Abşeron rayonu

Bu məqalə Abşeron rayonu haqqındadır. Yarımada üçün Abşeron yarımadası səhifəsinə baxın.

Rayon
Abşeron rayonu
40°27′26″ şm. e. 49°44′18″ ş. u.
Ölkə	Azərbaycan
Daxildir	Abşeron iqtisadi rayonu
İnzibati mərkəz	Xırdalan
İcra başçısı	İradə Gülməmmədova
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb	4 yanvar 1963
Sahəsi	1360 km²
Hündürlük	293 m
Əhalisi
Əhalisi	202 800 nəfər
Rəqəmsal identifikatorlar
ISO kodu	AZ-ABS
Telefon kodu	012
Poçt indeksi	AZ 0100
Avtomobil nömrəsi	01
Rəsmi sayt
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Abşeron rayonu — Azərbaycan Respublikasında inzibati – ərazi vahidi. İnzibati mərkəzi Xırdalan şəhəridir.

Tarixi

Abşeron rayonu 4 yanvar 1964-cü ildə təşkil olunmuşdur. Abşeron rayonu ötən illər ərzində Bakı və Sumqayıt şəhərlərinin inzibati ərazilərindəki kolxoz və sovxozlara, quşçuluq sənayesinə, aqrar sahəyə xidmət edən idarə və müəssisələrə, kənd tikinti və meliorasiya təşkilatlarına, aqrar istiqamətli elmi-tədqiqat institut və laboratoriyalarına yüksək ixtisaslı rəhbərliyi təmin etmək məqsədilə yaranmışdı. O həmçinin hər iki sənaye mərkəzinin kənd təsərrüfatı məhsullarına ehtiyacının daha dolğun ödənilməsinə xidmət etmək vəzifəsini həyata keçirmişdir.

Tarixi abidələr

Rayon ərazisində mövcud qəsəbə və kəndlərdə hələ XIV–XVII əsrlərdə tarixi abidələr, məscid, ovdan və karxanalar mövcuddur. Rayonun əsas tarixi abidələri aşağıdakılardır:

• Xırdalanda – Məşədi İmambaxış hamamı, 1904-cü ildə, Hacı Həsən ovdanı
• Novxanıda – XVII əsrdə Şah Sultan Hüseyn məscidi
• Masazırda – XV əsrdə "Xan bağı" türbəsi
• Məmmədlidə – "Yanar dağ" – XVIII əsrdə ovdan – ağ məscid
• Qobuda – 700 il əvvəl yaranmışdır, xalçaçılıq
• Hökməlidə – XIX əsrdə Əlimurad hamamı və xalçaçılıq
• Fatmayıda – XVII əsrdə Hacı Heybət məscidi, XIX əsrdə Məhəmməd Həsən hamamı, XIX əsrdə Əlibattı məscidi
• Digahda – XVII əsrdə Cümə məscidi, tunc dövrünə aid Kurqan gölü
• Sarayda — Köhnə Saraydakı qədim hamam binası

Etimologiya

Sözün etimologiyası ilə müxtəlif fikirlər mövcuddur. Bəzi tədqiqatçılar "Abşeron" sözünün fars dilində – ab (su) və şoran (duzlu) sözündən əmələ gəldiyini bildirirlər. Mənası "Şor su" deməkdir. Bir çox alimlərin fikrincə isə "Abşeron" oğuz boylarından biri olan avşar və yaxud əfşar tayfa adı ilə bağlıdır. Bəzi mənbələrin məlumatına görə, Bakı şəhəri yaxınlığında, İrandan Dərbəndə gedən karvan yolunun üzərində əfşəran adlı yaşayış məntəqəsi olmuşdur. Orta əsrlərdə Xəzər dənizinin qərb sahilində, Pirallahı adasının qarşısında Əfşəran adlı şəhərin mövcudluğu haqqında məlumat verilmişdir. Türk-səlcuq tayfa birliyinə daxil olmuş və Azərbaycan xalqının etnogenezində iştirak etmiş əfşarlar Səfəvilər dövlətinin siyasi həyatında mühüm rol oynamışdır. Nadir şah Əfşarın dövründə bir müddət hakimiyyəti ələ ala bilmişdilər. Belə olan şəraitdə əfşarların adı Azərbaycan toponimiyasında öz əksini tapdığı güman edilir. Odur ki, Abşeron toponiminin "əfşar yaşayan yer" kimi izah olunması məntiqə daha çox uyğun gəlir.

Coğrafi mövqeyi

Abşeron Xəzər dəniziniin qərb sahilində yerləşir.

Abşeron rayonu şimaldan Sumqayıt şəhəri ilə, şimali-qərbdən Xızı rayonu ilə, qərbdən Qobustan rayonu ilə, cənubi-qərbdən Hacıqabul rayonu ilə, şərqdən isə Bakı şəhəri ilə qonşudur.

Təbiəti

Abşeron yarımadasında bir çox qara tut sortları yetişir ki, bunlardan da ən keyfiyyətlisi xartut adlanır. Ağ tutdan olduğu kimi qara tutdan da azərbaycanlılar mürəbbə bişirirlər. Badam və zeytun ancaq Abşeron yarımadasında bitir.

Abşeronda becərilən yem bitkiləri bunlardı: yovşan, tüksüz biyan, yonca, sərt quramat, sahil tonqal otu, bozqır pişikquyruğu, barmaqvari çayır, pomidor, badımcan, kök, soğan.

Yaşayış məntəqələri

Rayon ərazisində 1 şəhər (Xırdalan) 8 qəsəbə (Ceyranbatan, Saray, Mehdiabad, Digah, Qobu, Güzdək, Hökməli, Aşağı Güzdək) 6 kənd (Masazır, Fatmayı, Məmmədli, Görədil, Pirəkəşkül və Novxanı) vardır.

Əhalisi

Əhalisi 1 aprel 2006-cı il tarixinə əsasən 102,5 min nəfərdir və əsasən Azərbaycan Türklərindən ibarətdir. Rayonun ərazisində Ermənistan Respublikasından etnik təmizləmə nəticəsində 3327 nəfər qaçqın, işğal olunmuş rayonlardan olan 16872 nəfər məcburi köçkün müvəqqəti məskunlaşmışdır.

Görkəmli şəxsləri

Xırdalan şəhəri:

• Mirəsədulla Mirqasımov — tibb elmləri doktoru, akademik.
• Nəbi Xəzri — Azərbaycanın xalq şairi.
• Ağahüseyn Cavadov - Azərbaycan aktyoru, Azərbaycan SSR xalq artisti
• Oqtay Mirqasımov - Azərbaycan kinorejissoru, ssenarist, Azərbaycanın xalq artisti
• Mirəli Mirqasımov - heykəltəraş, Azərbaycanın əməkdar incəsənət xadimi

Saray qəsəbəsi:

• Vəli Axundov — akademik, dövlət xadimi.
• Mikayıl Ələkbərov — Sovet İttifaqı Qəhrəmanı.

Qobu qəsəbəsi:

• Qəzənfər Xalıqov — Azərbaycanın xalq rəssamı.

Novxanı kəndi:

• Şıxəli Qurbanov — yazıçı-dramaturq, dövlət xadimi.
• Mehdi Hüseynzadə — Sovet İttifaqı Qəhrəmanı.
• Süleyman Rüstəm — Azərbaycanın xalq şairi.
• Məhəmməd Əmin Rəsulzadə — Azərbaycan Demokratik Respublikasının qurucularından biri.
• Lütfi Zadə – akademik.
• Əzim Əzimzadə — Azərbaycanın xalq rəssamı.
• Aqşin Əlizadə — bəstəkar.

Fatmayı kəndi:

• Əbülfəz Qarayev — tibb elmləri doktoru, professor.
• Qara Qarayev — bəstəkar.
• Böyükağa Mirzəzadə — Azərbaycanın xalq rəssamı.
• Cəlil Cavadov — kontr-admiral.

Masazır kəndi:

• Əliağa Vahid — şair-qəzəlxan.

Digah qəsəbəsi:

• Arif Salahov — general-mayor.

İqtisadi xarakteristikası

Sovetlər birliyi dövründə Abşeron rayonu inkişaf etmiş sənaye-aqrar bölgə olmuşdur. Hazırda rayonda 148 ticarət və ictimai-iaşə xidməti, 22 sənaye istehsalı, yanacaqdoldurma, 27 aptek, 4 nəqliyyat və 21 kənd təsərrüfatı müəssisəsi mövcuddur.

Səhiyyə

Hazırda Abşeron rayonunda 20 səhiyyə müəssisəsi və şəhər sağlamlıq mərkəzi əhaliyə xidmət göstərir. Bu müəssisə və mərkəzlər aşağıdakılardır:

1. Mərkəzi Xəstəxana - Xırdalan şəhər 28-ci məhəllə
2. Saray qəsəbə Xəstəxanası - Saray qəsəbə, Mikayıl Ələkbərov küç.
3. Qobu qəsəbə Xəstəxanası - Qobu qəsəbə, Aşur Həsənbalayev küç.46
4. Xırdalan şəhər Poliklinikası - Xırdalan şəhər, Məmmədəmin Rəsulzadə küç.12
5. Təcili və Təxirəsalınmaz Tibbi Yardım şöbəsi - Xırdalan şəhər, Heydər Əliyev prospekti 185
6. Uşaq Poliklinikası - Xırdalan şəhər, Məmmədəmin Rəsulzadə küç.12
7. Ceyranbatan qəsəbə Həkim Ambulatoiyası - Ceyranbatan qəsəbə, Nizami 3
8. Digah qəsəbə Həkim Ambulatoriyası - Digah qəsəbə, Səməd Vurğun küç
9. Mehdiabad qəsəbə Həkim Ambulatoriyası - Mehdiabad qəsəbə, Əzizbəyov küç.10a
10. Hökməli qəsəbə Həkim ambulatoriyası - Hökməli qəsəbə, Mirzağa Əliyev küç.11
11. Aşağı Güzdək qəsəbə Həkim Ambulatoriyası - Aşağı Güzdək qəsəbə, T/Məmmədov küç.2
12. Güzdək qəsəbə Həkim Ambulatoriyası - Güzdək qəsəbə, Elman Heydərov küç.
13. Fatmayi kənd Həkim Ambulatoriyası - Fatmayi kənd, Əliağa Ağayev küç.
14. Məhəmmədi kənd Həkim Ambulatoriyası - Məhəmmədi kənd, Əlibayramov küç.31
15. Masazır kənd Həkim Ambulatoriyası - Masazır kənd, Əliağa Vahid küç.
16. Novxanı kənd Həkim Ambulatoriyası - Novxanı kənd, İlqar Abdullayev küç.
17. Pirəküşkül Feldşer Mama Məntəqəsi - Pirəküşkül kənd, Xoşbəxt Məmmədov küç.
18. Qobustan Feldşer Mama Məntəqəsi - Qobustan kənd, Cəfər Cabbarlı küç.
19. Görədil kənd Feldşer Mama Məntəqəsi - Görədil kənd, İlqar Yusifov küç.
20. Güzdək Hərbi Hissə Feldşer Mama Məntəqəsi - Güzdək qəsəbə

Mədəniyyət və təhsil müəssisələri

Hazırda Abşeron rayonunda qədim tarixi abidələrlə yanaşı müasir istirahət parkları, 2 muzey, 4 mədəniyyət evi əhaliyə xidmət göstərir.

Təhsil sahəsində 1 ali məktəb, 2 texniki peşə litseyi, 1 kollec, 36 ümumtəhsil məktəbləri, 22 uşaq bağçaları, "uşaq gənclər"i idman məktəbi fəaliyyət göstərir.

Maddi-mədəni irsi

Güzdək qəsəbəsi ərazisində XIX əsrə aid dörd ədəd "Dəvəlik" adlanan təsərrüfat tikilisi mövcuddur. Teymur Həmidova, Məlik və Məmməd Rzayevlərə məxsus həmin tikililər təsərrüfat məqsədilə istifadə olunmasa da qorunub saxlanılır.

XIX əsrdə Görədildə həmin kəndin sakini Hacı Qurbanın tikdirdiyi Əbdürrəhman məscidi, Digahlı Mir Qohum ağanın tikdirdiyi məscid, XVIII əsrdə Xırdalan kənd icması tərəfindən tikilmiş məscid, Məmmədlidə XVIII əsrdə Qaradağlılar nəsli tərəfindən inşa edilmiş məscid, XIX əsrdə Məmmədli kəndində Şahsevənlər tərəfindən tikilmiş məscid, Novxanıda XIX əsrdə Hacı Səfəralının ibadət və dini tədris məqsədilə tikilmiş məscid-mədrəsə, həmin kənddə XVII əsrdə Şahsultan Hüseyn adlı şəxs tərəfindən tikilmiş məscid, Fatmayıda XIX əsrdə tikilərək kənd ağsaqqalı Əlbattinin adı verilmiş məscid, XVII əsrdə tikilmiş Hacı Heybət məscidi, XVIII əsrdə tikilmiş Salam məscidi, Saray kəndindəki XIX əsrə aid Hacı Bədəl məscidi mövcuddur ki, bunların da əksəriyyəti son onillikdə bərpa olunaraq dini mərasimlərin keçirilməsinə xidmət edir.

Rayon ərazisində orta əsrlər üçün mədəni həyat tərzinin göstəricisi olan ictimai hamamların bir neçəsi qorunub saxlanılmışdır. O cümlədən, XIX əsrdə Qobuda Hacı Kazım tərəfindən, Xırdalanda Məşədi İmam Baxış tərəfindən inşa edilmiş hamamların tikililəri qalmaqdadır.

Qədim Abşeron kəndlərində su ilə təminatda çox mühüm rol oynamış övdanlar Güzdək və Xırdalan yaşayış məntəqələrinin ərazisində indiyədək qalmaqdadır.

Rayonun ərazisində digər tarixi abidələr, o cümlədən, Fatmayıda, Digahda, Masazırda, Hökməlidə və Sarayda XIII-XVIII əsrlərə aid türbələrin və s. qalıqları mövcuddur.

Yerli media

Abşeron rayonunda kütləvi informasiya vasitəsi kimi fəaliyyət göstərən , və "Abşeron" qəzetidir.

Regionun tarixi inkişafı

Abşeron möhtəşəm əhəngdaşı, zəfəranı, duzu, üzüm bağları, nadir balıqların rast gəlindiyi və çox qədim zamanlardan Avropa və Asiyada çox tanınan neft ehtiyatları ilə zəngindir. Bu zəngin təbiət xəzinəsində, Abşeron memarlığı xüsusi yer tutur. Memarlıq hər bir dövlətin yüksək mədəniyyətinin göstəricisidir. səh. 3

Abşeronu tarixi nöqteyi – nəzərindən Şirvanşahlar sülaləsi (XI-XV əsrlər), Səfəvilər (XVI - XVIII əsrlər), Bakı xanları və kapitalizm dövründən başlayaraq araşdırmaq olar. Hər bir dövr ümumi memarlıqda öz izlərini qoymuşdur. İqtisadi imkanlardan və siyasi stabillikdən asılı olaraq müdafiə tikililəri, yaşayış, mülki və dini binalar ucaldılırdı və bu tikintilər müxtəlif formalarda aparılırdı. Bütün bunlar Şirvan Abşeron kəndlərinin tarixinin inkişafına və formalaşmasına şərait yaradırdı.

Bir zamanlar Abşeron müəyyən bir səbəblərdən ticarət yollarından, xüsusilə də, yarımsəhra Qobustan yolları ilə kəsişməsi səbəbindən böyük İpək Yolundan kənarda qalmışdı, lakin qədim dövrlərdən tanınan neftə, duza, zəfərana sahib olması və Xəzər dənizi sahilində yerləşməsi onu beynəlxalq əlaqələrinin yaranmasına imkan verirdi. Zəngin təbii sərvətlərin və coğrafi imkanların vəhdəti Abşeronun 39 tarixi məntəqəsində özünəməxsus memarlıq şəhərsalma mədəniyyətini yaratmağa imkan verirdi.

Abşeronda mövcud olan yerləşmə məntəqələri, sərbəst şəhərsalmanın inkişaf etməsi və formalaşması sistemində irəliləməsinə, ölçü cəhətdən böyük ərazi həllərinin yaranmasında xüsusi rol oynamışdılar. Şirvanşahlar dövrü bütünlüklə Abşeron ərazisində böyük qalaların, sarayların, müdafiə tikililərinin yaradıldığı bir dövr idi. Şirvanşah III Mənuçöhrün (1120-1160) və onun oğlu Axsitanın (1160-1196/97) adları Mərdəkan kəndindəki sarayların üzərinə həkk olunmuşdur. Bakı divarlarının tikintisi, böyük Şirvanşah Əbü-l-Hacı Mənuçöhrün adı ilə bağlıdır. İstehkam xarakterli abidələrin üzərindəki epiqrafik əlyazmalarda sərkərdələrin, Şirvanşahlar dövlətinin fəal siyasi xadimlərinin adlarına rast gəlinir. Məhz bu tikililər Abşeronun yaşayış məntəqələrinin inkişafına köməklik etdi və bunun sayəsində Buzovna, Mərdəkan, Maştağa, Bilgəh, Nardaran, Ramana və digər kəndlərin əsas şəhərsalma mövqeyi formalaşdı.

Abşeronda mövcud olan saraylar artıq öz yerli əhəmiyyətini itirdikləri zaman, əhali digər tikinti istiqamətində intensiv olaraq çalışmağa başladılar və zamanla məhəllə üslublu dini tikililər, ictimai mərkəzlər yaranmağa başladı.

Səfəvilər dövrü Abşeronun memarlığında, yaşayış məntəqələrinin inkişafında yeni bir dönəm oldu. II Şah Abbasın dövründə Nardaranda tikilimiş karvansara üslublu mülki tikililəri buna nümunə olaraq göstərilə bilər. Səfəvilər dövrü memarlıq abidələrini Şirvanşahlar dövrü ilə müqayisə edərkən istər məkan ölçüsü, istərsə də memarlıq planlaşdırma baxımından tamamilə fərqli üslub istiqamətində olduğunu deyə bilərik. Burada istiqamət mülki və dini memarlıq tərəfinə doğru dəyişdi və bu Abşeronun yeni- iqtisadi inkişaf şərtləri ilə əlaqədar idi

Bakı xanları dövrü Abşeronun kapitalizmə qədəm qoymazdan əvvəl son dövrü idi və bu dövr kəndlərin intensiv inkişafı, Bakı ilə yanaşı Buzovna, Maştağa və Şüvəlanda xan saraylarının, məscidlərin, hamamların, ovdanların, məqbərələrin inşası ilə müşahidə olunur.

Kapitalizm dövrü Abşeronun infrastrukturunu dəyişərək, tarixi kəndlərin patriarxallığını məhv etdi. İri miqyaslı neft sənayelərinin və neftayırma zavodlarının inşası yerli kapitalın böyüməsinə və burjuaziyanın formalaşmasına səbəb oldu, bu isə onlara dünya bazarına çıxmağa şərait yaratdı. Bu dövrdə, Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Ağa Musa Nağıyev, Şəmsi Əsədullayev, Ağa Murtuza Muxtarov, İsabəy Aşurbəyov, Kərbalayi İsrafil Hacıyev, Hacı Mustafa Rəsulov, Əmiraslanov qardaşları və digər bu kimi Bakı milyonçularının meydana çıxması Azərbaycanın milli tarixində öz damğasını vurmuşdur. səh.7-13

Fayl:Şamaxı Abidələri (2007).JPG

Şamaxı abidələri

Yunan - roma müəlliflərindən coğrafiyaçı və astronom Kladviy Ptolomey (70-147) "Coğrafiya dərsliyi " əsərində Qafqaz Albaniyasının 29 şəhər və yaşayış məntəqələrinin adlarını və coğrafi koordinatlarını vermişdir. Bu əsərin V kitabının XI fəsilində IV sırada "Göstərilən çay (Alazan çayının olduğu ehtimaldır) və həmçinin Qafqazdan axan Alban çayının arasında" Mamaxiya şəhərinin adı da çəkilir. Tədqiqatçılar Mamaxiya şəhərinin müasir Şamaxı yaxınlığındakı Xınıslı abidəsində tədqiqatlar zamanı xarabalığı aşkar olunmuş şəhər yeri eyniləşdirir və onu Qədim Şamaxı adlandırırlar. Şəhərin adının baş hərfinin dəyişməsinə gəldikdə isə bu, yunan dilində cingiltili "ş" samitinin olmaması ilə izah edilir. XI əsrin tarixçi və coğrafiyaşünas alimi Həmdullah Qəzvini Şirvan və Şamaxı haqqında danışarkən göstərir ki, "Şirvan Şamaxının qəsəbəsidir. Beşinci iqlimə daxildir. Ənuşirvən adına tikdirmişdir. Havası istiyə malikdir. O, Şirvanın qalan yerlərinə nisbətən ən yaxşısıdır". Hüseyn Ciddi Şamaxı adını türkdilli kimak tayfaları ilə əlaqələndirir. XI əsr müəlliflərindən biri kimakları İrtış çayı sahilində gördükdən sonra onların bura qədimdə gəldiklərini qeyd edir. Əl-İstəxri kimakların hun, xəzər və qıpçaqlar kimi türk tipinə aid olduğunu göstərir. V.Bartold kimakın türk dilindəki "iki oymaq" olduğunu qeyd edir.

Azərbaycanda şəhərsalma mədəniyyətinin ən qədim mərkəzlərindən olan Şamaxı şəhəri antik Albaniya dövlətinin iri yaşayış məskənlərindən biri idi. Tarix boyunca davam edən dəhşətli zəlzələlər zamanı təkrar-təkrar yerlə yeksan olmuş və dəfələrlə yerini dəyişmiş Şamaxının, arxeoloji qazıntılar zamanı ən qədim ərazisini müəyyən etmək hələlik mümkün olmamışdır. Lakin antik müəlliflərin yazılı məlumatları və Şamaxı şəhəri yaxınlığındakı Xınıslı qazıntıları zamanı aşkar olunmuş maddi-mədəniyyət nümunələrinin analiz və nəticələrinə görə Şamaxı şəhərinin ən azı 2500 il yaşı vardır. Bütün bunlara baxmayaraq tədqiqatçılar hələ də Şamaxının yaşı ətrafında mübahisə edirlər . Tarixçi alimlərimizin bəziləri şəhərin e.ə. III-II əsrlərdə mövcud olduğunu, bəziləri isə Şamaxının 2000-2500 il bundan əvvəl salındığını iddia edirlər. IX əsrdən başlayaraq Şamaxı şəhəri haqqında mənbələrdə çox geniş məlumat verilir. Bu, 918-ci ildə hərbi-strateji baxımdan çox əlverişli mövqedə yerləşən qədim Şamaxının Şirvanşahlar dövlətinin paytaxtına çevrilməsi ilə bağlıdır. Dövrün ərəb coğrafiyaşünasları, səyyahları Şamaxı şəhərini “ Şəməxiyyə” adlandırırlar. Onu da qeyd etmək olar ki, orta əsr müəllifləri əl-İstəxri, İbn Havqəl, Əl-Müqəddəsi, Yaqut Əl-Həməvi və başqaları Şamaxını “gözəl”, “evləri daşdan tikilmiş”, “axar suları, bağları və gəzməli yerləri olan şəhər” kimi təqdim edir. XI əsrin son rübünün əvvəlində naməlum müəllif tərəfindən yazılan “Tarix-Əl-Bab” əsərinə görə Şamaxı şəhəri Şirvanşah Əbu Tahir Yezid İbn Məhəmməd tərəfindən bərpa olunaraq paytaxta çevrilmiş və onun şərəfinə Yezidiyyə adlandırılmışdı. IX əsrin ikinci yarısında Abbasilər xilafətinin dağılması Azərbaycan ərazisində bir sıra müstəqil feodal dövlətlərinin yaranmasına şərait yaratdı. Onlardan biri Şirvan idi. “Tarix-Əl-Bab”ın verdiyi məlumata görə 917-ci ildə atasının əmisi oğlu Şirvanşah Əli İbn Heysəmi öldürən Layzan hakimi Layzanşah Əbu Tahir Yəzid İbn Məhəmməd Şirvanı işğal etdi. O, 918-ci ildə Şirvan torpağında Yəzidiyyə (Şamaxı) şəhərini saldı. X əsrin sonu-XI əsrdə Abbasilər xilafətinin tənəzzülü Şirvanşahların müstəqilliyini get-gedə artırdı. Orta əsrlərdə Şamaxı şəhəri Azərbaycan Azərbaycan Şirvanşahlar dövlətinin mərkəzi kimi inkişaf etmiş, nəqliyyat yollarının əhəmiyyəti xeyli artmışdı. Ərəb müəlliflərinin məlumatına görə IX-XIII əsrlərdə Şamaxı qərbdən Bərdə-Gəncə-Tiflis, şimaldan Şabran-Dərbənd, şərqdən Xəzər dənizi, cənubdan Pirsaat çayı kənarı ilə uzanan karvan yolları vasitəsilə dünyanın bir çox ölkələri ilə iqtisadi, mədəni əlaqələr saxlayırdı. Arxeoloji qazıntılar zamanı Şamaxıda tapılmış mis sikkələr, Çində istehsal edilmiş çini qablar, beynəlxalq ticarət əlaqələrinə xidmət edən karvansaraylar qədim Şamaxının tarixi ipək yolundakı əvəzsiz rolunu sübut edir. Tarixin sonrakı dövrlərində Şamaxının ticarət dövriyyəsində oynadığı rol müxtəlif mənbələr tərəfindən təsdiqlənir. 1434-cü ildə Qaraqoyunlu hökmdarı İsgəndərin Şirvana hücumu zamanı Şamaxı şəhəri amansızlıqla qarət olunur, dağıntılara məruz qalır. Bu, monqol yürüşlərindən sonra ən dağıdıcı basqın olmuşdur. XV əsrin 30-80-ci illərində Azərbaycanın nisbətən sabit siyasi şəraitdə olması şəhər həyatının kifayət qədər yüksək inkişafını təmin etmişdir. XV əsrdə Şamaxıda təqribən 60 min nəfər yaşamışdır. Bu şəhər orta əsrlərdə Azərbaycan miqyasında ən iri iqtisadi mərkəz idi. 1538-ci ildə Şirvan ərazisi Səfəvilər dövlətinə birləşdirildikdən sonra Şamaxı şəhəri Şirvan bəylərbəyliyinin paytaxtına çevrilmişdir. XVI əsrdə Cənubi Qafqazda ipək istehsalı və ticarətinin cəmləşdiyi şəhərlərdən biri məhz Şamaxı olmuşdur. İngilis səyyahı A.Cenkinson Şamaxını “gözəl kral şəhəri” adlandırmışdır. Şamaxıda rus, hind, türk, fars tacirlərinə xidmət edən karvansaraylar olmuşdur. XVII əsrin birinci yarısında Azərbaycanda olmuş alman alimi Adam Olearinin Şamaxı haqqında verdiyi məlumat da olduqca maraqlıdır. “Əvvəllər onun dairəsi daha böyük idi və 5000-ə qədər ev vardı, ancaq Şah Abbasın türklərlə apardığı müharibələr nəticəsində çox kiçildi. O, hər biri divarlarla əhatə olunmuş iki müxtəlif hissədən ibarət idi. Şah Abbas gördü ki, türklər açıq yerlərdən keçərək daha çox müdafiə olunmuş və istehkamlarla möhkəmlənmiş yerlərə hücum edib oraları tutmağa çalışırlar. O güman edir ki, sərhəd və keçidlər deyil, əksinə, ölkənin daxilində yerləşən qalalar onun üçün daha təhlükəlidir. Ona görə də o, cənub hissədəki daha möhkəm olan divarların dağıdılmasını əmr etdi. Təbriz, Naxçıvan, Gəncə kimi böyük şəhərlər də belə olmuşdur”. XVII əsrin əvvəllərində Şamaxı şəhəri xeyli möhkəmləndirilmişdir. Adam Olearinin verdiyi məlumata görə, Şamaxı hər iki tərəfdən ayrıca divarlarla əhatələnmiş və iki hissədən ibarət olan bir şəhər idi. “ Şəhərin şimal hissəsi cənub hissəsindən bir qədər kiçik idi. Burada daşdan hörülmüş 5 qapı vardır”. 1683-84-cü ilin qışında 77 gün Azərbaycanda olmuş, Bakının və Şamaxının qrafik rəsmini çəkib önəmli qeydlər etmiş, XVII əsr səyyahı Engelbert Kempfer (1651-1716) Şamaxı şəhəri haqqında müfəssəl məlumatlar verir. O, Səfəvi hökmranlığı dövründə Şamaxı hakimi olmuş Məhəmməd Hüseyn bəylə görüşmüş, onun evində qalmışdı. Əlyazmalarında Şamaxıda bəzi şəxslərlə keçirdiyi görüşləri, gördüyü abidələrin epiqrafik kitabələrini əlyazmalarında təsvir edir. Səhv etməsin deyə həmin kitabə mətnlərini molla taparaq ona yazdırır. Engelbert Kempfer Şamaxının qrafik rəsmini çəkmişdir. Bu qrafik rəsm indiyə kimi heç yerdə çap olunmamışdır. O, yazdığına görə Şamaxıdan Bakıya gələrkən iki karvansarayda qalmış, Mərəzədə Diri Baba pirini ziyarət etmişdir.

1725 - ci ildə Şamaxıda olmuş ingilis Henri Bryus öz xatirələrində Şamaxı şəhərini Cənubi Qafqazın ən məşhur ticarət mərkəzi kimi qiymətləndirirdi. Şamaxının əsas karvan yolu üzərində yerləşməsi şəhərin iqtisadi inkişafı üçün əlverişli şərait yaratmışdı. Lakin 1192 - ci ildə baş vermiş birinci və 1607 və 1699-cu illərdəki zəlzələlər, həmçinin ardı-arası kəsilməyən müharibələr Şamaxının iqtisadi inkifaına müəyyən zərbə vurmuşdu. Belə ki, 1670 - ci ilə Şamaxıya gəlmiş hollandiyalı səyahətçi Yan Streys qeyd edirdi ki, “məni ən çox təəccübləndirən o idi ki, şəhəri tamamilə yerlə - yeksan edən və viran qoyan həmin zəlzələdən sonra 3 ildən də az müddət keçməsinə baxmayaraq, şəhər yenidən bərpa olunmuşdur”. 1724 - cü ildə Rusiya ilə Türkiyə arasında bağlanmış İstanbul müqaviləsi, Şirvana daxili muxtariyyətin verilməsi, Şamaxı şəhərinin ticarət əlaqələrinin əvvəlki səviyyəyə çatmasına imkan yaratmışdı. Şamaxı şəhəri həmişə strateji məkan kimi qonşu dövlətlərin diqqət mərkəzində olmuşdu. XVIII əsrin əvvəllərində yaranmış beynəlxalq şəraitdən və Səfəvi imperiyasının zəifləməsindən yararlanan ermənilər Azərbaycan torpaqlarını ələ keçirmək üçün layihələr tərtib edərək özlərinə xaricdə havadarlar axtarmağa başladılar. Xanlıqlar dövründə Şamaxı şəhəri xanlığın mərkəzi kimi yenə də iqtisadi və siyasi əhəmiyyətini saxlamışdı. XVIII əsrin əvvəllərində Şamaxıda olmuş ingilis səyyahı Con Bel şəhəri dağ döşündə amfiteatr şəklində tikilmiş şəhər kimi xatırlayırdı. Lakin Şamaxı şəhəri Nadir Xan Əfşar tərəfindən 1734 - cü ildə dağıdıldığı üçün əhalinin Yeni Şamaxıya köçürülməsi ilə əlaqədar Şamaxının adı tarixi ədəbiyyatda Köhnə Şamaxı kimi çəkilir. XVIII yüzilliyin 70 - ci illərində Şamaxıda 1000-ə yaxın evdə 5-6 min adam yaşayırdı. Şəhərlər inzibati cəhətdən məhəllələrə bölünürdü. S.Qmelinin verdiyi məlumata görə Köhnə Şamaxı 9 məhəlləyə bölünürdü: Yuxarı qala, Sarıtorpaq, Qala bazar, Yəhudi, İmam, Meydan, Şahpəri, Gilandibli, Nar ağacı məhəllələri. 1768 - ci ildə Şamaxı xanlığı qubalı Fətəli xan tərəfindən tabe edilərkən, Fətəli xan Dərbənd, Quba və Salyandan Köhnə Şamaxıya 1000 ailə köçürür. 1769 - cu ilin iyulunda Yeni Şamaxı dağıdılır və əhalisi Köhnə Şamaxıya köçürülür. 1789 - cu ildə qubalı Fətəli xanın ölümündən sonra, Şamaxı xanlığında hakimiyyət uğrunda daxili çəkişmələr baş verir. 1792 - ci ildə həmin mübarizədə Mustafa xan qalib gəlir. Mustafa xan mərkəz kimi köhnə Şamaxını yox, yeni Şamaxını seçir. Lakin əsrin sonunda bütün əhali köhnə Şamaxıya qayıdır. Beləliklə, 1775 - ci ildən xaraba vəziyyətində qalan Şamaxı şəhəri yenidən öz əvvəlki yerində bərpa edilib tikilməyə başladı. 1805 - ci ilin sonlarında xeyli müqavimətdən sonra Şamaxı xanlığı daxili müstəqilliyi saxlanılmaqla Rusiya imperisyasının tərkibinə qatılır. 1820 - ci ildə isə çar Rusiyası Şamaxı xanlığını tamamilə ləğv edir. 1846 - cı ildə Şamaxı şəhəri quberniya mərkəzinə çevrilir. 1859 - cu ildə Şamaxıda dağıdıcı zəlzələ səbəbindən Rus imperatorunun fərmanı ilə quberniya mərkəzi Şamaxıdan Bakıya köçürülür.

XIX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycanın ərazisində Şamaxı, Bakı, Gəncə (Yelizavetpol), Nuxa (Şəki), Şuşa, Quba, Lənkəran və Naxçıvan xanlıqlarının keçmiş mərkəzi şəhərləri meydana gəlmişdir. səh.23

Xarici keçidlər

• Abşeron Rayonu İcra Hakimiyyətinin saytı