseyev(ru) və Yulian Bromley(ru), Azərbaycan ərazisindəki Azərbaycana məxsus ərazi qruplarından heç birində hər hansı əhəmiyyətli dərəcədə monqoloid qarışığı müəyyənləşdirə bilməmişlər və bu qənaətə gəlmişlər ki, "türkcə danışmağa keçmək fiziki tipin dəyişilməsi və yerli əhalinin — qədim Midiya etnik qrupu törəmələrinin, yeni gələnlərlə əvəz edilməsi ilə müşayiət olunmamışdır. Azərbaycanlıların dərin və qədim etnik kökləri, həm də etnoqrafik materiallarla müəyyənləşir"[124].

Etnik tarix

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan tarixi

Etnonim

Ekzonim

Endoetnonim

Qarapapaq tayfasının nümayəndələri. Etnik qrup tərkəbün, saral, ərəbli, can-əhmədi, çaxarlı, ulaçlı tayfalarına bölünür

Əslində, Azərbaycan xalqının keçmişdə özünü necə adlandırması məsələsində heç bir ortaq fikir yoxdur. Belə ki, adının özü ictimai inkişaf səviyyəsində müəyyənləşmişdi. Məsələn, yarımköçəri həyat tərzi keçirən və patriarxal-qəbilə münasibətlərinin qalıqlarını saxlayan əhali, özlərini tayfalarının, yaxud irsi mənsubiyyətlərinin adı ilə adlandırırdılar (əfşar, təkəli, kəngərli, ayrım və s.). Məskunlaşmış kənd və şəhər əhalisinin iqtisadi sahədə fəaliyyəti, Azərbaycanın ayrı-ayrı kiçik regionları səviyyəsində, dar çərçivədə məhdudlaşırdı, çox vaxt iqtisadi işlərdə bir-birindən fərqlənmək üçün özlərini ərazi əsasında da adlandırırdılar (şirvanlı, qarabağlı, şəkili, qubalı və bakılı). Ələsgər Ələkbərov sonuncunu, buna qədərki, kiçik Azərbaycan xanlıqları dövründəki, parçalanmaların qalığı hesab edir. Eyni zamanda dini əlamətlərə görə "müsəlman" adlanma da vardı. Məsələn, şair Mirzə Ələkbər Sabir öz həmvətənlərinə "müsəlman" deyə müraciət edirdi[125].

Azərbaycanın tarixi şəxsiyyətlərin və mədəniyyət xadimlərinin azərbaycanlılara, azərbaycan xalqına müraciət formaları da fərqlidir. Qubalı Fətəli xan 1782-ci il tarixli məktubunda, qarabağlı İbrahimxəlil xana işarə olaraq "azərbaycanlı" terminindən istifadə etmişdi[126]. Onun həmdövrü, şair və Qarabağ xanlığının vəziri Molla Pənah Vaqif isə əksinə, Azərbaycanı yalnız köçəri tayfaların "el"lərinə bölürdü. Yazıçı və filosof-materialist Mirzə Fətəli Axundov isə azərbaycanlılara müraciətlərində "qafqazlı", "müsəlman" və "tatar" adlarından istifadə etmişdir.

Azərbaycanlılar arasında "azərbaycanlılar", yaxud "azərbaycan türkləri" termini ilk dəfə 1891-ci il tarixli "Kəşkül" adlı liberal Bakı qəzetində ortaya atılmış (İran-Rusiya sərhədinin hər iki tayında yaşayan xalqın təyin olunması üçün)[127] və XIX əsrin sonundan bu termin Yelizavetpol quberniyasında özünüadlandırma kimi yayılmağa başlamışdı[128]. Həmin vaxt görkəmli Azərbaycan ictimai xadimi, jurnalist Məhəmməd ağa Şahtaxtinski də "Kaspi" qəzetinin səhifələrində eyni nöqteyi-nəzərdən çıxış etmişdir[129].

Birinci Rusiya inqilabının məğlubiyyətə uğramasından sonra azərbaycanlılar üçün "türklər" adından istifadə olunmasına başlandı. Onu "Füyuzat" jurnalı ətrafında birləşmiş azərbaycan burjuaziyasının rəhbərləri irəli sürmüşdülər və Osmanlı İmperiyasına rəğbət bəsləyirdilər[130]. "Türklər" termini daha çox siyasiləşmiş termin idi[128]. Bu termini müsavatçı tarixçi-ideoloqlar və onların kolleqaları öz millətçilik maraqlarına uyğun olaraq geniş şəkildə işlətdilər[130]. Bununla belə, o vaxt Azərbaycanın bəzi sakinləri Məmmədəmin Rəsulzadə kimi, özlərini iranlı hesab edirdilər (V.Şnirelmanın iddiasına görə, guya İran mədəniyyətinin varisləri sayılmaq üçün)[128].

1917-ci ildə "Açıq söz" qəzetinin səhifələrində "Azəri həmvətənlər" adlı bir mənzum hekayə dərc olundu[131]. 1926-cı il Ümumittifaq siyahıyaalınmasında(ru) azərbaycanlılar hələ "türk" adı ilə qeydə alınsalar da[132], növbəti 1939-cu il siyahıyaalınmasında(ru) onlar "azərbaycanlı" adı ilə qeydə alınıblar[133]. "Azərbaycanlılar" etnonimi, yalnız 1936-cı ildən etibarən geniş şəkildə istifadə edilməkdədir[134][135][128].

Antropologiya

Dil

Din

Azərbaycanda əhalinin artımı

Bu gün Azərbaycan əhalisinin artımı əhalinin təbii artımı hesabına baş verir. Son 5 il ərzində ölkədə hər il orta hesabla 125 min körpə və ya hər gün təxminən 340 onun yeni kiçik vətəndaşı dünyaya gəlir. 2002-ci ildə ölkədə doğum əhalinin hər 1000 nəfərinə hesabı ilə 15 nəfər təşkil etmişdir.

Azərbaycanda ölümün səviyyəsi uzun illər ərzində nisbətən aşağı və sabit olması ilə səciyyələnir. Lakin çoxsaylı insan tələfatına səbəb olmuş Ermənistanın hərbi təcavüzü nəticəsində 1992-1994-cü illərdə ölüm səviyyəsinin göstəricisi xeyli artmışdır. Sonrakı illərdə, Azərbaycan və Ermənistan arasında atəşkəs rejimi tətbiq edildikdən sonra ölümün səviyyəsi azalmışdır.

Ölümün səviyyəsi gözlənilən ömür uzunluğu göstəricisində də öz əksini tapır. Bu göstərici 72 yaş, o cümlədən kişilər üçün – 69 yaş, qadınlar üçün isə – 75 yaş təşkil edir.[136]

Tanınmış şəxsiyyətlər

border=none Əsas məqalə: Tanınmış azərbaycanlılar

İstinadlar

  1. ↑ Gall, Timothy L. (ed). Worldmark Encyclopedia of Culture & Daily Life: Vol. 3 – Asia & Oceania. Cleveland, OH: Eastword Publications Development (1998); pg. 62-64.
  2. ↑ Dünya Azərbaycanlıları Əlaqələndirmə Şurası
  3. ↑ Library of Congress, Library of Congress – Federal Research Division. "Ethnic Groups and Languages of Iran" (PDF). 2005-02-26 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2009-12-02. 16% estimated in 2009}}
  4. ↑ "Peoples of Iran" in Looklex Encyclopedia of the Orient. Retrieved on 22 January 2009.
  5. ↑ "Iran: People", CIA: The World Factbook: 24% of Iran's total population. Retrieved on 22 January 2009.
  6. ↑ G. Riaux, "The Formative Years of Azerbaijani Nationalism in Post-Revolutionary Iran", Central Asian Survey, 27(1): 45-58, March 2008: 25% of Iran's total population (p. 46). Retrieved on 22 January 2009.
  7. ↑ "Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity" in The Azerbaijani Population by Brenda Shaffer, pp. 221–225. The MIT Press (2003), ISBN 0-262-19477-5.
  8. ↑ Swietochowski, Tadeusz; Collins, Brian C. (1999). Historical dictionary of Azerbaijan. Lanham, Maryland: Scarecrow Press, Inc. ISBN 0-8108-3550-9. pg 28: "15 million (1999)"
  9. ↑ War and peace in the Caucasus: ethnic conflict and the new geopolitics Author Vicken Cheterian, Publisher Columbia University Press,2008, ISBN 0-231-70064-4, 9780231700641, Length 395 pages, (30 million)
  10. ↑ The Current digest of the post-Soviet press, Volume 48, Issues 28-52 Author American Association for the Advancement of Slavic Studies, Publisher American Association for the Advancement of Slavic Studies, 1996, Original from the University of Virginia, Digitized Feb 22, 2011, (30 million)
  11. ↑ Documents: working papers, 2003 ordinary session (second part), 31 March – 4 April 2003, Vol. 4: Documents 9730-9772 Author Council of Europe: Parliamentary Assembly, Publisher Council of Europe, 2004, ISBN 9287152896, 9789287152893, Length 236 pages (30 million)
  12. ↑ Nationalism & ethnic politics, Volume 8, Issues 1-4 Authors Nederlands Instituut te Rome, Netherlands. Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk, Taylor & Francis, Publisher Frank Cass, 2002, Original from the University of Michigan, Digitized Jul 19, 2010 (30 million)
  13. ↑ Turkey-Iran relations, 1979-2004: revolution, ideology, war, coups and geopolitics Author Robert W. Olson, Publisher Mazda Publishers, 2004, ISBN 1568591144, 9781568591148, Length 284 pages (30 million)
  14. ↑ Encyclopedia of language & linguistics, Volume 1 Authors E. K. Brown, R. E. Asher, J. M. Y. Simpson Edition 2, Publisher Elsevier, 2006, Original from the University of Michigan, Digitized Aug 10, 2010, ISBN 0080442994, 9780080442990 (30 million)
  15. ↑ Parliamentary Assembly Working papers 2003 Ordinary Session (Second part) / March 2003 Volume III Publisher Council of Europe, ISBN 9287151776, 9789287151773 (30 million)
  16. ↑ Parliamentary Assembly Orders of the day / Minutes of proceedings 2003 Ordinary Session (Second part) / 31 March4 April 2003 Publisher Council of Europe, ISBN 9287152047, 9789287152046 (30 million)
  17. ↑ The Continuum political encyclopedia of the Middle East by Avraham Sela Publisher: Continuum International Publishing Group; Rev Upd edition (October 2002) ISBN 0-8264-1413-3 ISBN 978-0-8264-1413-7"
  18. ↑ The security of the Caspian Sea Region By Gennadiĭ Illarionovich Chufrin, Stockholm International Peace Research Institute"
  19. ↑ UNPO : Southern Azerbaijan
  20. ↑ BABEK, NATIONAL HERO OF SOUTHERN AZERBAIJAN, DISTURBS IRAN
  21. ↑ AZERBAIJAN AND THE CHALLENGE OF MULTIPLE IDENTITIES: IN SEARCH OF A GLOBAL SOUL
  22. ↑ AZERBAIJANI PUBLIC OUTRAGED BY SLAUGHTER OF AZERIS IN IRAN
  23. ↑ http://www.photius.com/rankings/languages2.html
  24. ↑ http://www.petroleumworld.com/issues090506.htm
  25. ↑ "Population by ethnic groups". The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. 2012. İstifadə tarixi: 17 January 2012.
  26. ↑ Gamming, Jenny. They have a flag-but no country " in Swedish Expressen, 17 Aug. 1997. (Viewed 16 Aug. 1999). Unrepresented Nations & Peoples Organisation web site. Translated by SSF/Goran Hansson.
  27. ↑ Haftalık haber dergisi Aksiyon : Caferi imamlar-...Caferilerin tamamı Azeri Türkü. Nüfus, ağırlıkla Kars ve Iğdır yörelerinde yaşıyor.Türkiye'de yaklaşık 300 civarında Caferi camii var. Bunların 30'u İstanbul'da, büyük kısmı Iğdır, Kars, Ankara, İzmir, Manisa, Çorum, Muğla, Ağrı ve Aydın illerinde. Türkiye'de cami yaptırarak Caferi fıkhına göre ibadet edenler çoğunlukla Azeri Caferileri. İstanbul, Ankara, İzmir ve Bursa gibi büyük şehirlerde yaşıyorlar. Türkiye'de Caferiler denilince Alevileri de kapsıyor. Azeri Caferilerin sayısı, eski bakanlardan Namık Kemal Zeybek'in Meclis tutanaklarına dayandırarak verdiği bilgiye göre, 3 milyon civarında.
  28. ↑ Rusiya Dövlət Statistika Komitəsi : 2002-ci il siyahıya alması
  29. ↑ Statistics Georgia : population census 2002
  30. ↑ Демографический ежегодник Казахстана 2009
  31. ↑ Ukrayna Dövlət Statistika Komitəsi : 2001 – ci il siyahıya alması
  32. ↑ Özbəkistanın etnik atlası (rusca) yoxlanılıb : 24.08.2010
  33. ↑ Asgabat.net-городской социально-информационный портал :Итоги всеобщей переписи населения Туркменистана по национальному составу в 1995 году.
  34. ↑ Population census of Turkmenistan 1995, Vol. 1, State Statistical Committee of Turkmenistan, Ashgabat, 1996
  35. ↑ http://www.eurasianet.org/departments/insightb/articles/eav050809c.shtml
  36. ↑ http://www.usturkic.org/index.php?option=com_content&view=article&id=65
  37. ↑ http://blackeyed.narod.ru/aboutme/azerbaijan.html
  38. ↑ Statistics Netherlands : Population; sex, age, marital status, origin and generation, 1 January 2010
  39. ↑ Population statistics of Eastern Europe
  40. ↑ National Statistical Committee of the Republic of Belarus
  41. ↑ United Nations Office of the High Comissioner for Human Rights : Problems of etnic minorities in Tajikistan
  42. ↑ İtaliya Milli Statistika İnstitutuForeigner Citizens. Resident Population by sex and citizenship on 31th December 2008 Italy-All Countries
  43. ↑ Office of the High Commissioner for Human Rights (OHCHR): WRITTEN REPLIES BY THE GOVERNMENT OF MOLDOVA CONCERNING THE LIST OF ISSUES (CERD/C/MDA/Q/7) RECEIVED BY THE COMMITTEE ON THE ELIMINATION OF RACIAL DISCRIMINATION RELATING TO THE CONSIDERATION OF THE FIFTH, SIXTH AND SEVENTH COMBINED PERIODIC REPORTS OF MOLDOVA (CERD/C/MDA/7)---Seventy-first session, Geneva, 30 July-17 August 2007
  44. ↑ www.stat.kg 5.01.00.03 Национальный состав населения Периодичность
  45. ↑ 31.03.2000 census of Latvia
  46. ↑ 06.04.2001 census of Lithuania
  47. ↑ Estonia Statistics : population census of 2000
  48. ↑ Joshuaproject : Unrepresented Nations and Peoples Organization2010-cu ilə olan təxminə əsasən Əfqanıstanda Azərbaycan dilinin Cənubi Azərbaycan ləhcəsində danışan 11 min nəfər Əfşar və 12 min nəfər Qızılbaş türkü yaşayır
  49. ↑ "Immigrants and Norwegian-born to immigrant parents, 1 January 2013".
  50. ↑ İsveç Statistika Komitəsi : 2008-ci il
  51. ↑ http://www.azeriamerica.com/index_files/AzeriCommunityinUSandCanada.htm
  52. ↑ Statistics İceland : Population by country of citizenship, sex and age 1 January 1998-2009
  53. ↑ PeopleGroups.org : South Azerbaijani (in Jordan)
  54. ↑ Population statistics of Eastern Europe
  55. ↑ StatBank Denmark
  56. ↑ Ausländische Bevölkerung
  57. ↑ 1 2 3 Şablon:Из БСЭ
  58. ↑ Helena Bani-Shoraka. «Language Policy and Language Planning: Some Definitions» in Annika Rabo, Bo Utas. The Role of the State in West Asia, Swedish Research Institute in Istanbul, 2005, ISBN 91-86884-13-1, 9789186884130, p. 144
  59. ↑ Stephan Thernstrom, Ann Orlov, Oscar Handlin. Harvard Encyclopedia of American ethnic groups, Harvard University Press, 1981, p. 171, quote: In their homeland the Azerbaijanis, or Azeri Turks as they are sometimes called…
  60. ↑ Mark R. Beissinger; Nader Entessar; Edward Friedman; Solomon Gashaw; Noel Jacob Kent; Alan LeBaron; Herbert S.Lewis; James Quirin; Virginia Sapiro; Ronald J. Schmidt; Douglas Spitz; Tekle M. Woldemikael; Crawford Young. Azeri Nationalism in the Former Soviet Union and Iran. The University of Wisconsin Press. 1993. səh. 116.
  61. ↑ Azeri (Azerbaijani) Genetics: Abstracts and Summaries
  62. ↑ ETHNIC SITUATION IN THE CAUCASUS. Rauf A. Guseynov
  63. ↑ Ayse Pamir Dietrich Language Policy and the Status of Russian in the Soviet Union and the Successor States outside the Russian Federation. p. 2.
  64. ↑ Gidaiat Orudzhev, D.Sc. (Philol.), Azerbaijani State Nationalities Policy Adviser (Baku, Azerbaijan)
  65. ↑ "Daghestan: Factors of conflicts and stability". Enver Kisriev, professor, Daghestan Research Center, Russian Academy of Sciences (RAS), (Makhachkala, Russian Federation)
  66. ↑ The Azeris in Georgia and the Ingilos: Ethnic minorities in the limelight
  67. ↑ South Caucasus: Common Ground
  68. ↑ Sabrina Tavernise. The New York Times – 22.10.2008
  69. ↑ Who are Azeris?
  70. ↑ Bani-Shoraka, Helena. Language Policy and Language Planning: Some Definitions // Rabo, Annika; Utas, Bo (redaktor). The Role of the State in West Asia. Swedish Research Institute in Istanbul. 2005. səh. 144. ISBN 91-86884-13-1.
  71. ↑ Thernstrom, Stephan; Orlov, Ann; Handlin, Oscar. Harvard Encyclopedia of American ethnic groups. Harvard University Press. 1981. səh. 171. In their homeland the Azerbaijanis, or Azeri Turks as they are sometimes called...
  72. ↑ 1 2 3 4 5 История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. М., «Восточная литература», 2002. ISBN 5-02-017711-3
  73. ↑ Joshua Project. "Ethnic People Groups of the Turkic Peoples Affinity Bloc". Joshua Project. 2011-08-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-03-03.
  74. ↑ "Field Listing :: Ethnic groups". The World Factbook (ingilis). MKİ. İstifadə tarixi: 2012-05-23.
  75. ↑ Azərbaycan əhalisinin 1979, 1989, 1999, 2009-cu illər siyahıyaalınması
  76. ↑ 1 2 3 4 Iran. Azarbaijanis
  77. ↑ Kordestan в Британнике  (ing.)
  78. ↑ hamedanmiras.ir
  79. ↑ Ethnologue report for language code: azb
  80. ↑ UNPO — Southern Azerbaijan
  81. ↑ Islamic Fundamentalism In Azerbaijan: Myth Or Reality? — The Jamestown Foundation
  82. ↑ Southern Azerbaijan
  83. ↑ IRAN’S AZERI QUESTION: WHAT DOES IRAN’S LARGEST ETHNIC MINORITY WANT? Afshin Molavi:4/15/03 A EurasiaNet Commentary
  84. ↑ "ПОСТАНОВЛЕНИЕ ГОССОВЕТА РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН ОТ 18.10.2000 N 191 О КОРЕННЫХ МАЛОЧИСЛЕННЫХ НАРОДАХ РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН". lawru.inf. 2011-08-25 tarixində arxivləşdirilib.
  85. ↑ Перепись 2010 года. Дагстат. Том 3
  86. ↑ "Всероссийская перепись населения 2002 года". Федеральная служба государственной статистики. 2011-08-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-12-29.
  87. ↑ Перепись населения Грузии 2002. Этносостав(на англ. яз.)
  88. ↑ Перепись населения Российской империи 1897 года. Население Еревана.
  89. ↑ Эривань  // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
  90. ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской империи кроме губерний Европейской России
  91. ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения Армянской ССР
  92. ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения Армянской ССР
  93. ↑ Чёрный Сад. Томас де Ваал. гл. 5
  94. ↑ Р.Назаров. Национальные диаспоры в Туркменистане
  95. ↑ Алиев И. Располагает ли наука доказательствами в пользу ирано-язычности мидян и атропатенцев? Можно ли считать мидян одними из предков азербайджанского народа? // ИАН АзССР, серия истории, философии, права, 1990, № 3-4.
  96. ↑ Алиев И. Роль мидийского элемента в этнической истории Атропатены//Кавказско-ближневосточный сборник, VIII, Тбилиси, 1988
  97. ↑ Q. Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən. Bakı: ADN, 1994, səh. 90-136
  98. ↑ Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев. Том 1. Баку: 1991, стр. 216-274
  99. ↑ N. Rzayev. Əcdadların izi ilə. Bakı: ADN, 1992.
  100. ↑ Şablon:Mənbə:
  101. ↑ Şablon:Mənbə:
  102. ↑ Grand Dictionnaire Encyclopédique Larousse (1982). Page 921, ISBN 2-03-102301-2 (retrieved 17 February 2007).
  103. ↑ Токарев С. А.(ru). Этнография народов СССР: исторические основы быта и культуры. Изд-во Московского университета. 1958. 295–296.
  104. ↑ 1 2 Новосельцев А. П.(ru), Пашуто В. Т.(ru), Черепнин Л. В.(ru). Пути развития феодализма. Наука. 1972. 21.
  105. ↑ 1 2 Гаджиева С. Ш.(ru). Дагестанские терекеменцы: XIX - начало XX в. Наука. 1990. 8–9. ISBN 5020167614, 9785020167612. Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "Sakinat" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib
  106. ↑ Очерки истории СССР: кризис рабовладельческой системы и зарождение феодализма на территории СССР III-IX вв. Изд-во Академии наук СССР. 1958. 330.
  107. ↑ Шнирельман В.А.(ru). Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье (2000 nüs.). М.: Академкнига (издательство). Рецензент: Алаев, Леонид Борисович. 2003. ISBN 5-94628-118-6.
  108. ↑ Edvin Qrantovski(ru). Ранняя история иранских племён Передней Азии. Восточная Литература. 2007. 423–424.
  109. ↑ Очерки по истории Кавказской Албании. М.-Л. 1959.
  110. ↑ 1 2 3 Новосельцев А. П.(ru), Пашуто В. Т.(ru), Черепнин Л. В.(ru). Пути развития феодализма (Закавказье, Средняя Азия, Русь, Прибалтика). Наука. 1972. 56–57.
  111. ↑ Артамонов М. И.(ru). История хазар. Филологический факультет Санкт-Петербургского государственного университета. 2002. 419. ISBN 5846500323, 9785846500327.
  112. ↑ Şablon:Из БСЭ
  113. ↑ Основы иранского языкознания: древнеиранские языки. М.: Наука. 1979. 49.
  114. ↑ Волкова Н. Г. Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв. // Кавказский этнографический сборник. 4. М.: Изд-во АН СССР. 1969. 18.
  115. ↑ V. Minorsky. Ādharbāyjān // The Encyclopaedia of Islam. 1. Brill. 1986. 190–191. ISBN 90-04-08114-3.
  116. ↑ XAVIER DE PLANHOL. "IRAN I. LANDS OF IRANn". Iranica.
  117. ↑ Olivier Roy. The new Central Asia: the creation of nations. I.B.Tauris. 2000. 6. ISBN 1860642780, 9781860642784.
  118. ↑ Волкова Н. Г. Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв. // Кавказский этнографический сборник. 4. М.: Изд-во АН СССР. 1969. 4.
  119. ↑ Россия/Население/Россия в этнографическом отношении  // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
  120. ↑ Большая советская энциклопедия. 1. М.: Советская энциклопедия. 1926. 660.
  121. ↑ Токарев С. А.(ru). Этнография народов СССР: исторические основы быта и культуры. Изд-во Московского университета. 1958. 295–296.
  122. ↑ Основы иранского языкознания: древнеиранские языки. М.: Наука. 1979. 49.
  123. ↑ Новосельцев А. П.(ru), Пашуто В. Т.(ru), Черепнин Л. В.(ru). Пути развития феодализма. Наука. 1972. 21.
  124. ↑ Алексеев В. П.(ru),Бромлей Ю. В.(ru). К изучению роли переселений народов в формировании новых этнических общностей // Советская этнография. № № 2. 1968. 40–41.
  125. ↑ Алекперов А. К. Исследования по археологии и этнографии Азербайджана. Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР. 1960. 72–73.
  126. ↑ Грамоты и другие исторические документы XVIII столетия, относящиеся к Грузии (с 1769 по 1801 год). том II, выпуск II. СПб.. Под ред. А. А. Цагарели(ru). 1902. 22.
  127. ↑ Тадеуш СВЕНТОХОВСКИЙ. "Русское правление, модернизаторские элиты и становление национальной идентичности в Азербайджане". sakharov-center.ru. 2012-03-22 tarixində arxivləşdirilib.
  128. ↑ 1 2 3 4 Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "Шнирельман,34" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib
  129. ↑ Сумбатзаде А. С. Азербайджанцы, этногенез и формирование народа. "Элм". 1990. 281. ISBN 5-8066-0177-3.
  130. ↑ 1 2 Алекперов А. К. Исследования по археологии и этнографии Азербайджана. Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР. 1960. 74–75.
  131. ↑ Сумбатзаде А. С. Азербайджанцы, этногенез и формирование народа. "Элм". 1990. 282. ISBN 5-8066-0177-3.
  132. ↑ Всесоюзная перепись населения 1926 года
  133. ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года.
  134. ↑ Алекперов А. К. Исследования по археологии и этнографии Азербайджана. Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР. 1960. 71.
  135. ↑ Фарид Алекберли. Кто мы, от кого произошли и куда идем?, «Зеркало», 8 Август, 2009, Баку
  136. ↑ diaspora.gov.az – informasiya – eylence portalı

Xarici keçidlər

Həmçinin bax:

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Azərbaycanlılar&oldid=3129248"