Şamaxı rayonu

Bu məqalə Şamaxı rayonu haqqındadır. Şəhər üçün Şamaxı səhifəsinə baxın.

Rayon
Şamaxı rayonu
40°38′ şm. e. 48°40′ ş. u.
Ölkə	Azərbaycan
Daxildir	Dağlıq Şirvan
İnzibati mərkəz	Şamaxı
İcra başçısı	Tahir Məmmədov
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb	08.08.1930
Sahəsi	1670 km²
Hündürlük	749 m
Əhalisi
Əhalisi	105 100 nəfər
Rəqəmsal identifikatorlar
ISO kodu	AZ-SMI
Telefon kodu	994 20
Poçt indeksi	AZ 5600
Avtomobil nömrəsi	56 (1 yanvar 2009-cu il)
Rəsmi sayt
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Şamaxı rayonu — Azərbaycan Respublikasında inzibati – ərazi vahidi. Baş Qafqaz silsiləsinin cənub-şərq ətəklərində, Bakıdan 118 kilometr məsafədə yerləşən Şamaxı Azərbaycanın qədim tarixə malik şəhərlərindən biridir. Sahəsi 1670 km², əhalisi 85,3 min nəfərdir. Rayon ərazisində 3 tibb müəssisəsi, 97 mədəniyyət ocağı fəaliyyət göstərir.

Tarixi

Qədim yunan coğrafiyaşünası Ptolomeyin əsərində "Samaxeya" və "Kemaxeya" kimi çəkilən Şamaxı haqqında bir çox antik dövr ərəb, fars, türk, rus və orta əsr Avropa müəllifləri geniş məlumatlar vermişlər.

Şamaxı uzun illər ərəb xilafəti tabeçiliyində bir ərazi olmuşdur. Bu xilafət zəifləkdikdən sonra Şamaxıda feodal dövləti olan Şirvanşahlar dövləti yaranmışdır. Lahicanşahlıq Şirvanşahlar dövlətinə birləşdirildikdən sonra qədim Şamaxı şəhərini bərpa etdirdi və Şirvanşahlar dövlətinin paytaxtı buraya köçürüldü. Şirvanşahlar dövlətinin çiçəklənməsi I Şah İbrahimin dövrünə təsadüf edir. Bu dövrü əhatə edən 1382-1417-ci illərdə Şamaxı həm iqtisadi, həm də mədəni cəhətdən sürətlə inkişaf etmiş və bir sıra xarici ölkələrlə böyük ticarət əlaqələri qurmuşdur. Şirvanşahlar dövləti süqut etdikdən sonra isə bu ərazi bəylərbəyi üsul-idarəsi ilə idarə edilmişdir. Buna baxmayaraq Şamaxı yenidən ayağa qalxmış, öz iqtisadiyyatını və mədəniyyətini inkişaf etdirmişdir. Tez-tez baş verən zəlzələlər şəhəri bir neçə dəfə tamamilə dağıtmışdır. Ona görə də şəhərdə qədim tarixi abidələr, demək olar ki, qalmamışdır. Qərbi, şərqi və cənubu birləşdirən bir mərkəz olan Şamaxıda rus tacirlərinin öldürülməsi nəticəsində İran-Rus müharibəsi başlandı. Böyük Pyotr Şamaxı üzərinə yeridi və onu əsl xarabazara çevirdi.Ərazisində ən qədim yaşayış məskənlərindən olan Əngəxaran kəndi 1798-ci ildə Kəndxuda Ağacəbrayıl bəy tərəfindən Zaratxeybəri kəndindən köç edib indiki ərazisində yerləşərək əsasını qoymuşdur. XVIII əsrin ortalarında xanlığa çevrilən Şamaxı XIX əsrin əvvəllərində Rusiyanın tərkibinə daxil olmuşdur. Bundan sonra Şamaxı qəza və quberniya mərkəzinə çevrilmişdir.

1918-ci ilin mart-aprel aylarında erməni zorakılıqlarından Azərbaycanın ən çox zərər çəkmiş bölgələrindən biri də Şamaxı şəhəri və Şamaxı qəzasının azərbaycanlılar yaşayan kəndləri olmuşdur. Bu hadisə tarixi ədəbiyyatda Mart soyqırımı ilə birgə hallanır.(Şamaxı soyqırımı) 1920-ci ildə Azərbaycan rus bolşevikləri tərəfindən işğal edildikdən sonra Şamaxı on il yenə də quberniya mərkəzi olmuşdur. XX əsrin 30-cu illərindən sonra Şamaxıya rayon statusu verilmişdir.

Coğrafiyası

Rayonun şimal hissəsi əsasən dağlıq relyefə malikdir və Baş Qafqaz silsiləsinin suayrıcısına qədər yüksəlir. Cənub yamaclarda Nialdağ, Meysəri və Ləngəbiz silsilələri, Qızmeydan yaylası yerləşir. Rayonun cənubu Şirvan düzünə qədər uzanır. Palçıq vulkanları vardır. Rayonun dağlıq hissələrində təbaşir yaşlı, alçaq dağlıq və dağətəyi zonalarda Paleogen yaşlı, cənubda Antropogen yaşlı çöküntülər yayılır. Faydalı qazıntılara bitium, gil, əhəngdaşı, qum-çınqıl aiddir. Mineral bulaqlar (Çuxuryurd) vardır. Rayon ərazisində Şirvan düzündən Dübrar silsiləsinə qədər yarımsəhra və quru çöl iqlimi, dağətəyi zonada yayı quraq keçən mülayim-isti, yağıntıları bərabər paylanan mülayim-isti, bütün fəsillərdə bol yağıntısı olan soyuq iqlim tipləri yaranır.

Əhalisi

Şamaxı rayonu əhalisinin etnik tərkibi

Etnik qrup	Sayı, 1999 sa.	Nisbəti, 1999 sa.	Sayı, 2009 sa.	Nisbəti, 2009 sa.
toplam	80 625	100.00 %	91 605	100.00 %
azərbaycanlı	78 844	97.79 %	90 350	98.63 %
türk	979	1.21 %	879	0.96 %
rus	515	0.64 %	235	0.26 %
ləzgi	159	0.2 %	87	0.09 %
gürcü	2	0.00 %	21	0.02 %
tat	...	...	6	0.01 %
tatar	8	0.01 %	2	0.00 %
ukraynalı	61	0.08 %	2	0.00 %
yəhudi	4	0.005 %	...	...
erməni	4	0.005 %	...	...
digər	49	0.06 %	23	0.03 %

Sərhəd rayonlar

Ağsu, İsmayıllı, Qobustan, Xızı, Quba

Kəndləri

#	Kənd	Təsərrüfat sayı	Əhalisi
1	Acıdərə	3	6
2	Adnalı	175	965
3	Aşkar	5	6
4	Avaxıl	99	490
5	Bağırlı	462	1957
6	Cabanı 1	76	387
7	Cabanı 2	125	457
8	Çağan 1	44	184
9	Çağan 2	36	149
10	Çarhan	525	2599
11	Çaylı 1	368	1685
12	Çaylı 2	91	510
13	Çıraqlı	42	242
14	Çöl – Göylər	41	185
15	Çuxuryurd	794	1048
16	Dağ – Bağırlı	168	1258
17	Dədəgünəş	52	198
18	Dəmirçi	102	582
19	Əhmədli	123	502
20	Əngəxaran	196	856
21	Ərçiman	139	585
22	Göylər	1860	6462
23	Hacılı	73	365
24	Hacıqədirli	94	525
25	Həmyəli	415	2017
26	Böyük – Xınıslı	11	412
27	Keçmədin	51	211
28	Kələxana	139	804
29	Kərkənc	166	730
30	Laləzar	62	384
31	Məlhəm	414	1392
32	Məlikçobanlı	347	1882
33	Məlcək	94	487
34	Mərzəndiyə	169	1026
34	Meysəri	162	690
35	Mirikənd	170	799
36	Muğanlı	240	1061
37	Nağaraxana	212	864
38	Nüydü	113	630
39	Ovculu	249	1127
40	Pirbəhli	38	184
41	Qaladərəsi	36	143
42	Qaravəlli	278	1143
43	Qəleybuğurd	192	801
44	Qızmeydan	258	1114
45	Qonaqkənd	166	829
46	Qurdtəpə	139	804
47	Quşçu	558	3681
48	Sabir	546	3702
49	Sabirli	61	380
50	Safalı	31	134
51	Saqiyan	145	646
52	Şəhriyar	610	2109
53	Şərədil	147	577
54	Şirvan	88	412
55	Sis	79	348
56	Talışnuru	77	317
57	Məmmədbəyli	6	41
58	Yenikənd	40	180
59	Zarat – Xeybəri	40	233
	Cəmi	12131	53 618

Təhsil

Şamaxı rayonunda hazırda 72 ümumtəhsil o cümlədən 51 tam orta, 17 ümumi orta, 4 ibtidai məktəb fəaliyyət göstərir. Eyni zamanda rayonda 23 məktəbəqədər və 5 məktəbdənkənar təhsil müəssisəsi vardır. Həmin təhsil müəssisələrində 1849 nəfər müəllim və 200 tərbiyəçi işləyir. Rayonun ümumtəhsil məktəblərində 14526 nəfər şagird, uşaq bağçalarında 1250 nəfər uşaq vardır.

Səhiyyə

Şamaxı rayonunun əhalisinə 345 çarpaylıq mərkəzi, 40 çarpaylıq Göylər kənd və 35 çarpaylıq Sabir qəsəbə xəstəxanaları, poliklinika, habelə 16 həkim ambulatoriyası və 23 ferdşer – mama məntəqəsi, 114 həkim, 332 orta tibb işçisi və 248 kiçik tibb işçisi xidmət edir. Həmçinin rayonda müasir tələblərə cavab verən Diaqnostika Müalicə Mərkəzi fəaliyyət göstərir.

Turizm

Rayonun ən məşhur turizm zonalarından biri Pirqulu kəndidir.

Bələdiyyələr

Rayonda 1 şəhər, 3 qəsəbə və 46 kənd bələdiyyəsi fəaliyyət göstərir. Bələdiyyə sistemində 372 nəfər işləyir.

Qardaş şəhərlər

• İğdır (Türkiyə)

Qalereya

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Mənbə

• Azərbaycan Respublikasının inzibati–ərazi vahidləri. — Kənd rayonları, səhifə 871. // Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. 25 cilddə. Məsul katib akademik T. M. Nağıyev. "Azərbaycan" cildi. Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi, 2007, 884 səhifə. ISBN 9789952441017

Xarici keçidlər

• Youtube-da bax: Şamaxı mahnısı (02.03.2014)
• Youtube-da bax: Şamaxı abidələri (05.05.2014)