Azərbaycanlılar: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Redaktənin izahı yoxdur
Onlarla etibarlı mənbə silinib. Müzakirə səhifəsində qeyd etmişəm.
Sətir 1: Sətir 1:
{{tərəfli}}
{{Xalq
Xalq
|adı = Azərbaycanlılar<br />آذربایجانلیلار
|adı = Azərbaycanlılar<br />آذربایجانلیلار
|şəkil= <!-- please If you want to remove some person, delete him from infobox, but not delete infobox itself -->
|şəkil= <!-- please If you want to remove some person, delete him from infobox, but not delete infobox itself -->

12:10, 24 fevral 2015 tarixinə olan versiya

Xalq |adı = Azərbaycanlılar
آذربایجانلیلار |şəkil=

Fayl:Samad Vurgun20.jpg Fayl:Məhəmməd Hüseyn Şəhriyar.jpg
Fayl:Fikret Emirov1.jpg
Fayl:Nəsibə Zeynalova.jpg
Fayl:Sami Yusuf playing violin.jpg

|ümumi sayı = 40,000,000 (1998)[1]-50,000,000 (2006)[2] |ərazi1 = İran İran |sayı1 = 30,000,000 (2007)- 35.000.000 |ref1 = [3][4][5][6] |image = |region1 = Şablon:Flagcountry |pop1 = 30 to 35 million |ref1 = [7] [8][9][10][11][12] [13] [14] [15] [16] [17] [18] [19] [20] [21][22] [23] [24] [25] [26][27][28] |ərazi2 = Azərbaycan Azərbaycan |sayı2 = 9,477,100 (2014) |ref2 = [29] |ərazi3 = İraq İraq |sayı3 = 3,000,000 (1997) |ref3 = [30] |ərazi4 = Türkiyə Türkiyə |sayı4 = 3,000,000 (2004) |ref4 = [31] |ərazi5 = Rusiya Rusiya |sayı5 = 621,840 (2002) |ref5 = [32] |ərazi6 = Gürcüstan Gürcüstan |sayı6 = 284,781 (2002) |ref6 = [33] |ərazi7 = Qazaxıstan Qazaxıstan |sayı7 = 85,292 (2009) |ref7 = [34] |ərazi8 = Ukrayna Ukrayna |sayı8 = 45,176 (2001) |ref8 = [35] |ərazi9 = Özbəkistan Özbəkistan |sayı9 = 35,848 (2000) |ref9 = [36] |ərazi10 = Türkmənistan Türkmənistan |sayı10 = 36,586 (1995) |ref10 = [37][38] |ərazi11 = ABŞ ABŞ |sayı11 = 400,000 |ref11 = [39][40][41] |ərazi12 = Niderland Niderland |sayı12 = 591 (2010) |ref12 = [42] |ərazi13 = Belarus Belarus |sayı13 = 5,567 (2009) |ref13 = [43][44] |ərazi14 = Tacikistan Tacikistan |sayı14 = 800 (2000) |ref14 = [45] |ərazi15 = İtaliya İtaliya |sayı15 = 283 (2008) |ref15 = [46] |ərazi16 = Moldova Moldova |sayı16 = 891 (2004) |ref16 = [47] |ərazi17 = Qırğızıstan Qırğızıstan |sayı17 = 16,745 (2009) |ref17 = [48] |ərazi18 = Latviya Latviya |sayı18 = 1,700 (2000) |ref18 = [49] |ərazi19 = Litva Litva |sayı19 = 788 (2001) |ref19 = [50] |ərazi20 = Estoniya Estoniya |sayı20 = 880 (2000) |ref20 = [51] |ərazi21 = Əfqanıstan Əfqanıstan |sayı21 = 23,000 (2010) |ref21 = [52] |ərazi22 = Norveç Norveç |sayı22 = 501 |ref22 = [53] |ərazi23 = İsveç İsveç |sayı23 = 389 (2010) |ref23 = [54] |ərazi24 = Kanada Kanada |sayı24 = 275,000 (2010) |ref24 = [55] |ərazi25 = İslandiya İslandiya |sayı25 = 3 |ref25 = [56] |ərazi26 = İordaniya İordaniya |sayı26 = 6,915 (2000) |ref26 = [57] |ərazi27 = Polşa Polşa |sayı27 = 85 (2002) |ref27 = [58] |ərazi28 = Danimarka Danimarka |sayı28 = 387 (2000) |ref28 = [59] |ərazi29 = Almaniya Almaniya |sayı29 = 14,337 (2008) |ref29 = .[60] |ərazi30 = Suriya Suriya |sayı30 = 30 000 (1969)- 1.500.000- 3.500.000(2011) |ref30 = .[61][62] |dili = Azərbaycan dili |dini = İslam |qohum xalqlar = Türk xalqları |qeyd = }}

Azərbaycanlılar (az.-əski. آذربایجانلیلار‎)[63][64][65][66], yaxud, azərilər (az.-əski. آذری لر‎)[67][68][69][70][71][72][73][74][75][76] və ya azərbaycan türkləri (az.-əski. آذربایجان تركلرى‎)[77] — Azərbaycan Respublikasında, həmçinin İran Azırbaycanında yaşayan əhalinin əsas hissəsini təşkil edən türkdilli[64][78] xalq. Azərbaycan və İrandan başqa, həm də Rusiya (Dağıstan), Gürcüstan (Borçalı) və Türkiyə (Qars və İğdır) ərazisində yaşayırlar. Ümumi sayları 30 milyon nəfərdən çoxdur[79]. Azərbaycan dilində danışırlar.

Antropoloji cəhətdən Avropoid irqinin Kaspi tipinə aiddirlər.

Dindarları əsasən İslam dininin şiə təriqətindədirlər.

Müasir azərbaycan etnosunun Cənubi Qafqaz və Şimal-Qərbi İran ərazisində formalaşması prosesi çoxəsrlik bir proses olmuş və əsasən, XV əsrin sonlarında başa çatmışdır[78]

Məskunlaşma

Əsas məqalələr: Azərbaycan əhalisi, Azərbaycan diasporu, və Güney Azərbaycan

Azərbaycanlılar saylarının çoxluğuna görə Qafqazda birinci, Gürcüstan və İranda[80] isə ikinci xalqdır. Azərbaycanın özündə isə 8,2 milyona yaxın (2009) azərbaycanlı yaşayır (ölkə əhalisinin 91,6%-i)[81].

İranda azərbaycanlılar əsasən, Qərbi Azərbaycan, Şərqi Azərbaycan, Ərdəbil[82] və Zəncan[82] ostanlarında çoxluq təşkil edirlər. Həmçinin, Kürdüstan ostanının şərq rayonlarında (Qürvə şəhəri yaxınlığındakı kəndlərdə)[83], Həmədan ostanında[82][84] və Qəzvin ostanının şimal rayonlarında yaşayırlar[82]. Tehran, Kərəc və Məşhəd şəhərlərində də böyük azərbaycanlı icmaları var. İranda yaşayan azərbaycanlıların ümumi sayı, müxtəlif hesablamalara görə, 12 milyondan 16 milyona nəfərə qədər, hətta 30 milyon nəfərə qədərdir[85][86][87][88][89].

Rusiyada azərbaycanlılar, dədə-babadan, Dağıstanın cənubunda yaşayırlar. Dağıstanda yaşayan azərbaycanlıların ümumi sayı 2010-cu il siyahıyaalmasına görə 130,9 min nəfər olmuşdur. Dağıstanda azərbaycanlılar azsaylı yerli xalqlardan biri kimi rəsmən tanınmışlar[90]. Hal-hazırda onlar Dağıstanın Dərbənd rayonunda çoxluq təşkil edirlər (58 %) və həm də kompakt şəkildə Tabasaran (18 %), Qızlar (2,35 %) və Rutul (1,56 %) rayonlarında yaşayırlar[91] . Azərbaycanlıların sovet dövründəki ölkədaxili miqrasiya prosesi, Azərbaycandan və keçmiş SSRİ-nin digər respublikalarından postsovet emiqrasiyası ona gətirib çıxarıb ki, bu gün azərbaycanlılar az, yaxud çox dərəcədə Rusiyanın əksər regionlarında məskunlaşıblar. Rusiyada yaşayan azərbaycanlıların ümumi sayı 2002-ci il siyahıyaalmasına[92] görə 621 840 nəfər idi.

Gürcüstanda azərbaycanlılar əsasən, Kvemo Kartli vilayətində (225 min nəfər, 2002; yaxud 45%), başqa sözlə, ölkənin cənub-şərqi və mərkəzi rayonlarında: Marneulidə (98 min nəfər, 2002), Qardabanidə (50 min nəfər), Bolnisidə (49 min nəfər), Dmanisidə (19 min nəfər) yaşayırlar. Bu dörd rayonda onlar tamamilə, yaxud əhəmiyyətli dərəcədə çoxluq təşkil edirlər (müvafiq olaraq, 83 %, 44%, 66%, 67%). Bundan başqa onlar Kaxeti vilayətinin rayonlarında da yaşayırlar (40 min nəfər, 2002; yaxud 10%): Saqareco (18 min, yaxud 32%), Laqodexi (11 min, yaxud 22%), Telavi (8 min, yaxud 12%), həmçinin, Şida-Kartli vilayətində (6 min, yaxud 1,8%) (o cümlədən Kaspi (4 min, yaxud 8%), Kareli (1 min, yaxud 2,3%) və s.), Msxeta-Mtianeti vilayətidə (2 min, yaxud 1,8%), əsasən Msxeta rayonunda. Azərbaycanlıların bir hissəsi isə Tbilisidə (11 min, yaxud 1%), Kvemo Kartli vilayətinin inzibati mərkəzində — Rustavi şəhərində (5 min, yaxud 4%) və digər yerlərdə yaşayırlar[93].

Qarabağ münaqişəsinin başlanmasına qədər, Ermənistanın əksər rayonlarında azərbaycanlı kəndləri vardı. Rusiya imperiyası əhalisinin 1897-ci il siyahıyaalınmasına əsasən, həmin vaxt İrəvan şəhərində 12 359 nəfər, yaxud şəhər əhalisinin 42,6%-i azərbaycan dilini (siyahıyaalmada: tatar dili) ana dili hesab etmişdi[94]. O cümlədən, XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində İrəvan şəhəri əhalisinin 49%-i azərbaycanlılardan ibarət olmuşdu[95]. XIX əsrin sonunda İrəvan qəzasında 77 min nəfər azərbaycan dilini ana dili hesab edirdi[96]. SSRİ əhalisinin 1979-cu il siyahıyaalınmasına[rus.] əsasən, həmin vaxt Ermənistanda 160 800 nəfər (bütün əhalinin 5,3%-i) azərbaycanlı yaşadığı halda[97], SSRİ əhalisinin 1989-cu il siyahıyaalınmasında[rus.] Ermənistanda yaşayan azərbaycanlıların sayı cəmi 84 860 nəfər (bütün əhalinin 2,5%-i)[98] olmuşdur. Bu da ki Qarabağ münaqişəsinin başlanmasından sonra azərbaycanlıların kütləvi şəkildə Ermənistanı tərk etməyə məcbur edilmələri ilə əlaqədar idi. XXI əsrin əvvəllərində, Ermənistanın rəsmi məlumatlarında orada hələ 8 min nəfərə yaxın azərbaycanlının yaşadığı göstərilsə də, Tomas de Vaalın fikrincə, həqiqətdə, Ermənistanda cəmi bir neçə yüz nəfərdən çox azərbaycanlı yoxdur[99].

Türkiyədə azərbaycanlılar, dədə-babadan, Ermənistanla sərhəd rayonlarında: Qars, İğdır illərində və Ərzurum ilinin Şenkaya[türk.] ilçəsində yaşamaqdadırlar. Postsovet dövründə azərbaycanlıların Azərbaycandan emiqrasiyası nəticəsində isə Türkiyənin digər şəhərlərində də, hətta ABŞ-ın bir çox şəhərlərində də azərbaycanlılar məskunlaşıblar.

Türkmənistanda isə azərbaycanlılar kompakt şəkildə Türkmənbaşı və Aşqabad[100] şəhərlərində yaşayırlar.

Etnogenez

Əsas məqalə: Azərbaycanlıların etnogenezi
Azərbaycan türklərinin etnogenezində mühüm yer tutan[101][102][103][104][105] madayların Bisütun qayasında təsviri.

Böyük Sovet Ensiklopediyasına görə azərbaycanlıların etnogenezində?! qədim Atropatena və Qafqaz Albaniyasının yerli[rus.] əhalisi ilə yanaşı, bura b.e.ə. I minillik və b.e.nın I minilliyində gəlib çıxmış irandilli və türkdilli tayfalar (kimmerlər, skiflər, hunlar, bulqarlar, xəzərlər, oğuzlar, peçeneqlər və s. ) iştirak etmişdir[64].

Britannika Ensiklopediyasına görə azərbaycanlılar qarışıq etnik mənşəyə malikdirlər – azərbaycanlıların etnogenezində iştirak etmiş ən qədim element isə Şərqi Zaqafqaziyanın yerli əhalisi və bir də ola bilsin İranın şimalında yaşamış irandilli midiyalılar olmuşdur. Bu əhali Sasanilər sülaləsinin hakimiyyəti dövründə (b.e. III—VII əsrlərində) farslaşmışdı. Əhalinin türkləşməsi[rus.]* isə, hesab edilə bilər ki, XI əsrdə regionun səlcuqlar tərəfindən tutulması ilə başlamış və bu proses sonrakı əsrlərdə türk xalqlarının yeni miqrasiya axınları, o cümlədən, XIII əsrdəki Monqol istilaları[ing.]* dövründə kütləvi köçləri ilə (monqol ordusunun tərkibində olan və həm də monqol hücumları nəticəsində köç edib başqa ölkələrə sığınmağa məcbur olan xalqların əksər hissəsi türk idi) davam etmişdir[106]. Britannikdə etnik azərbaycanlıların dominant irsi komponenti, XI əsrdə oğuzların hücumları vaxtında Azərbaycana gəlib çıxmış türklər hesab edilir[107].

Böyük Laruss ensiklopedik lüğətinə[fr.] görə, "azərbaycanlılar XI əsrdə türkləşmiş qədim irandilli əhalinin törəmələridirlər"[108].

Azərbaycan xalqının etnogenezi məsələsinə az-çox ümumi xarakteristika verənlər – Sergey Tokarov[rus.][109], Anatoli Novoseltsev[110] və Sakinat Hacıyeva[rus.][111], qeyd edirlər ki, azərbaycanlılar qarışıq mənşəli xalq olmaqla, etnogenezində regionun həm yerli aborigen əhalisi, həm də türk elementləri iştirak etmişdir.

O ki qaldı azərbaycanlıların etnogenezində qədim albanların iştirak edib-etməməsi məsələsinə, Suren Yeremyanın[rus.] fikrincə, qədim Albaniya əhalisinin müsəlmanlaşmış hissəsi, regiona gələn türk tayfalarının içində assimilyasiya məruz qalmış, beləliklə, müasir azərbaycan xalqı təşəkkül tapmışdır[112].

Rusiyalı etnoloq Viktor Şnirelman[rus.], özünün rus. «Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье» adlı kitabında iddia edir ki, "erkən orta əsrlər Albaniya və Cənubi Azərbaycan (Atropatena) tarixinin qarışdırılması üçün heç bir elmi əsas yoxdur. Qədim dövr və erkən orta əsrlərdə o yerlərdə fərqli əhali qrupları yaşamış, nə mədəni, nə ictimai, nə də dil cəhətdən bir-birləri ilə bağlılıqları olmamışdır"[113]. Lakin, sovet iranşünası Edvin Qrantovski[rus.] – irandilli xalqların miqrasiya hərəkətinin tədqiqatçısı, b.e.ə. I minilliyin birinci yüzilliyinə (son tunc və erkən dəmir dövrü) aid Qərbi İran abidələrinin xarakterik xüsusiyyətlərinə əsasən, Albaniya və Atropatenanın ortaq mədəniyyətə malik olduğunu qeyd edir[114]. Digər sovet tarixçisi Kamilla Trever?! də hesab etmişdir ki, b.e.ə. VI-V əsrlərə aid arxeoloji tapıntılar, albanlarla midiyalıların mədəni yaxınlığını söyləməyə imkan verir[115].

ХI-ХIII əsrlərdə türkdilli oğuz tayfalarının Cənub-Şərqi Qafqaza yayılması nəticəsində yerli əhalinin çox hissəsi türkləşir və azərbaycan xalqının formalaşması prosesi başlayır[78][116]. Lakin oğuz tayfalarının özləri də türk-iran sintezinin kompleks məhsulu idilər[110]. Başqa sözlə, oğuz tayfası türklərin yerli uqor[rus.] və irandilli sarmat mənşəli tayfalar ilə qaynayıb-qarışması nəticəsində təşəkkül tapmışdır[117] (Böyük Sovet Ensiklopediyasına əsasən, bəzi türk və qədim monqol tayfalarının irandilli sak – massaget tayfaları ilə qaynayıb-qarışması nəticəsində[118]). Etnik müxtəliflik türkləşmə üçün zəmin oldu[116]. İosif Oranski[rus.][119] və Natalya Volkova[120] qeyd edirlər ki, türk tayfalarının bir neçə miqrasiya axını nəticəsində yerli əhalinin dili assimilyasiya məruz qalmış və yerli əhali türk dilində (azərbaycan dilində) danışmağa başlamışdır. Vladimir Minorski qeyd edir ki, azərbaycan türk dilinin xarakterik xüsusiyyətləri fars intonasiyasına uyğundur, vokal harmoniyadan imtina, – qeyri-türk mənşəli türkləşmiş əhali göstərir[121].

Türkdilli azərbaycan etnosunun formalaşması prosesi, "Şərq Tarixi"nə (rus. «Истории Востока») görə (2002), əsasən, XV əsrdə başa çatmışdır[78]. Bir sıra tədqiqatçılar Səfəvilərin hakimiyyətdə olduğu dövrdə şiəliyin qəbul edilməsini azərbaycan xalqının formalaşmasında həlledici faktor hesab edirlər[122][123]. "Şərq Tarixi"nə (rus. «Истории Востока») əsasən, türklərlə azərbaycanlılar arasındakı etnik sərhəd XVI əsrə qədər müəyyənləşsə də, amma o vaxt hələ tam dəqiqləşməmişdi[78]. Novolsev bununla bağlı qeyd edir ki, "Səfəvi İranı ilə Osmanlı İmperiyası arasında yaranmış sərhəd, əsas xüsusiyyətlərində elə türklərlə azərbaycanlılar arasındakı etnik sərhədi əks etdirməkdədir"[116]. Türk tayfalarının Cənubi Qafqaza köçürülməsi XVI—XVII əsrlərə qədər davam etmiş, həmin dövrdə yarımköçəri şahsevən və padar tayfaları isə Muğana köçürülmüşdü[124].

Şablon:Şəkillər sırası2

Rusiyada, azərbaycanlıların mənşəyi haqqında ilkin elmi təsvir hələ XIX əsrin sonu — XX əsrin birinci yarısında meydana çıxmışdı. Məsələn, Rusiya İmperiyasında nəşr olunan Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğəti yazır ki, "Azərbaycan tatarları — türk-səlcuqların və Hülakü xanın (XIII əsr) türk-monqol ordusunun törəmələri, amma ki əhəmiyyətli dərəcədə həm də türkləşmiş iranlılardırlar"[125]. 1926-cı il BSE-sinə görə isə "Xilafətin tənəzzülü dövründə Cənub-Şərqi Qafqaza mərhələ-mərhələ türk elementlərinin infiltrasiyası başlayır. Yerli əhali (albanlar) işğalçılar tərəfindən ya məhv edilir, ya da dağlara sıxışdırılır. Qeyd olunan XIII əsr monqol istilaları və sonrakı Teymurləng, türkmən, türk-osmanlı işğalları və digər işğallar nəticəsində Cənub-Şərqi Qafqazın şərq hissəsində son olaraq türk (azəri) elementi təşəkkül tapdı"[126].

Sergey Tokarevə[rus.] görə: "azərbaycanlıların mənşəyi — məsələ nisbi aydındır. Bu xalq qarışıq tərkiblidir. Qədim kökü — kaspilər və albanlar, ola bilər ki, həm də Şimali İran midiyalıları, onu açıq-aydın Cənub-Şərqi Qafqazın aborigen əhalisi olduğunu göstərir. Bu əhali Sasanilər dövründə İranın mədəni üstünlüyü ilə əlaqədar iranlılaşmışdı, amma XI əsrdə səlcuq istilaları illərində onun türkləşməsi başlamış" və monqol istilaları dövründə də davam etmişdi[127].

İosif Oranski[rus.] qeyd edir ki, "XI—XIII əsrlərdən (səlcuq və xüsusiılə, monqol istilaları dövründə) başlamaqla, İran yaylasının şimal-qərb ərazilərində, Azərbaycanda türk dilinin yayılması prosesi getdi. Bu vilayətlərin irandilli əhalisi tədricən, türkcə (azərbaycanca) danışmağa keçdi, bu əhalinin yalnız çox da böyük olmayan bir hissəsi bu günə qədər öz iran dilini (tat, talış, Şimal-Qərbi İran dialektləri) saxlamışdır"[128].

Dağıstanlı alim S.Hacıyeva[rus.] yazır:

Azərbaycanlılar uzun tarixi inkişaf, yerli qədim tayfaların (albanlar, udinlər, kaspilər, talışlar və s.) regiona gələn türkdilli tayfalarla — hunlarla, oğuzlarla, qıpçaqlarla və bu kimi digər tayfalarla tədricən konsolidasiyası (birləşməsi) nəticəsində xalq olaraq təşəkkül tapmışdır, — və elmdə mövcud olan fikrə görə, əhalinin yerli dilinin türk danışıq dili ilə əvəz edilməsi burada XI—XIII əsrlərdə baş vermişdir. Öz növbəsində, türk tayfaları öz etnik komponentlərinin zənginliyindən məmnun idilər, birləşmiş çoxlu başqa, qismən daha qədim tayfalar sonda nəinki azərbaycan xalqının, həm də bir sıra türkdilli xalqların etnogenezində iştirak etdilər. Göstərmək lazımdır ki, Azərbaycanın etnik tarixində dərin iz buraxmış və Cənubi Azərbaycanda mövcud olmuş qaraqoyunlu və ağqoyunlu tayfalarının XV əsr dövlətlərinə Qubadan cənuba doğru azərbaycan torpaqları daxil idi[111].

Novoselsev qeyd edir ki, "indiki azərbaycanlılar — həm də Qafqaz Albaniyasının qədim tayfalarının türkləşmiş hissəsinin və Cənubi Azərbaycanın irandilli qədim tayfalarının türkləşmiş hissəsinin davamçılarıdırlar. Azərbaycanlıların digər əcdadı — onlara türk dilini gətirən oğuz tayfası, öz növbəsində türk-iran sintezinin kompleks məhsulu idi"[129]. Maraqlıdır ki, türkdilli köçəri tayfalarında monqoloid qarışığı olsa da, buna baxmayaraq, indiki azərbaycanlılar antropoloji cəhətdən hind-əfqan irqinin şimal variantına uyğun gəlirlər. Azərbaycanlıların etnik tarixinə diqqət yetirən Valeri Alekseyev[rus.] və Yulian Bromley[rus.], Azərbaycan ərazisindəki Azərbaycana məxsus ərazi qruplarından heç birində hər hansı əhəmiyyətli dərəcədə monqoloid qarışığı müəyyənləşdirə bilməmişlər və bu qənaətə gəlmişlər ki, "türkcə danışmağa keçmək fiziki tipin dəyişilməsi və yerli əhalinin — qədim Midiya etnik qrupu törəmələrinin, yeni gələnlərlə əvəz edilməsi ilə müşayiət olunmamışdır. Azərbaycanlıların dərin və qədim etnik kökləri, həm də etnoqrafik materiallarla müəyyənləşir"[130].

Etnik tarix

Əsas məqalə: Azərbaycan tarixi

Etnoqrafik qruplar və tayfa qrupları

Varlı şahsevən ailəsinin qızları. Fotoqraf: A.V.Sevryuqin[rus.]

Azərbaycan etnosunun elə etnoqrafik qrupları var ki, onlar təsərrüfat, mədəniyyət və məişətdə bir çox xüsusiyyətlərinə görə xeyli fərqlənirlər. Azərbaycanlıların bəzi etnoqrafik qrupları isə XIX əsrin sonuncu rübünə qədər mövcud olmuşdu[131].

  • Ayrımlar — Azərbaycanın qərbində (Gəncə və ətrafında, Daşkəsən və Gədəbəy rayonlarında), Kiçik Qafqaz dağlarında[132] məskunlaşıblar.
  • Əfşarlar — 24 oğuz tayfasından biridir. Bu tayfanın müasir təmsilçiləri azərbaycan etnoqrafik qrupu hesab olunur[133][134] və onlar həm də İranın hər yerində məskundurlar.
  • Bayat tayfası — oğuz tayfası, həm azərbaycanlıların və həm də türkmənlərin subetnik qrupudur[135].
  • Qaradağlılar — İranın şimal-qərbindəki Qaradağ yaylasında məskundurlar. Əsasən heyvandarlıqla məşğul olmaqla, yarımköçəri həyat tərzi keçirirlər. Mədəni cəhətdən qonşuları olan şahsevənlərə yaxındırlar[132]. Yeddi tayfaya bölünürlər[136].
  • Qızılbaşlar — türk köçəri tayfa birləşməsi. İran və Azərbaycan ərazisinə XV—XVI əsrlərdə köçmüşlər. İranda və Əfqanıstanda məskunlaşıblar. Şamlı, rumlu, ustaclı, təkəli, əfşar, qacar və zülqədər tayfalarına bölünürlər[137].
  • Qarapapaqlar — əsasən Azərbaycanın qərbində, qismən Gürcüstanda yaşayırlar. Tərkəbün (digər adı "borçalı"dır ki, bu da "xan tayfası" mənasını daşıyır), saral, ərəbli, canəhmədli, çaxarlı, ulaclı tayfalarına bölünürlər[138].
  • Padarlar — oğuz tayfalarından biridir. Elxanilərin dövründə Türküstandan Azərbaycana (Arazdan cənuba) köçmüşlər. Müasir Azərbaycan Respublikasının ərazisində isə XVI əsrdə məskunlaşmışlar[124]. Onlar təsərrüfat və məişətlərində, xüsusilə, gündəlik yarımköçəri maldarlıq işlərində adət-ənənələrini digər azərbaycan etnoqrafik qruplarından daha uzun müddət saxlaya bilmişlər[132].
  • Tərəkəmələr — azərbaycanlıların ayrıca etnik qrupu[139], Dağıstanda və Azərbaycanın cənub sərhədi boyu rayonlarda yaşayırlar. "Tərəkəmə" termini ilk olaraq etnik, tayfa adı kimi işlədilmişdi. Amma XIX əsr — XX əsrin əvvəllərində bu termin daha çox Azərbaycanda köçəri maldarlıqla məşğul olan əhali üçün, "köçərilər" sözünün qarşılığı olaraq istifadə edildi[111].
  • Şahsevənlər — əsasən İranda[132] və Arazdan cənubda Cəbrayıl düzündə məskunlaşıblar[140]. İnanlı, bağdadi, usanlu və başqa tayfalara bölünürlər[141]. Aleksandr Yerisyanın[rus.] yazdığına görə, Qazax qəzasının (indiki Qazax, Ağstafa və Azərbaycanın Tovuz rayonları) yaşayış yerlərinin adlarında — Qədirli və Qaralal toponimlərində, adları qalmaqda olan qədirli və qaralal tayfaları da şahsevənlərin qolları hesab olunmuşlar[142].

S.Zelenskinin verdiyi məlumata görə Yelizavetpol quberniyasının Zəngəzur qəzasında 7 azərbaycan tayfa qrupu varmış: sofulu, dərzili, saralı, puşanlı, giyili, xocamusaqlı, baharlı[142]. Etnoqraf və qafqazşünas Mark Kosven[rus.] qeyd edir ki, keçmişdə azərbaycanlılar arasında aşağıdakı qruplaşmalar ola bilərdi: cavanşir, dəmirçihəsənli, təklə və muğanlıya bölünənlər, daha sonra — cəbrayıllı, sarcalı, sofuli, gəyili, xocal-səhli, ciyilli, dələgərdə, kəngərli, imirli və s.[143].

Etnonim

Ekzonim

Endoetnonim

Qarapapaq?! tayfasının nümayəndələri. Etnik qrup tərkəbün, saral, ərəbli, can-əhmədi, çaxarlı, ulaçlı tayfalarına bölünür

Əslində, Azərbaycan xalqının keçmişdə özünü necə adlandırması məsələsində heç bir ortaq fikir yoxdur. Belə ki, adının özü ictimai inkişaf səviyyəsində müəyyənləşmişdi. Məsələn, yarımköçəri həyat tərzi keçirən və patriarxal-qəbilə münasibətlərinin qalıqlarını saxlayan əhali, özlərini tayfalarının, yaxud irsi mənsubiyyətlərinin adı ilə adlandırırdılar (əfşar, təkəli, kəngərli, ayrım və s.). Məskunlaşmış kənd və şəhər əhalisinin iqtisadi sahədə fəaliyyəti, Azərbaycanın ayrı-ayrı kiçik regionları səviyyəsində, dar çərçivədə məhdudlaşırdı, çox vaxt iqtisadi işlərdə bir-birindən fərqlənmək üçün özlərini ərazi əsasında da adlandırırdılar (şirvanlı, qarabağlı, şəkili, qubalı və bakılı). Ələsgər Ələkbərov sonuncunu, buna qədərki, kiçik Azərbaycan xanlıqları dövründəki, parçalanmaların qalığı hesab edir. Eyni zamanda dini əlamətlərə görə "müsəlman" adlanma da vardı. Məsələn, şair Mirzə Ələkbər Sabir uşaq yaşında yazdığı ilk şeirində öz milliyyətini "türək"[144][145] (yaxud "türk"[146]), kimi göstərsə də, böyüyəndə öz həmvətənlərinə "müsəlman" deyə müraciət etmişdi[147].

Azərbaycanın tarixi şəxsiyyətlərin və mədəniyyət xadimlərinin azərbaycanlılara, azərbaycan xalqına müraciət formaları da fərqlidir. Qubalı Fətəli xan 1782-ci il tarixli məktubunda, qarabağlı İbrahimxəlil xana işarə olaraq "azərbaycanlı" terminindən istifadə etmişdi[148]. Onun həmdövrü, şair və Qarabağ xanlığının vəziri Molla Pənah Vaqif isə əksinə, Azərbaycanı yalnız köçəri tayfaların "el"lərinə bölürdü. Yazıçı və filosof-materialist Mirzə Fətəli Axundov isə azərbaycanlılara müraciətlərində "qafqazlı", "müsəlman" və "tatar" adlarından istifadə etmişdi.

Azərbaycanlılar arasında "azərbaycanlılar", yaxud "azərbaycan türkləri" termini ilk dəfə 1891-ci il tarixli "Kəşkül" adlı liberal Bakı qəzetində ortaya atılmış (İran-Rusiya sərhədinin hər iki tayında yaşayan xalqın təyin olunması üçün)[149] və XIX əsrin sonundan bu termin Yelizavetpol quberniyasında özünüadlandırma kimi yayılmağa başlamışdı[150]. Həmin vaxt görkəmli Azərbaycan ictimai xadimi, jurnalist Məhəmməd ağa Şahtaxtinski də "Kaspi" qəzetinin səhifələrində eyni nöqteyi-nəzərdən çıxış etmişdi[151].

Birinci Rusiya inqilabının məğlubiyyətə uğramasından sonra azərbaycanlılar üçün "türklər" adından istifadə olunmasına başlandı. Onu "Füyuzat" jurnalı ətrafında birləşmiş azərbaycan burjuaziyasının rəhbərləri irəli sürmüşdülər və Osmanlı İmperiyasına rəğbət bəsləyirdilər[152]. "Türklər" termini daha çox siyasiləşmiş termin idi[150]. Bu termini müsavatçı tarixçi-ideoloqlar və onların kolleqaları öz millətçilik maraqlarına uyğun olaraq geniş şəkildə işlətdilər[152]. Bununla belə, o vaxt Azərbaycanın bəzi sakinləri Məmmədəmin Rəsulzadə kimi, özlərini iranlı hesab edirdilər (V.Şnirelmanın iddiasına görə, guya İran mədəniyyətinin varisləri sayılmaq üçün)[150].

1917-ci ildə "Açıq söz" qəzetinin səhifələrində "Azəri həmvətənlər" adlı bir mənzum hekayə dərc olundu[153]. 1926-cı il Ümumittifaq siyahıyaalınmasında[rus.] azərbaycanlılar hələ "türk" adı ilə qeydə alınsalar da[154], növbəti 1939-cu il siyahıyaalınmasında[rus.] onlar "azərbaycanlı" adı ilə qeydə alınıblar[155]. "Azərbaycanlılar" etnonimi, yalnız 1936-cı ildən etibarən geniş şəkildə istifadə edilməkdədir[156][157][150].

Antropologiya

Dil

Din

Tanınmış şəxsiyyətlər

Əsas məqalə: Tanınmış azərbaycanlılar

İstinadlar

  1. ↑ Gall, Timothy L. (ed). Worldmark Encyclopedia of Culture & Daily Life: Vol. 3 – Asia & Oceania. Cleveland, OH: Eastword Publications Development (1998); pg. 62-64.
  2. ↑ Dünya Azərbaycanlıları Əlaqələndirmə Şurası
  3. ↑ Ethnologue: Languages of the World Fourteenth Edition (2000) : Languages of Iran-Azerbaijani in İran including 23,500,000 (1997) South Azerbaijani+1,500,000 Qashqai+Salchuq
  4. ↑ http://www.ethnologue.com/%5C/15/show_country.asp?name=IR
  5. ↑ "Azerbaijanis ethnic people in all Countries"
  6. ↑ The Continuum political encyclopedia of the Middle East by Avraham Sela Publisher: Continuum International Publishing Group; Rev Upd edition (October 2002) ISBN 0-8264-1413-3 ISBN 978-0-8264-1413-7
  7. ↑ Library of Congress, Library of Congress – Federal Research Division. "Ethnic Groups and Languages of Iran" (PDF). 2005-02-26 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2009-12-02. 16% estimated in 2009}}
  8. ↑ "Peoples of Iran" in Looklex Encyclopedia of the Orient. Retrieved on 22 January 2009.
  9. ↑ "Iran: People", CIA: The World Factbook: 24% of Iran's total population. Retrieved on 22 January 2009.
  10. ↑ G. Riaux, "The Formative Years of Azerbaijani Nationalism in Post-Revolutionary Iran", Central Asian Survey, 27(1): 45-58, March 2008: 25% of Iran's total population (p. 46). Retrieved on 22 January 2009.
  11. ↑ "Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity" in The Azerbaijani Population by Brenda Shaffer, pp. 221–225. The MIT Press (2003), ISBN 0-262-19477-5.
  12. ↑ Swietochowski, Tadeusz; Collins, Brian C. (1999). Historical dictionary of Azerbaijan. Lanham, Maryland: Scarecrow Press, Inc. ISBN 0-8108-3550-9. pg 28: "15 million (1999)"
  13. ↑ War and peace in the Caucasus: ethnic conflict and the new geopolitics Author Vicken Cheterian, Publisher Columbia University Press,2008, ISBN 0-231-70064-4, 9780231700641, Length 395 pages, (30 million)
  14. ↑ The Current digest of the post-Soviet press, Volume 48, Issues 28-52 Author American Association for the Advancement of Slavic Studies, Publisher American Association for the Advancement of Slavic Studies, 1996, Original from the University of Virginia, Digitized Feb 22, 2011, (30 million)
  15. ↑ Documents: working papers, 2003 ordinary session (second part), 31 March – 4 April 2003, Vol. 4: Documents 9730-9772 Author Council of Europe: Parliamentary Assembly, Publisher Council of Europe, 2004, ISBN 9287152896, 9789287152893, Length 236 pages (30 million)
  16. ↑ Nationalism & ethnic politics, Volume 8, Issues 1-4 Authors Nederlands Instituut te Rome, Netherlands. Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk, Taylor & Francis, Publisher Frank Cass, 2002, Original from the University of Michigan, Digitized Jul 19, 2010 (30 million)
  17. ↑ Turkey-Iran relations, 1979-2004: revolution, ideology, war, coups and geopolitics Author Robert W. Olson, Publisher Mazda Publishers, 2004, ISBN 1568591144, 9781568591148, Length 284 pages (30 million)
  18. ↑ Encyclopedia of language & linguistics, Volume 1 Authors E. K. Brown, R. E. Asher, J. M. Y. Simpson Edition 2, Publisher Elsevier, 2006, Original from the University of Michigan, Digitized Aug 10, 2010, ISBN 0080442994, 9780080442990 (30 million)
  19. ↑ Parliamentary Assembly Working papers 2003 Ordinary Session (Second part) / March 2003 Volume III Publisher Council of Europe, ISBN 9287151776, 9789287151773 (30 million)
  20. ↑ Parliamentary Assembly Orders of the day / Minutes of proceedings 2003 Ordinary Session (Second part) / 31 March4 April 2003 Publisher Council of Europe, ISBN 9287152047, 9789287152046 (30 million)
  21. ↑ The Continuum political encyclopedia of the Middle East by Avraham Sela Publisher: Continuum International Publishing Group; Rev Upd edition (October 2002) ISBN 0-8264-1413-3 ISBN 978-0-8264-1413-7"
  22. ↑ The security of the Caspian Sea Region By Gennadiĭ Illarionovich Chufrin, Stockholm International Peace Research Institute"
  23. ↑ UNPO : Southern Azerbaijan
  24. ↑ BABEK, NATIONAL HERO OF SOUTHERN AZERBAIJAN, DISTURBS IRAN
  25. ↑ AZERBAIJAN AND THE CHALLENGE OF MULTIPLE IDENTITIES: IN SEARCH OF A GLOBAL SOUL
  26. ↑ AZERBAIJANI PUBLIC OUTRAGED BY SLAUGHTER OF AZERIS IN IRAN
  27. ↑ http://www.photius.com/rankings/languages2.html
  28. ↑ http://www.petroleumworld.com/issues090506.htm
  29. ↑ "Population by ethnic groups". The State Statistical Committee of the Republic of Azerbaijan. 2014. İstifadə tarixi: 12 December 2014.
  30. ↑ Gamming, Jenny. They have a flag-but no country " in Swedish Expressen, 17 Aug. 1997. (Viewed 16 Aug. 1999). Unrepresented Nations & Peoples Organisation web site. Translated by SSF/Goran Hansson.
  31. ↑ Haftalık haber dergisi Aksiyon : Caferi imamlar-...Caferilerin tamamı Azeri Türkü. Nüfus, ağırlıkla Kars ve Iğdır yörelerinde yaşıyor.Türkiye'de yaklaşık 300 civarında Caferi camii var. Bunların 30'u İstanbul'da, büyük kısmı Iğdır, Kars, Ankara, İzmir, Manisa, Çorum, Muğla, Ağrı ve Aydın illerinde. Türkiye'de cami yaptırarak Caferi fıkhına göre ibadet edenler çoğunlukla Azeri Caferileri. İstanbul, Ankara, İzmir ve Bursa gibi büyük şehirlerde yaşıyorlar. Türkiye'de Caferiler denilince Alevileri de kapsıyor. Azeri Caferilerin sayısı, eski bakanlardan Namık Kemal Zeybek'in Meclis tutanaklarına dayandırarak verdiği bilgiye göre, 3 milyon civarında.
  32. ↑ Rusiya Dövlət Statistika Komitəsi : 2002-ci il siyahıya alması
  33. ↑ Statistics Georgia : population census 2002
  34. ↑ Демографический ежегодник Казахстана 2009
  35. ↑ Ukrayna Dövlət Statistika Komitəsi : 2001 – ci il siyahıya alması
  36. ↑ Özbəkistanın etnik atlası (rusca) yoxlanılıb : 24.08.2010
  37. ↑ Asgabat.net-городской социально-информационный портал :Итоги всеобщей переписи населения Туркменистана по национальному составу в 1995 году.
  38. ↑ Population census of Turkmenistan 1995, Vol. 1, State Statistical Committee of Turkmenistan, Ashgabat, 1996
  39. ↑ http://www.eurasianet.org/departments/insightb/articles/eav050809c.shtml
  40. ↑ http://www.usturkic.org/index.php?option=com_content&view=article&id=65
  41. ↑ http://blackeyed.narod.ru/aboutme/azerbaijan.html
  42. ↑ Statistics Netherlands : Population; sex, age, marital status, origin and generation, 1 January 2010
  43. ↑ Population statistics of Eastern Europe
  44. ↑ National Statistical Committee of the Republic of Belarus
  45. ↑ United Nations Office of the High Comissioner for Human Rights : Problems of etnic minorities in Tajikistan
  46. ↑ İtaliya Milli Statistika İnstitutuForeigner Citizens. Resident Population by sex and citizenship on 31th December 2008 Italy-All Countries
  47. ↑ Office of the High Commissioner for Human Rights (OHCHR): WRITTEN REPLIES BY THE GOVERNMENT OF MOLDOVA CONCERNING THE LIST OF ISSUES (CERD/C/MDA/Q/7) RECEIVED BY THE COMMITTEE ON THE ELIMINATION OF RACIAL DISCRIMINATION RELATING TO THE CONSIDERATION OF THE FIFTH, SIXTH AND SEVENTH COMBINED PERIODIC REPORTS OF MOLDOVA (CERD/C/MDA/7)---Seventy-first session, Geneva, 30 July-17 August 2007
  48. ↑ www.stat.kg 5.01.00.03 Национальный состав населения Периодичность
  49. ↑ 31.03.2000 census of Latvia
  50. ↑ 06.04.2001 census of Lithuania
  51. ↑ Estonia Statistics : population census of 2000
  52. ↑ Joshuaproject : Unrepresented Nations and Peoples Organization2010-cu ilə olan təxminə əsasən Əfqanıstanda Azərbaycan dilinin Cənubi Azərbaycan ləhcəsində danışan 11 min nəfər Əfşar və 12 min nəfər Qızılbaş türkü yaşayır
  53. ↑ "Immigrants and Norwegian-born to immigrant parents, 1 January 2013".
  54. ↑ İsveç Statistika Komitəsi : 2008-ci il
  55. ↑ http://www.azeriamerica.com/index_files/AzeriCommunityinUSandCanada.htm
  56. ↑ Statistics İceland : Population by country of citizenship, sex and age 1 January 1998-2009
  57. ↑ PeopleGroups.org : South Azerbaijani (in Jordan)
  58. ↑ Population statistics of Eastern Europe
  59. ↑ StatBank Denmark
  60. ↑ Ausländische Bevölkerung
  61. ↑ http://www.ethnologue.com/language/AZB
  62. ↑ [1]
  63. ↑ Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. I ҹилд: А—Балзак. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1976. С. 180.
  64. ↑ 1 2 3 Azərbaycanlılar // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] (3-е изд.). М.: Советская энциклопедия. гл. ред.: А. М. Прохоров. 1969–1978.
  65. ↑ Helena Bani-Shoraka. «Language Policy and Language Planning: Some Definitions» in Annika Rabo, Bo Utas. The Role of the State in West Asia, Swedish Research Institute in Istanbul, 2005, ISBN 91-86884-13-1, 9789186884130, p. 144
  66. ↑ Stephan Thernstrom, Ann Orlov, Oscar Handlin. Harvard Encyclopedia of American ethnic groups, Harvard University Press, 1981, p. 171, quote: In their homeland the Azerbaijanis, or Azeri Turks as they are sometimes called…
  67. ↑ Mark R. Beissinger; Nader Entessar; Edward Friedman; Solomon Gashaw; Noel Jacob Kent; Alan LeBaron; Herbert S.Lewis; James Quirin; Virginia Sapiro; Ronald J. Schmidt; Douglas Spitz; Tekle M. Woldemikael; Crawford Young. Azeri Nationalism in the Former Soviet Union and Iran. The University of Wisconsin Press. 1993. səh. 116.
  68. ↑ Azeri (Azerbaijani) Genetics: Abstracts and Summaries
  69. ↑ ETHNIC SITUATION IN THE CAUCASUS. Rauf A. Guseynov
  70. ↑ Ayse Pamir Dietrich Language Policy and the Status of Russian in the Soviet Union and the Successor States outside the Russian Federation. p. 2.
  71. ↑ Gidaiat Orudzhev, D.Sc. (Philol.), Azerbaijani State Nationalities Policy Adviser (Baku, Azerbaijan)
  72. ↑ "Daghestan: Factors of conflicts and stability". Enver Kisriev, professor, Daghestan Research Center, Russian Academy of Sciences (RAS), (Makhachkala, Russian Federation)
  73. ↑ The Azeris in Georgia and the Ingilos: Ethnic minorities in the limelight
  74. ↑ South Caucasus: Common Ground
  75. ↑ Sabrina Tavernise. The New York Times – 22.10.2008
  76. ↑ Who are Azeris?
  77. ↑ Thernstrom, Stephan; Orlov, Ann; Handlin, Oscar. Harvard Encyclopedia of American ethnic groups. Harvard University Press. 1981. səh. 171. In their homeland the Azerbaijanis, or Azeri Turks as they are sometimes called...
  78. ↑ 1 2 3 4 5 История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. М., «Восточная литература», 2002. ISBN 5-02-017711-3
  79. ↑ Joshua Project. "Ethnic People Groups of the Turkic Peoples Affinity Bloc". Joshua Project. 2011-08-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-03-03.
  80. ↑ "Field Listing :: Ethnic groups". The World Factbook (ingilis). MKİ. İstifadə tarixi: 2012-05-23.
  81. ↑ Azərbaycan əhalisinin 1979, 1989, 1999, 2009-cu illər siyahıyaalınması
  82. ↑ 1 2 3 4 Iran. Azarbaijanis
  83. ↑ Kordestan в Британнике  (ing.)
  84. ↑ hamedanmiras.ir
  85. ↑ Ethnologue report for language code: azb
  86. ↑ UNPO — Southern Azerbaijan
  87. ↑ Islamic Fundamentalism In Azerbaijan: Myth Or Reality? — The Jamestown Foundation
  88. ↑ Southern Azerbaijan
  89. ↑ IRAN’S AZERI QUESTION: WHAT DOES IRAN’S LARGEST ETHNIC MINORITY WANT? Afshin Molavi:4/15/03 A EurasiaNet Commentary
  90. ↑ "ПОСТАНОВЛЕНИЕ ГОССОВЕТА РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН ОТ 18.10.2000 N 191 О КОРЕННЫХ МАЛОЧИСЛЕННЫХ НАРОДАХ РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН". lawru.inf. 2011-08-25 tarixində arxivləşdirilib.
  91. ↑ Перепись 2010 года. Дагстат. Том 3
  92. ↑ "Всероссийская перепись населения 2002 года". Федеральная служба государственной статистики. 2011-08-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-12-29.
  93. ↑ Перепись населения Грузии 2002. Этносостав(на англ. яз.)
  94. ↑ Перепись населения Российской империи 1897 года. Население Еревана.
  95. ↑ Эривань  // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
  96. ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку и уездам Российской империи кроме губерний Европейской России
  97. ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года. Национальный состав населения Армянской ССР
  98. ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Национальный состав населения Армянской ССР
  99. ↑ Чёрный Сад. Томас де Ваал. гл. 5
  100. ↑ Р.Назаров. Национальные диаспоры в Туркменистане
  101. ↑ Алиев И. Располагает ли наука доказательствами в пользу ирано-язычности мидян и атропатенцев? Можно ли считать мидян одними из предков азербайджанского народа? // ИАН АзССР, серия истории, философии, права, 1990, № 3-4.
  102. ↑ Алиев И. Роль мидийского элемента в этнической истории Атропатены//Кавказско-ближневосточный сборник, VIII, Тбилиси, 1988
  103. ↑ Q. Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən. Bakı: ADN, 1994, səh. 90-136
  104. ↑ Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев. Том 1. Баку: 1991, стр. 216-274
  105. ↑ N. Rzayev. Əcdadların izi ilə. Bakı: ADN, 1992.
  106. ↑ Azerbaijani — Mənbə:Encyclopædia Britannica
    Orijinal mətn (ing.)
    The Azerbaijani are of mixed ethnic origin, the oldest element deriving from the indigenous population of eastern Transcaucasia and possibly from the Medians of northern Persia. This population was Persianized during the period of the Sāsānian dynasty of Iran (3rd–7th century ce). Turkicization of the population can be dated from the region’s conquest by the Seljuq Turks in the 11th century and the continued influx of Turkic populations in subsequent centuries, including those groups that migrated during the Mongol conquests in the 13th century. (The greater portion of the tribes that formed the Mongol forces or were stimulated by the Mongol conquest to migrate were Turkic.)
  107. ↑ Azerbaijan — Mənbə:Encyclopædia Britannica
    Orijinal mətn (ing.)
    Ethnic Azerbaijanis combine in themselves the dominant Turkic strain, which arrived in Azerbaijan especially during the Oghuz Seljuq migrations of the 11th century, with mixtures of older inhabitants—Iranians and others—who had lived in Transcaucasia since ancient times.)
  108. ↑ Grand Dictionnaire Encyclopédique Larousse (1982). Page 921, ISBN 2-03-102301-2 (retrieved 17 February 2007).
  109. ↑ Токарев С. А.[rus.]. Этнография народов СССР: исторические основы быта и культуры. Изд-во Московского университета. 1958. 295–296.
    Orijinal mətn (rus.)
    происхождение азербайджанцев — вопрос сравнительно ясный. Это народ смешанного состава. Древнейший слой его составляет, очевидно, аборигенное население Восточного Закавказья — каспии и албанцы, возможно, также мидийцы Северного Ирана. Это население в связи с культурным преобладанием Ирана в эпоху Сасанидов было иранизировано, а в XI в., в годы сельджукского завоевания, началась его тюркизация
  110. ↑ 1 2 Новосельцев А. П.[rus.], Пашуто В. Т.[rus.], Черепнин Л. В.[rus.]. Пути развития феодализма. Наука. 1972. 21.
    Orijinal mətn (rus.)
    нынешние азербайджанцы — также отюреченные потомки части древних племён кавказской Албании и иранцев южного Азербайджана. Другие же предки азербайджанцев, принесшие тюркский язык, — огузские племена, в свою очередь, представляют собой продукт сложного тюркско-иранского синтеза
  111. ↑ 1 2 3 Гаджиева С. Ш.[rus.]. Дагестанские терекеменцы: XIX - начало XX в. Наука. 1990. 8–9. ISBN 5020167614, 9785020167612.
    Orijinal mətn (rus.)
    Азербайджанцы как народ сложились в результате длительного исторического развития, постепенной консолидации местных древних племён (албанцев, удинов, каспиев, талышей и др.) с пришлыми в разные периоды тюркоязычными племенами — гуннами, огузами, кыпчаками и т. д., — и, по существующему в науке мнению, смена коренных языков населения тюркским разговорным языком здесь относится к XI—XIII в. В свою очередь, тюркоязычные племена были довольно пёстрыми по своим этническим компонентам, объединяя множество других, отчасти более древних племён, впоследствии участвовавших в этногенезе не только азербайджанцев, но и целого ряда других тюркоязычных народов. Надо полагать, что в этнической истории Азербайджана оставили заметный след и оседавшие в Южном Азербайджане племена каракоюнлу («чёрнобаранные») и аккоюнлу («белобаранные»), в государства которых в XV в. входили «азербайджанские земли к югу от Кубы»
    Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "Sakinat" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib
  112. ↑ Очерки истории СССР: кризис рабовладельческой системы и зарождение феодализма на территории СССР III-IX вв. Изд-во Академии наук СССР. 1958. 330.
    Orijinal mətn (rus.)
    По мере того, как тюркские кочевые племена утверждались на зимних пастбищах Кура-Араксинской низменности, мусульманизированная часть аборигенного населения древней Албании ассимилировалась пришлыми тюркскими племенами. Так образовалась современная азербайджанская народность
  113. ↑ Шнирельман В.А.[rus.]. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье (2000 nüs.). М.: Академкнига (издательство). Рецензент: Алаев, Леонид Борисович. 2003. ISBN 5-94628-118-6.
    Orijinal mətn (rus.)
    Между тем, никаких научных оснований смешивать раннюю историю Албании и Южного Азербайджана (Атропатены) не имелось. В древности и в раннем средневековье там жили совершенно разные группы населения, не связанные друг с другом ни культурно, ни социально, ни в языковом отношении (Новосельцев, 1991. С. 197).
  114. ↑ Edvin Qrantovski[rus.]. Ранняя история иранских племён Передней Азии. Восточная Литература. 2007. 423–424.
  115. ↑ Очерки по истории Кавказской Албании. М.-Л. 1959.
  116. ↑ 1 2 3 Новосельцев А. П.[rus.], Пашуто В. Т.[rus.], Черепнин Л. В.[rus.]. Пути развития феодализма (Закавказье, Средняя Азия, Русь, Прибалтика). Наука. 1972. 56–57.
    Orijinal mətn (rus.)
    Можно признать, что отдельные тюркские этнические группы попадали сюда на всём протяжении второй половины I тысячелетия н. э., а может быть и раньше. Однако не они изменили этнический облик Восточного Закавказья и положили начало сложению современного азербайджанского тюркоязычного народа. Причиной перемен явилось нашествие огузов в XI в. […] С основанием Сельджукской империи огузы распространились по всему Ирану, но особенно интенсивно обосновывались в Малой Азии и нынешнем Азербайджане. Причины этого не только в том, что сюда, на рубежи мусульманского мира, стягивалось наибольшее число этих новых «воинов ислама». Гораздо большее значение имело то обстоятельство, что в этих областях царила наибольшая этническая пестрота, и потому тюркизация нашла подходящую почву. […] Процесс сложения азербайджанской народности, особенно в пределах Закавказья, ещё недостаточно ясен.
  117. ↑ Артамонов М. И.[rus.]. История хазар. Филологический факультет Санкт-Петербургского государственного университета. 2002. 419. ISBN 5846500323, 9785846500327.
    Orijinal mətn (rus.)
    Термин «огуз» первоначально был нарицательным обозначением племени и с числительным детерминативом применялся для наименования союзов племён, таких, например, как уйгуры — токуз-огуз — девять племён, карлуки — уч-огуз — три племени. Впоследствии он потерял своё первоначальное значение и стал этническим наименованием племён, образовавшихся в Приаральских степях в результате смешения тюркютов с местными племенами угорского и сарматского происхождения.
  118. ↑ Большая советская энциклопедия. Государственное научное издательс︣тво. 1954. 513. ISBN 5846500323, 9785846500327.
    Orijinal mətn (rus.)
    ОГУЗЫ (гузы, узы) — союз племён, существовавший в Приаралье в 6—11 вв. на основе смешения нек-рых тюркских и древнемонгольских племён с частью сакско-массагетских; победившей оказалась при этом тюркская речь.
  119. ↑ Основы иранского языкознания: древнеиранские языки. М.: Наука. 1979. 49.
    Orijinal mətn (rus.)
    начиная с XI—XIII вв. (с эпохи сельджукского и — особенно — монгольского завоевания) происходит процесс распространения тюркских языков в северо-западных областях Иранского нагорья, в Азербайджане. Ираноязычное население этих областей переходило постепенно на тюркскую (азербайджанскую) речь, и лишь относительно небольшая часть этого населения сохранила до наших дней свои иранские языки — татский, талышский, диалекты Северо-западного Ирана
  120. ↑ Волкова Н. Г. Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв. // Кавказский этнографический сборник. 4. М.: Изд-во АН СССР. 1969. 18.
    Orijinal mətn (rus.)
    В Восточном Закавказье к XIV в. в результате нескольких миграционных потоков тюркоязычных народов произошла языковая ассимиляция коренного населения этой территории, значительная часть которого стала говорить по-азербайджански
  121. ↑ V. Minorsky. Ādharbāyjān // The Encyclopaedia of Islam. 1. Brill. 1986. 190–191. ISBN 90-04-08114-3.
    Orijinal mətn (ing.)
    In the beginning of the 5th/11th century the Ghuzz hordes, first in smaller parties, and then in considerable numbers, under the Seljuqids occupied Azerbaijan. In consequence, the Iranian population of Azerbaijan and the adjacent parts of Transcaucasia became Turkophone... The population in its great majority speaks the local dialect of "Adharbaydjan Turkish". The characteristic features of the latter are Persian intonations and disregard of the vocalic harmony, reflect the non-Turkish origin of the Turkicised population.
  122. ↑ XAVIER DE PLANHOL. "IRAN I. LANDS OF IRANn". Iranica.
    Orijinal mətn (ing.)
    This unique aspect of Azerbaijan, the only area to have been almost entirely “Turkicized” within Iranian territory, is the result of a complex, progressive cultural and historical process, in which factors accumulated successively (Sümer; Planhol, 1995, pp. 510-12) The process merits deeper analysis of the extent to which it illustrates the great resilience of the land of Iran. The first phase was the amassing of nomads, initially at the time of the Turkish invasions, following the route of penetration along the piedmont south of the Alborz, facing the Byzantine borders, then those of the Greek empire of Trebizond and Christian Georgia. The Mongol invasion in the 13th century led to an extensive renewal of tribal stock, and the Turkic groups of the region during this period had not yet become stable. In the 15th century, the assimilation of the indigenous Iranian population was far from being completed. The decisive episode, at the beginning of the 16th century, was the adoption of Shiʿite Islam as the religion of the state by the Iran of the Safavids, whereas the Ottoman empire remained faithful to Sunnite orthodoxy. Shiʿite propaganda spread among the nomadic Turkoman tribes of Anatolia, far from urban centers of orthodoxy. These Shiʿite nomads returned en masse along their migratory route back to Safavid Iran. This movement was to extend up to southwest Anatolia, from where the Tekelu, originally from the Lycian peninsula, returned to Iran with 15,000 camels. These nomads returning from Ottoman territory naturally settled en masse in regions near the border, and it was from this period that the definitive “Turkicization” of Azerbaijan dates, along with the establishment of the present-day Azeri-Persian linguistic border—not far from Qazvin, only some 150 kilometers from Tehran.
  123. ↑ Olivier Roy. The new Central Asia: the creation of nations. I.B.Tauris. 2000. 6. ISBN 1860642780, 9781860642784.
    Orijinal mətn (ing.)
    “The mass of the Oghuz Turkic tribes who crossed the Amu Darya towards the west left the Iranian plateau, which remained Persian, and established themselves more to the west, in Anatolia. Here they divided into Ottomans, who were Sunni and settled, and Turkmens, who were nomads and in part Shiite (or, rather, Alevi). The latter were to keep the name “Turkmen”for a long time: from the 13th century onwards they “Turkised”the Iranian populations of Azerbaijan (who spoke west Iranian languages such as Tat, which is still found in residual forms), thus creating a new identity based on Shiism and the use of Turkish. These are the people today known as Azeris.”
  124. ↑ 1 2 Волкова Н. Г. Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв. // Кавказский этнографический сборник. 4. М.: Изд-во АН СССР. 1969. 4.
  125. ↑ Россия/Население/Россия в этнографическом отношении  // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
  126. ↑ Большая советская энциклопедия. 1. М.: Советская энциклопедия. 1926. 660.
  127. ↑ Токарев С. А.[rus.]. Этнография народов СССР: исторические основы быта и культуры. Изд-во Московского университета. 1958. 295–296.
  128. ↑ Основы иранского языкознания: древнеиранские языки. М.: Наука. 1979. 49.
  129. ↑ Новосельцев А. П.[rus.], Пашуто В. Т.[rus.], Черепнин Л. В.[rus.]. Пути развития феодализма. Наука. 1972. 21.
  130. ↑ Алексеев В. П.[rus.],Бромлей Ю. В.[rus.]. К изучению роли переселений народов в формировании новых этнических общностей // Советская этнография. № 2. 1968. 40–41.
  131. ↑ Волкова Н. Г. Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв. // Кавказский этнографический сборник. 4. М.: Изд-во АН СССР. 1969. 24.
  132. ↑ 1 2 3 4 "Азербайджанцы" (rus). Большая советская энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. 1969—1978.
  133. ↑ Richard V. Weekes. Muslim peoples: a world ethnographic survey. AZERI. Стр. 56
  134. ↑ Российский этнографический музей. Афшары.
  135. ↑ Российский этнографический музей. Глоссарий. Баяты
  136. ↑ Азербайджанцы, армяне, айсоры // Народы Передней Азии. М.: Изд-во Академии наук СССР. 1957. 284.
  137. ↑ История Востока: Р. Б Рыбаков, Михаил Степанович Капица, Институт востоковедения (Российская академия наук)
  138. ↑ Азербайджанцы, армяне, айсоры // Народы Передней Азии. М.: Изд-во Академии наук СССР. 1957. 286.
  139. ↑ Гаджиева С. Ш.[rus.]. Дагестанские терекеменцы: XIX - начало XX в. Наука. 1990. 3. ISBN 5020167614, 9785020167612.
  140. ↑ Институт этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая. "Кавказский этнографический сборник". www.history.az. 2011-08-25 tarixində arxivləşdirilib.
    Orijinal mətn (rus.)
    Когда же Давид Строитель в начале XII в., усиливая военную мощь Грузии, поселяет в стране 45 тыс. кипчакских семей, то тем самым образуется значительный массивы тюркоязычного населения. Период наступления персидских шахов на Грузию оставляет след поселением в 1480-х гг. азербайджанцев по южным рубежам страны — по р. Акстафе, Дебет и др. (казахская, памбакская и шурагельская группы)...
  141. ↑ Савина В. И. Этнонимы и топонимии Ирана // Ономастика Востока. М.: Наука. 1980. 151.
  142. ↑ 1 2 Волкова Н. Г. Этнонимия в трудах экономического обследования Кавказа 1880-х годов // Имя и этнос: общие вопросы ономастики, этнонимия, антропонимия, теонимия, топонимия: сборник. М.: Ин-т этнологии и антропологии. 1996. 24–30. ISBN 5-201-00825-9.
  143. ↑ Косвен М. О.[rus.]. Этнография и история Кавказа: исследования и материалы. М.: Изд-во Восточной литературы. 1961. 21.
  144. ↑ Mirzə Ələkbər Sabir. Hop-hopnamə (PDF). Şərq-Qərb. 2004. səh. 37 (PDF-də).
    Orijinal mətn (az.)
    Babam sünni, nənəm şiə, dürək mən,
    Nə farsam mən, nə hindəm mən, türək mən.
  145. ↑ Alxan BAYRAMOĞLU. MİRZƏ ƏLƏKBƏR SABİR // AYB-nin "Azərbaycan" jurnalı. № 1. 2008.
    Orijinal mətn (az.)
    Babam sünni, nənəm şiə, dürək mən,
    Nə farsam mən, nə hindəm mən, türək mən.
  146. ↑ Mirzə Ələkbər Sabir. "Satirik parçalar". (#cite_web_url)
    Orijinal mətn (az.)
    Babam sünni, nənəm şiə, dürək mən,
    Nə farsam mən, nə hindəm mən, turkəm mən!
  147. ↑ Алекперов А. К. Исследования по археологии и этнографии Азербайджана. Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР. 1960. 72–73.
  148. ↑ Грамоты и другие исторические документы XVIII столетия, относящиеся к Грузии (с 1769 по 1801 год). II, выпуск II. СПб.. Под ред. А. А. Цагарели[rus.]. 1902. 22.
  149. ↑ Тадеуш СВЕНТОХОВСКИЙ. "Русское правление, модернизаторские элиты и становление национальной идентичности в Азербайджане". sakharov-center.ru. 2012-03-22 tarixində arxivləşdirilib.
  150. ↑ 1 2 3 4
    Orijinal mətn (rus.)

    Сам термин «азербайджанские тюрки» был впервые введен в 1891 г. либеральной бакинской газетой «Кашкюл» в борьбе за новую идентичность, которая могла бы успешно соперничать с простонародной «мусульманской» (Swietochowski, 1995. Р. 34), и с конца XIX в. этот

    термин стал распространяться в Елисаветпольской губернии в качестве самоназвания (Swietochowski, 1991. Р. 59; Altstadt, 1992. Р. 78- 79).
    Sitat səhvi: Xətalı <ref> etiketi; "Шнирельман,34" adı bir neçə dəfə müxtəlif məzmunla verilib
  151. ↑ Сумбатзаде А. С. Азербайджанцы, этногенез и формирование народа. "Элм". 1990. 281. ISBN 5-8066-0177-3.
  152. ↑ 1 2 Алекперов А. К. Исследования по археологии и этнографии Азербайджана. Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР. 1960. 74–75.
  153. ↑ Сумбатзаде А. С. Азербайджанцы, этногенез и формирование народа. "Элм". 1990. 282. ISBN 5-8066-0177-3.
  154. ↑ Всесоюзная перепись населения 1926 года
  155. ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года.
  156. ↑ Алекперов А. К. Исследования по археологии и этнографии Азербайджана. Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР. 1960. 71.
  157. ↑ Фарид Алекберли. Кто мы, от кого произошли и куда идем?, «Зеркало», 8 Август, 2009, Баку
    Orijinal mətn (rus.)
    До 1936 года, жители демократической Азербайджанской Республики (1918—1920) и Азербайджанской Советской Республики были официально известны как турки … … потеряв нашу национальную самоидентификацию, мы застряли в дебатах на тему, кто мы, то есть происходим ли мы от шумеров, талышских племен, албанцев, мидийцев или какой-либо иной этнической группы. И не будет конца этим утомительным и глупым дебатам, если мы не признаем, что наше истинное этническое происхождение скрыто за невыразительным термином «Азербайджанцы». Мы происходим в основном от тюрков, а также курдов, татов, лезгинов и т. д..

Xarici keçidlər

Həmçinin bax:

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Azərbaycanlılar&oldid=3197575"