Birinci Qarabağ müharibəsi: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya saytından
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Sətir 308: Sətir 308:
== Mədəniyyətdə ==
== Mədəniyyətdə ==
{{Main|Qarabağ müharibəsi incəsənətdə}}
{{Main|Qarabağ müharibəsi incəsənətdə}}

Azərbaycan ədəbiyyatında erməni-müsəlman məsələsində 3 böyük əsərin, [[Nəriman Nərimanov]]un “Bahadır və Sona”, [[Cəfər Cabbarlı]]nın “1905-ci ildə” və [[Cəlil Məmmədquluzadə]]nin “Kamança” əsərlərini adlarını çəkmək olar. Bunlar münaqişə ilə bağlı qələmə alınan dəyərli nümunələrdir.<ref name=roz>[http://humanrights-az.org/item.php?c=133&i=112 Dağlıq Qarabağ bədii ədəbiyyatda vardırmı?]. ''humanrights-az.org''. 1 Mart 2014.</ref>

Son dövrlərdə qələmə alınan çoxlu əsərlər var ki, onlardan [[Baba Pünhan]]ın "Qarabağ getsə əgər" qəzəlini, [[Əbdürrəhim Karakoç]]un "Karabağ'a Mektup", [[Nurəngiz Gün]]ün poemalarını, [[Elçin Hüseynbəyli]]nin hekayələrini, [[Zahir Əzəmət]]in, [[Rasim Qaraca]]nın qələmə aldıqlarını qeyd etmək olar.<ref name=roz></ref> [[Tomas de Vaal]]ın Dağlıq Qarabağa həsr etdiyi “Qara Bağ: Ermənistan və Azərbaycan sülh və savaş yollarında”, Tomas Qoltzun ''Azerbaijan Diary: A Rogue Reporter's Adventures in an Oil-Rich, War-Torn, Post-Soviet Republic'' münaqişə haqda dünya ədəbiyyatında ən populyar mənbələrdən biri hesab edilir.<ref>[http://fivebooks.com/interviews/thomas-de-waal-on-conflict-caucasus Thomas de Waal on Conflict in the Caucasus]. ''fivebooks.com''. 27 Sentyabr 2010.</ref>

Azərbaycan və Ermənistanın hazırkı siyasi durumu, daim müharibə təhlükəsi, vətəni tərənnüm edən, vətəni müdafiəyə çağıran Qarabağ müharibəsinə həsr edilən əsərlər bəstəkar yaradıcılığının mühüm hissəsini təşkil edir.<ref>[http://www.azerbaijan.az/portal/Culture/Music/music_a.html MUSİQİ SƏNƏTİNİN İNKİŞAFI TARIXI]</ref>


== İstinadlar ==
== İstinadlar ==

18:58, 15 avqust 2016 tarixinə olan versiya

Qarabağ müharibəsi.
Tarix Müharibə dövrü 1991-1994, Atəşkəs dövrü 1994-h.h.
Yeri Qarabağ
Nəticəsi Ermənistan Silahlı Qüvvələrinin qələbəsi, Azərbaycan torpaqlarının 13.6%-i[1][2]. keçmiş Azərbaycan SSR-in Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin və 7 ətraf rayonun işğalı, Tanınmayan Dağlıq Qarabağ respublikasının qurulması
Münaqişə tərəfləri

Ermənistan
Yunanıstan[3]
Rusiya[4]
[5][6][7][8]

Azərbaycan
[9][10][11]
İsrail[12][13]
Çeçenistan[14]
Ukrayna[15]
Türkiyə[16]
Əfqanıstan könüllüləri[17]
Pakistan[18][19]

Komandan(lar)

Samvel Babayan
Serj Sarkisyan
Robert Köçəryan
Levon Ter-Petrosyan
Artur Mkrtçyan
Tatul Krpeyan
Monte Melkonyan
Seyran Ohanyan
Vazgen Manukyan
Xristofor İvanyan
Leonid Azqaldyan
Vazgen Sarkisyan
Arkadi Ter-Tadevosyan
Anatoli Zineviç

Ələkrəm Hümbətov
Zaur Rzayev Dadaş Rzayev
Valeh Bərşadlı
İsgəndər Həmidov
Rövşən Cavadov
Surət Hüseynov
Rəhim Qazıyev
Şamil Basayev
Yusuf Ziya Arpacık[20]

Tərəflərin qüvvəsi

20.000 [21]

42.000 [22]

İtkilər

6.000 ölü[23]
25.000 yaralı

11.557 ölü[24]
22.000 yaralı

Ümumi itkilər
1264 Erməni mülki şəxs[25] və 763 Azərbaycanlı mülki şəxslə[26] toplam 22.000-ə qədər ölü 47.000 yaralı. 724 000 Azərbaycanlının Ermənistan, Dağlıq Qarabağ və ətrafı 7 rayondan, 500 000 Erməninin Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ və ətrafı rayonlardan köç etməyə məcbur qalması[27]
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Tarixi

border=none Əsas məqalə: Dağlıq Qarabağın tarixi

Dağlıq Qarabağın ərazi mülkiyyəti bu günə qədər hələ ermənilər və azərbaycanlılar arasında ağır rəqabətə səbəb olur. Cari münaqişənin kökləri Birinci dünya müharibəsi hadisələrinə çıxır. Osmanlı İmperiyasının müharibədə təslimindən azca əvvəl, Rusiya imperiyası 1917-ci ilin noyabr ayında çökdü və bolşeviklərin nəzarəti altına düşdü. Qafqazın üç xalqı, azərbaycanlılar, ermənilər və gürcülər, əvvəl rusların hakimiyyəti altında, Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasının yaradılması elan etdilər, hansının ki, mövcudluğunu cəmi üç ay sonra ləğv olundu.[28]

Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi (1918-1920)

Tezliklə döyüşlər İlk Ermənistan Respublikası və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti arasında üç spesifik bölgələrdə başladı: Naxçıvan Muxtar Respublikası, Zəngəzur və Qarabağda.

Ermənistan və Azərbaycan üç vilayətin sərhədləri haqqında mübahisə aparırdı. Qarabağ erməniləri öz müstəqilliyini elan etmək və Ermənistan Respublikası ilə əlaqə yaratmaq cəhdi uğursuz idi.[28] Birinci dünya müharibəsi ndə Osmanlı İmperiyasının məğlubiyyətindən sonra, erməni generalı Andranik Ozanyan hərbi müvəffəqiyyət ilə Qarabağa daxil oldu və 1918-ci il dekabrda bölgənin paytaxtı olan Şuşaya doğru rəhbərlik edirdi. 1919-cu ildə Britaniya qoşunları Cənubi Qafqaz işğal etdi və Britaniya komandanlığı Ozanyana öz hücumunun dayandırılmasını, münaqişəni Paris Sülh Konfransında həll etmək üçün imkan verilməsini təklif etdi. Daha sonra, britaniyalılar Azərbaycan dövlət xadimi Xosrov bəy Sultanov Qarabağın General-Qubernatoru kimi müvəqqəti təsdiq etdi[29] və "bölgədə hər hansı bir narahatlığın əzilməsini" əmr etdi.[30] Daha sonra 20 000 ermənin ölümü ilə nəticələnən Şuşa qırğını baş verdi.[31]

Sovet diviziyası

Qarabağ məsələsinin bərpası

Əskəran və Sumqayıt

border=none Əsas məqalələr: Əskəran döyüşü və Sumqayıt hadisələri (1988)

Millətlərarası zorakılıq

border=none Əsas məqalə: Kirovabad poqromu

Qara Yanvar

border=none Əsas məqalələr: Qara Yanvar və Bakı poqromu

Qazaxda döyüşlər

Çaykənd əməliyyatı

border=none Əsas məqalə: Çaykənd əməliyyatı

Sülh danışıqları üçün ilk cəhd

border=none Əsas məqalə: Jeleznovodsk kommunike

SSRİ-nin son günlərində qarşıdurma

Silah vakuumu

Ordu quruculuğu

Erkən erməni hücumları

Xocalı

border=none Əsas məqalə: Xocalı soyqırımı

Şuşanın işğalı

border=none Əsas məqalə: Şuşanın işğalı

13 fevral 1988-ci ildə ermənilər Xankəndiyə ilk hücumlarından birini edəndə azərbaycanlıların çoxu Şuşaya pənah gətirdi. 28 martda Azərbaycan qüvvələri Xankəndiyə hücum etmək üçün hazırlaşdı və Kərkicahandan yuxarıda yerləşən düşmən mövqelərinə Canqasan kəndindən hücum etməyə başladı. Növbəti gün günorta çağı Azərbaycan birlikləri şəhərə yaxın mövqelərə yerləşdilər, lakin ermənilər tərəfindən püskürdüldülər.

Xocalının tutulmasından sonrakı aylarda regionun sonuncu Şuşa bürcündə təslim olmayan azərbaycanlı komandirlər GRAD raket buraxılış qurğularından istifadə edərək Xankəndiyə qarşı geniş miqyaslı artileriya bombardımanı başlatdılar. Aprelə qədər bombardıman Xankəndidə yaşayan 50.000 nəfər əhalinin böyük hissəsinin bunker və zirzəmilərdə qalmasına məcbur etdi. Şəhərin ucqar nöqtələrinin yaxınlığında torpaq basqınçıları ilə üzləşən Dağlıq Qarabağdakı hərbi liderlər şəhəri tutmaq üçün hücum təşkil etdilər.

Laçının alınması

Şuşanın itkisi Azərbaycan Milli Məclisini Azərbaycan prezidenti vəzifəsini icra edən Yaqub Məmmədov günahlandırmağa və güclə onu aradan götürülməsinə vadar etdi və Mütəllibovun Xocalının itkisi hər hansı bir məsuliyyət daşınmasında təsdiq edən faktlar aşkar etmədiyindən, Ali Sovet öz qərarını ləğv edir və 1992-ci il mayın 15-də vəzifəsinə qaytarır. Bir çox Azərbaycanlılar həmin ilin iyun ayında planlaşdırılan parlament seçkilərinin ləğvinin əlavə aktı kimi görürdü. Azərbaycan Milli Məclisini həmin dövrdə ölkənin kommunist rejiminin keçmiş liderlərindən ibarət idi və Xocalı və Şuşanın itkiləri azad seçkilər üçün onların istəklərini yalnız artırdı.[32]

Qarışıqlığa qatqı təmin etmək üçün, mayın 18-də erməni qüvvələri Ermənistanı və Dağlıq Qarabağı ayıran dar dəhliz olan Laçının işğalı hücumuna başladı. Şəhər özü zəif mühafizə olunurdu və növbəti gün ərzində Ermənistan Silahlı Qüvvələri şəhər nəzarət etdi və Ermənistanla bölgəyə bağlı yol açmaq üçün qalan azərbaycanlıları təmizlədi. Şəhərin alınması quru marşrutla Ermənistanıdan Qarabağın dağlıq bölgəsi Laçına qədər özünü təchizat edən karvanların bağlanamasına icazə verirdi.[33]

Laçının itkisi Mütəllibov rejiminə son zərbə oldu. Mütəllibovun qadağana baxmayaraq, etiraz aksiyaları keçirildi və Xalq Cəbhəsi fəalları silahlı çevrilişə nail oldular. Hökumət qüvvələri və Xalq Cəbhəsinin dəstəkçiləri arasında döyüşlər siyasi müxalifətin Bakıda parlament binasının, hava limanının və prezident ofisinin ələ keçməsinə səbəb oldu. 1992-ci il iyunun 16-da Əbülfəz Elçibəy Azərbaycanın prezidenti seçildi və Azərbaycan Xalq Cəbhəsi Partiyasının bir çox siyasi liderləri deputat oldular. Təhrikçilər Mütəllibovu Qarabağ müharibəsində özünü həsr etməyən və zəif lider kimi xarakterizə etmişdilər. Elçibəy ruslardan heç bir yardım almasının əleyhinə idi və əvəzinə Türkiyəyə yaxın əlaqələrinin tərəfdarı idi.[34]

Döyüşlər Naxçıvana da çatmışdı, hara ki, 1992-ci ilin may ayında erməni qoşunları tərəfindən atəşə tutulmuşdu.[35]

Gərginləşmə

Goranboy əməliyyatı

border=none Əsas məqalə: Goranboy əməliyyatı

Sülh danışıqlarının sonrakı cəhdləri

Ağdərə və Xocavənd toqquşmaları

border=none Əsas məqalə: Ağdərə və Xocavənd toqquşmaları

Qışın yaxınlaşması

1993-cü ilin yayı

Konfliktlər

Kəskin qışa baxmayaraq, yeni ilə hər iki tərəf həvəslə baxırdı. Azərbaycan prezidenti Elçibəy Ermənistan prezidenti Ter-Petrosyanla münaqişənin uyğun həll gətirilməsinə doğru optimizlə baxmasını ifadə etmişdi. Lakin belə ümidlər 1993-cü ildə sönməyə başladı, Boris Yeltsin və Corc Herbert Buş yeni atəşkəs çağırışlarına baxmayaraq, bölgədə hərbi əməliyyatları yenidən qaynadı.[36] Ermənistan Silahlı Qüvvələri ötən ilin payızından azərbaycanlılar tərəfində olan Qarabağın şimalında olan kəndlərə yeni hücumlara başladı.

Hərbi məğlubiyyətlər Azərbaycanın daxilində rahatsızğa ön saldı. Çarəsiz qalan Azərbaycan ordusunun müdafiə naziri Rəhim Qazıyev və Rövşən Cavadovun briqadası kömək üçün Rusiyaya üz tutmuşdu. Elçibəy siyasətinə qarşı olan hərəkət və tabelik qaydalarının pozuntusu kimi gedirdi. Hərbi hissələrin hara yerləşməsi ölkənin daxili naziri İsgəndər Həmidov və Qazıyev arasında siyasi sürtüşmə və arqumentlərə çıxarmışdı və 20 fevralda Qazıyevin istefası ilə nəticələndi. Ermənistanda eyni siyasi qarışıqlıq yaşanırdı və ermənilərin prezident Ter-Petrosyana qarşı narazılığı artırdı.[37]

Kəlbəcər

border=none Əsas məqalə: Kəlbəcər döyüşü

Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl və Zəngilan

border=none Əsas məqalə: Yay toqquşmaları (1993)

Aerial müharibə

border=none Əsas məqalələr: Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələri , Ermənistan Hərbi Hava Qüvvələri, Qarakənd faciəsi, Şuşa yaxınlığında Mi-8 vertolyotunun vurulması, və An-2 təyyarəsinin vurulması (1991)

Qarabağda aerial müharibə əsasən qırıcı və hücum vertolyotlarından ibarət idi. Müharibədə əsas nəqliyyat vertolyotu Mi-8 və ondan törəmə Mi-17 hər iki tərəfdən geniş istifadə edilmişdir. Ermənistanın fəal hava qüvvələri cəmi iki Su-25 dəstəkləyən bombardmançıdan ibarət idi, onlardan biri dost atəşi zamanı məhv olmuşdu. Ermənistanda bir neçə Su-22-lər və Su-17-lər də olsa da, lakin köhnələn uçuş aparatları müharibə dövründə "arxa oturacaqda" idi.[38] Ümumilikdə, Ermənistan 28 Azərbaycan döyüş təyyarəsini və 19 hərbi helikopterini vurmuşdu.[39]

Azərbaycan hava qüvvələri 45 qırıcıdan ibarət idi və tez-tez keçmiş Sovet hərbi təcrübəli Rusiya və Ukrayna muzdlular tərəfindən idarə olunurdu. Onlar MiQ-25 və Su-24 kimi inkişaf etmiş təyyarələr və MiQ-21 kimi köhnə nəsil sovet qırıcı bombardmançılar ilə Qarabağa missiya uçurdular. Onlara 5000 rubldan çox aylıq əmək haqqı ödənirdi və tez-tez Xankəndini bombalama kampaniyası ilə hədəflənən digər Azərbaycan hava bazalarından uçurdu.[38] Münaqişənin başlamasında Sovet Daxili Qüvvələrində kişilər kimi, bu pilotlar kasıb idi və onların ailələrinə dəstək vasitəsi kimi bu işi qəbul etmişdi. Onlardan bir neçəsi erməni qüvvələri tərəfindən şəhər üzərində vurulmuşdu və pilotların komandirlərinə əsasən ruslar tərəfindən yardımla təmin olurdu. Bu pilotlardan çox erməni qüvvələri tərəfindən vurulma ehtimalında edam təhlükəsi ilə üz-üzə gəlirdi. Müdafiə sisteminin quraşdırılması Azərbaycanın daha çox hava hücum qabiliyyətinə ciddi mane olurdu.[38] Azərbaycan və Ermənistanın ən çox istifadə edilən döyüş vertolyotu Showing translation for was the Soviet-made Mil Mi-24 Krokodil Sovet istehsalı Mil Mi-24 Krokodil idi.[40]

Azərbaycan və Ermənistan təyyarə avadanlığı

Aşağıda müharibə zamanı Ermənistan və Azərbaycan tərəfindən istifadə edilmişdir təyyarə sayınının siyahısı göstərilib.[41]

1993-1994-cü il hücum dalğaları

1994-cü il atəşkəsi

border=none Əsas məqalə: Bişkek protokolu

Altı il gərgin döyüşlərdən sonra, hər iki tərəf atəşkəsə hazır idi. İnsan gücü yorulmuş Azərbaycan və erməni qüvvələrinin maneəsiz Bakıya yürüş planlarından xəbərdar olduğundan, ATƏT-in və ya Rusiyanın yeni atəşkəs təklifinə ümid bağlayırdı. Münaqişənin son döyüşləri Şaumyan yaxınlığında baş verdiyi dövrdə,

1994-cü ilin əvvəllərində Goranboy rayonunun Gülüstan kəndində, Azərbaycan və Ermənistan diplomatları atəşkəsin detalları həyata keçirmək üçün görüşmüşdü.[32] Mayın 5-də, Rusiyanın vasitəçiliyi ilə, bütün tərəflər hərbi əməliyyatlarının dayandırmağa razılaşdı və mayın 12-si saat 00:01-dan etibarən atəşkəs rejimi barədə “Bişkek protokolu” adlı sənəd imzalandı. Azərbaycanın müdafiə naziri Məmmədrəfi Məmmədov mayın 9-da, Ermənistanın müdafiə naziri Serj Sərksiyan mayın 10-da və Dağlıq Qarabağ qoşunlarının komandanı Samvel Babayan mayın 11-də sənədi imzaladılar.[43] Ara-sıra döyüşlər rayonunun bəzi yerlərində davam etsə də, bütün tərəflər atəşkəs şərtlərinə əməl etməyi bildirdi.[44]

Medianın işıqlandırılması

Münaqişəndən qiymətli görüntülər hər iki tərəfin jurnalistlərini tərəfindən işıqlandırılırdı: Vardan Hovhannisyanın Müharibədə və sülhdə insanların hekayesi 2007-ci ildə Tribeka Film Festivalının ən yaxşı yeni sənədli kinorejissor üçün mükafat qazanmış, Çingiz Mustafayev isə ölümündən sonra Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı adına layiq görülmüşdür.

Cəbhə xəttində bir il sərf və sonra döyüşləri çəkən erməni-rus jurnalisti Dmitri Pisarenko qeyd edir ki, həm Ermənistan və Azərbaycan jurnalistləri öz hökumətlərinin rəsmi mövqeyini sədalanadırırdılar və "obyektivlik ideologiyaya görə qurban edilmişdir". Ermənistan hərbi komandanlığı azərbaycanlıların hücumlarlarından sonra müsahibələr verirdilər və onlar ağır artilleriya hücumları başlanması üçün digər tərəfi tənqid edib, "kiçik saylı lakin fəxri ermənilərin" mübarizəsini vurğulayırdılar. Lakin Ermənistan qoşunları bu cür aktların haqq qazandıran qarşısını almaq üçün Dağlıq Qarabağ xaricində kəndlərin ələ keçmə zamanı danışmaqdan imtina edirdilər. Buna görə də, erməni jurnalistlər kifayət qədər yaradıcı ehtiyac hissini "erməni əks-hücumu" və ya "zəruri hərbi əməliyyat" kimi qeyd edirdilər.[45]

Bolqarıstan jurnalisti Tsvetana Paskaleva Çaykənd əməliyyatının işıqlandırılmasına kimi tanınıb. Bəzi xarici jurnalistlər əvvəllər SSSRİ-nun Soyuq müharibəni uduzmasını vurğulayıb, tədricən etnik münaqişələrin dalğa ilə bataqlaşmış ölkə olan SSRİ-nin bürüdüyünü, onlardan da biri olan Dağlıq Qarabağ münaqişəsini olduğunu qeyd etmişdilər.[46]

Xarici jurnalistlər tez-tez münaqişənin dini amillər müraciət etdiyini, məsələn, ermənilər əsasən xristian olduğunu və münaqişənin xaricində əhatə tez-tez təriqətlərinin təhrif olunduğunu qeyd etmişlər.[47]

Post-atəşkəs zorakılıq və vasitəçilik

Bu gün Dağlıq Qarabağ münaqişəsi keçmiş Sovet İttifaqında, Gürcüstanın Abxaziya və Cənubi Osetiya, Moldovanın Dnestiryanı separatçı bölgələri ilə yanaşı bir neçə dondurulmuş münaqişələrin biri olaraq qalır. Qarabağ qondarma hökumətinin yurisdiksiyası altında qalsa da, de fakto Dağlıq Qarabağ Respublikasının öz formalaşmayan ordusunu saxlayır.[48]

KİV-lərin məlumatında erməni və azərbaycanlıların dini qeyd olunsa da, dini aspektləri əlavə casus belli kimi əhəmiyyət qazanmamışdır və Qarabağ münaqişəsinin əsası ərazi məsələsi kimi qalıb.[49] 1995-ci ildən ATƏT-in Minsk Qrupunun həmsədrləri münaqişənin həlli üçün Azərbaycan və Ermənistan hökumətləri ilə vasitəçilik edir. Çoxsaylı təkliflər hər iki tərəflər bir sıra güzəştlərin əsasında edilmişdir. Nəzərdə tutulan təkliflərdən biri, erməni qüvvələrinin Qarabağ ətrafındakı yeddi rayondan çəkilməsini, Azərbaycan Türkiyəyə Ermənistan vasitəsilə neft borusunun gəlirlərindən, o cümlədən bəzi iqtisadi aktivlərin bölüşməsidir.[50] Digər təkliflər də Azərbaycanın Qarabağa muxtariyyətinə tam müstəqillik verilməsinə ən yaxın geniş formada təmin edilməsidir. Ermənistana həm də regionda böyük iqtisadi layihələrin, o cümlədən Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri və Bakı-Tbilisi-Qars dəmiryolu xətti xaric edilməsi ilə təzyiq edilir.[50]

Ermənistan keçmiş prezidentin Levon Ter-Petrosyanın sözlərinə görə, Azərbaycana müəyyən Qarabağ əraziləri verərək, Qarabağ münaqişəsi 1997-ci ildə həll edilə bilərdi. Nəticədə sülh müqaviləsi bağlana bilərdi və Dağlıq Qarabağın statusu müəyyən olardı. Ter-Petrosyan qeyd edir ki, Qarabağ rəhbərliyi yanaşması maksimalistir və "onlar daha da çox şeyin əldə etməsini düşünürdülər".[51][52] Lakin əksər muxtariyyət təklifləri ermənilər tərəfindən müzakirə obyekti deyil hesab edilib, və rədd edilmişdir. Eyni zamanda, Azərbaycan da məsələ sakitləşmək imkanını imtina edib və müntəzəm hərbi əməliyyatlarının hələ də qüvvədə olduğunu qeyd edir.[53] 1998-ci il martın 30-da Robert Koçaryan prezident seçildi və münaqişənin həlli üçün müqavilə bağlama təkliflərini davam etdirmək cəhdlərini rədd etdi. 2001-ci ildə Köçəryan və Heydər Əliyev Avropa Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı tərəfindən maliyyələşdirilən sülh danışıqları üçün Ki Vest, Floridada görüşdülər. Bir sıra Qərb diplomatları optimist atmosferi ifadə etsə də, ölkə əhalisini hazırlamaq üçün kompromislər uğursuz oldu və münaqişənin sülh yolu ilə həlli ümidinin qarşısını aldı.[54]

Döyüşlər nəticəsində təxminən bir milyon adama qaçqın və məcburi köçkün olmuşdur. Azərbaycanda yaşayan təxminən 400 000 erməni Ermənistana və ya Rusiyaya köçmüş və daha 30 000 insan Qarabağdan onlara qoşulmuşdur.[55] Qarabağı tərk edənlərin çoxu müharibədən sonra qayıtmışdı.[56] Təxminən 800,000 azərbaycanlı döyüşlərdə, həm də o cümlədən Ermənistan və Qarabağdan didərgin edilmişdir.[57] Qarabağda yaşayan müxtəlif etnik qrupları da Azərbaycan və İran hökumətləri tərəfindən inşa olunan qaçqın düşərgələrində yaşamağa məcbur edilmişdi.[58]

Dağlıq Qarabağ müharibəsi Azərbaycanda anti-erməni[59][60][61], Ermənistanda anti-azərbaycanlı münasibətinin yaranmasına səbəb olmuşdur.[62] Ermənistan Azərbaycanı 1998-ci ildən başlanılan və 2005-ci ilin dekabrında tamamlanması iddia edilən Cuğa nekropolunda xaç daşların məhv edilməsində suçlayır.[63] Azərbaycan regionda Ermənistanın nəzarətini İkinci dünya müharibəsi zamanı Sovet İttifaqının nasist işğalına bənzədib.[64]

Mövcud vəziyyət

border=none Əsas məqalələr: Madrid prinsipləri və Praqa prosesi

Toqquşmalar

Qayda pozuntuları

Mədəniyyətdə

border=none Əsas məqalə: Qarabağ müharibəsi incəsənətdə

Azərbaycan ədəbiyyatında erməni-müsəlman məsələsində 3 böyük əsərin, Nəriman Nərimanovun “Bahadır və Sona”, Cəfər Cabbarlının “1905-ci ildə” və Cəlil Məmmədquluzadənin “Kamança” əsərlərini adlarını çəkmək olar. Bunlar münaqişə ilə bağlı qələmə alınan dəyərli nümunələrdir.[65]

Son dövrlərdə qələmə alınan çoxlu əsərlər var ki, onlardan Baba Pünhanın "Qarabağ getsə əgər" qəzəlini, Əbdürrəhim Karakoçun "Karabağ'a Mektup", Nurəngiz Günün poemalarını, Elçin Hüseynbəylinin hekayələrini, Zahir Əzəmətin, Rasim Qaracanın qələmə aldıqlarını qeyd etmək olar.[65] Tomas de Vaalın Dağlıq Qarabağa həsr etdiyi “Qara Bağ: Ermənistan və Azərbaycan sülh və savaş yollarında”, Tomas Qoltzun Azerbaijan Diary: A Rogue Reporter's Adventures in an Oil-Rich, War-Torn, Post-Soviet Republic münaqişə haqda dünya ədəbiyyatında ən populyar mənbələrdən biri hesab edilir.[66]

Azərbaycan və Ermənistanın hazırkı siyasi durumu, daim müharibə təhlükəsi, vətəni tərənnüm edən, vətəni müdafiəyə çağıran Qarabağ müharibəsinə həsr edilən əsərlər bəstəkar yaradıcılığının mühüm hissəsini təşkil edir.[67]

İstinadlar

  1. ↑ Tom de Waal, Black Garden, pp. 285-86:

    On 27 October 1993, Aliev said that “20 percent” of his country was occupied by the Armenians. Perhaps because Azerbaijanis did not want to contradict their president or because it was a powerful round number, this figure has been repeated by Azerbaijanis ever since. <…> This means that the combined area of Azerbaijan under Armenian control is approximately 11,797 km2 or 4,555 square miles. Azerbaijan’s total area is 86,600 km2. So the occupied zone is in fact 13.62 percent of Azerbaijan — still a large figure, but a long way short of President Aliev’s repeated claim.
  2. ↑ Nicu Popescu. EU Foreign Policy and Post-Soviet Conflicts: Stealth Intervention. стр 96
  3. ↑ "Strategic impact" (4). Bucharest: Romanian National Defence University "Carol I" Centre for Defence and Security Strategic Studies. 2010: 35. Greece supported Armenia both by delivering military and economic assistance and diplomatic representation by promoting the Armenia's interests in the EU and NATO.
  4. ↑ Benson, Brett V. Constructing International Security: Alliances, Deterrence, and Moral Hazard. Cambridge: Cambridge University Press. 2012. səh. 67. ISBN 9781107027244. Russia was widely viewed as supporting the Armenian position. Much of this perception stemmed from the fact that Russia transferred military support to Armenia during the Nagorno-Karabakh War.
  5. ↑ U.S. Congress Section 907 of the Freedom Support Act
  6. ↑ Cheterian, Vicken (2008). War and Peace in the Caucasus: Ethnic Conflict and the New Geopolitics. New York: Columbia University Press. p. 362. ISBN 9780231700641. For example, in the case of Karabakh the US administration heavily supported Armenia, viewed as “democratic” and therefore Westernlike, against Azerbaijan, looked upon as still ruled by remnants of the Communist nomenklatura.
  7. ↑ Drezner, Daniel W. (1999). The Sanctions Paradox: Economic Statecraft and International Relations. New York: Cambridge University Press. pp. 151–152. ISBN 9780521644150. Furthermore, the United States strongly supported Armenia and spurned Azerbaijan during most of the period in question.
  8. ↑ Ambrosio, Thomas (2001). Irredentism: Ethnic Conflict and International Politics. Westport, Conn.: Greenwood Publishing Group. p. 187. ISBN 9780275972608. Both the United States and Russia have, with varying degrees of intention, supported Armenia's irrendentist project.
  9. ↑ Hoge, James F. The Clash of Civilizations: The Debate. Council on Foreign Relations. 2010. səh. 17. ISBN 9780876094365. In the last years of its existence, the Soviet government supported Azerbaijan because its government was dominated by former communists.
  10. ↑ Eastern Europe, Russia and Central Asia. London: Europa Publications. 2002. səh. 77. ISBN 9781857431377. Soviet security forces supported Azerbaijan's efforts to reimpose control over Nagornyi Karabakh and Armenian villages outside the enclave.
  11. ↑ Truscott, Peter. Russia First: Breaking with the West. London: Tauris Publ. 1997. səh. 74. ISBN 9781860641992. Initially, the Soviet regime in the Kremlin appears to have supported Azerbaijan in its attempt to maintain the territorial integrity of the borders established by Stalin in 1921.
  12. ↑ Murinson, Alexander. "The Ties Between Israel and Azerbaijan" (PDF). Mideast Security and Policy Studies No. 110. Begin–Sadat Center for Strategic Studies. October 2014. Israel supported the Azeri side in this conflict by supplying Stinger missiles to Azerbaijani troops during the war.
  13. ↑ Dekmejian, Richard Hrair; Simonian, Hovann H. Troubled Waters: The Geopolitics of the Caspian Region. 2003. səh. 125. ISBN 9781860649226. In addition to commercial links, Israel has given strong backing to Azerbaijan in its conflict with Armenia over Nagorno-Karabakh, which reportedly has included military assistance.
  14. ↑ Griffin, Nicholas (2004). Caucasus: A Journey to the Land Between Christianity and Islam. Chicago: University of Chicago Press. pp. 185–186. ISBN 0-226-30859-6.
  15. ↑ Azadian, Edmond Y. (1999). History on the Move: Views, Interviews and Essays on Armenian Issues. Wayne State University Press. p. 173. ISBN 9780814329160. But as subsequent events evolved it became all too apparent that Ukraine has steadfastly stood behind Azerbaijan in the Nagorno-Karabagh conflict all along. ...it was reported from Stepanakert that Ukraine had shipped 40 tanks to Azerbaijan. Later that number was raised to 59. Ukraine had also supplied Azerbaijan with Mig-21 attack places.
  16. ↑ Balayev, Bahruz (2013). The Right to Self-Determination in the South Caucasus: Nagorno Karabakh in Context. Lexington Books. p. 70. ISBN 9780739178287. Turkey took the Azerbaijani position, showing special activity. It rendered active military help to Azerbaijan. In the Azerbaijani army there were Turkish officers-instructors and a group of the Azerbaijani men started training in Turkey.
  17. ↑ Cooley, Unholy Wars: Afghanistan, America and International Terrorism. London: Pluto Press. ISBN 0-7453-1917-3.
  18. ↑ Hunter, Shireen T.; Melikishvili, Alexander (2004). Islam In Russia: The Politics Of Identity And Security (New ed. ed.). Armonk, NY: M.E. Sharpe. p. 349. ISBN 9780765612830.
  19. ↑ [1]
  20. ↑ [2]
  21. ↑ [3]
  22. ↑ Chorbajian, Levon; Patrick Donabedian, Claude Mutafian (1994). The Caucasian Knot: The History and Geopolitics of Nagorno-Karabagh. London: Zed Books. ss. 13–18. ISBN 1-85649-288-5.
  23. ↑ Thomas de Waal, Thomas (2003). Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War. New York: New York University Press. ISBN 9780814719459. s. 285
  24. ↑ Анна Козырева. "Шехиды 20 лет спустя" (rus). lenta.ru. 14 января 2014. 2016-04-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-13.
  25. ↑ [4]
  26. ↑ Uppsala Conflict Data Program, Republic of Nagorno-Karabakh - civilians, viewed 2013-05-03
  27. ↑ [5]
  28. ↑ 1 2 De Waal, Thomas. Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War. New York: New York University Press. 2003. ISBN 0-8147-1945-7.
  29. ↑ Ministry of Foreign Affairs of the ROA. Circular by colonel D. I. Shuttleworth of the British Command Arxiv surəti 7 may 2006 tarixindən Wayback Machine saytında. Republic of Armenia Archives, File No. 9. Retrieved 2 March 2007.
  30. ↑ Walker, Christopher J. Armenia: The Survival of a Nation (revised second). New York: St. Martin's Press. 1990. səh. 270. ISBN 978-0-312-04230-1.
  31. ↑ Hovannisian, Richard G. (1996), The Republic of Armenia: Vol. III: From London to Sèvres, February–August 1920. Berkeley: University of California Press, p. 152.
  32. ↑ 1 2 Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; Croissant adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
  33. ↑ Bertsch, Gary. Crossroads and Conflict: Security and Foreign Policy in the Caucasus and Central Asia. London: Routledge. 1999. 167–171, 172–173, 297. ISBN 0-415-92273-9.
  34. ↑ Brown, Michael E. The International Dimensions of Internal Conflict. Cambridge: MIT Press. 1996. səh. 125. ISBN 0-262-52209-8.
  35. ↑ Notholt, Stuart. Fields of Fire: An Atlas of Ethnic Conflict. Troubador Publishing Ltd. 2008. səh. 7.17. ISBN 1-906510-47-4.
  36. ↑ Bourdreaux, Richard. "Despite Appeals, Karabakh Battles Rage". The Los Angeles Times. 5 January 1993. İstifadə tarixi: 8 February 2007.
  37. ↑ "Armenians Rally to Protest Leader". The Los Angeles Times. 6 February 1993.
  38. ↑ 1 2 3 Loiko, Sergei L. "Ex-Soviet 'Top Guns' Shot Down, Face Possible Death as Mercenaries". Los Angeles Times. 19 July 1993.
  39. ↑ Melik-Shakhnazaryan, Hrant. "Небо над Арцахом надежно прикрыто". Voskanapat. 26 October 2012.
  40. ↑ Under the protocols of the Tashkent Agreement signed in Uzbekistan in May 1992, the former Soviet republics were allocated a certain number of tanks, armored vehicles and combat aircraft. The agreement allowed Armenia and Azerbaijan to have a total of 100 aircraft. The Armenian Air Force currently possesses a fleet of 12 Mil Mi-24s gunships, 9 Mil Mi-2s and 13 Mil Mi-8s transport helicopters. Azerbaijan's air force has a near-similar fleet of 15 Mil Mi-24s, 7 Mil Mi-2, 15 Mil Mi-6 and 13 Mil Mi-8 utility helicopters.
  41. ↑ Air War over Nagorniy-Kharabakh, 1988–1994 Arxiv surəti 9 oktyabr 2014 tarixindən Wayback Machine saytında. Air Combat Information Group.
  42. ↑ 1 2 3  (rus.) Zhirokhov, Mikhail A. "Авиация в Нагорном Карабахе Arxiv surəti 28 aprel 2010 tarixindən Wayback Machine saytında." Artofwar.ru.
  43. ↑ "Atəşkəsin 21-ci ili tamam oldu - Cəbhədə kim daha çox itki verir?". tr.shafaghna.com. tr.shafaghna.com. 15 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 avqust 2016.
  44. ↑ Bell, Christine. Peace Agreements and Human Rights. Oxford: Oxford University Press. 2005. səh. 326. ISBN 0-19-927096-1.
  45. ↑  (rus.) "Журналисты на войне в Карабахе: Писаренко Дмитрий (Journalists in the Karabakh War: Dmitri Pisarenko)[ölü keçid]." Biblioteka Centra Ekstremalnoy Zhurnalistiki.
  46. ↑ Karim H. Karim. "Covering the South Caucasus and Bosnian Conflicts: Or How the Jihad Model Appears and Disappears," in Abbas Malek, Anandam P. Kavoori. The Global Dynamics of News. Greenwood Publishing Group, 2000; pp. 180–185.
  47. ↑ Chorbajian et al. The Caucasian Knot, p. 9.
  48. ↑ Durch, William J ed. UN Peacekeeping, American Politics and the Uncivil Wars of the 1990s. New York: Palgrave Macmillan. 1996. səh. 444. ISBN 0-312-12930-0. ([[:Category:|link]])[[Category:]]
  49. ↑ Tishkov, Valery. Ethnicity, Nationalism and Conflict in and after the Soviet Union: The Mind Aflame. London: Sage. 1997. səh. 107. ISBN 0-7619-5185-7.
  50. ↑ 1 2 Cohen, Ariel (ed.). Eurasia in Balance: US and the Regional Power Shift. Aldershot, England: Ashgate. 2005. səh. 60. ISBN 0-7546-4449-9. ([[:Category:|link]])[[Category:]]
  51. ↑ "By Giving Karabakh Lands to Azerbaijan, Conflict Would Have Ended in '97, Says Ter-Petrosian". Asbarez. Asbarez. 19 April 2011.
  52. ↑ "Ter-Petrosyan on the BBC: Karabakh conflict could have been resolved by giving certain territories to Azerbaijan". ArmeniaNow. ArmeniaNow. 19 April 2011.
  53. ↑ "Azerbaijan threatens renewed war". BBC News. 12 May 2004. İstifadə tarixi: 10 February 2007.
  54. ↑ Peuch, Jean-Christophe. "Armenia/Azerbaijan: International Mediators Report Progress On Karabakh Dispute". RFE/RL. 10 April 2001.
  55. ↑ Collin, Matthew. "Azeris criticised on human rights." BBC News. 28 June 2007.
  56. ↑ The U.S. Committee for Refugees and Immigrants. 2001 Country Report of Armenia Arxiv surəti 7 yanvar 2008 tarixindən Wayback Machine saytında. USCRI, 2001
  57. ↑ Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; CIA-FACTBOOK-AJ adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
  58. ↑ Freedom House Survey Team. Freedom in the World: The Annual Survey of Political Rights and Civil Liberties 1993-1994. University Press of America. 1994. 124–125. 15 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib (#archive_missing_url). (#accessdate_missing_url)
  59. ↑ "Report on Azerbaijan" (PDF). Strasbourg: European Commission against Racism and Intolerance. 15 April 2003. səh. 2. 22 January 2013 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 22 January 2013. Due to the conflict, there is a widespread negative sentiment toward Armenians in Azerbaijani society today." "In general, hate-speech and derogatory public statements against Armenians take place routinely.
  60. ↑  (rus.) Fyodor Lukyanov, Editor-in-Chief of the journal Russia in Global Affairs "Первый и неразрешимый". İstifadə tarixi: 12 March 2014.
  61. ↑ Yasemin Kilit Aklar (Kocaeli University). The Teaching of History in Azerbaijan and Nationalism // Ab imperio 2/2005
  62. ↑ "Nagorno-Karabakh: Timeline Of The Long Road To Peace". RadioFreeEurope/RadioLiberty.
  63. ↑ Pickman, Sarah. "Tragedy on the Araxes." Archaeology, 30 June 2006.
  64. ↑ de Waal, 2003. səh. 274
  65. ↑ 1 2 Dağlıq Qarabağ bədii ədəbiyyatda vardırmı?. humanrights-az.org. 1 Mart 2014.
  66. ↑ Thomas de Waal on Conflict in the Caucasus. fivebooks.com. 27 Sentyabr 2010.
  67. ↑ MUSİQİ SƏNƏTİNİN İNKİŞAFI TARIXI

Biblioqrafiya

Tarixi nəzərlər

  • Cheterian, Vicken. War and Peace in the Caucasus: Russia's Troubled Frontier. New York: Columbia University Press. 2011. ISBN 9780231700658.
  • Cox, Caroline and John Eibner (1993). Ethnic Cleansing in Progress: War in Nagorno Karabakh. Zürich; Washington: Institute for Religious Minorities in the Islamic World.
  • Croissant, Michael P. The Armenia-Azerbaijan Conflict: Causes and Implications. Westport, Connecticut: Greenwood Publishing Group. 1998. ISBN 9780275962418.
  • Curtis, Glenn E (1995). Armenia, Azerbaijan and Georgia Country Studies. Washington D.C.: Federal Research Division Library of Congress.
  • de Vaal, Tomas. Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War. New York: New York University Press. 2003. ISBN 9780814719459.
  • Freire, Maria Raquel (2003). Conflict and Security in the Former Soviet Union: The Role of the OSCE. Burlington, VT: Ashgate.
  • Griffin, Nicholas (2004). Caucasus: A Journey to the Land Between Christianity and Islam. Chicago: University of Chicago Press.
  • Karny, Yo'av (2000). Highlanders: A Journey to the Caucasus in Quest of Memory. New York: Douglas & McIntyre.
  • Gerard Libaridian (1988). The Karabagh file: Documents and facts on the region of Mountainous Karabagh, 1918–1988. Cambridge, Mass: Zoryan Institute; 1st ed.
  • Human Rights Watch. Azerbaijan: Seven Years of Conflict in Nagorno-Karabakh (PDF). New York. 1994. ISBN 1-56432-142-8.

Xüsusi məsələlər və zaman dövrləri

  • Charalampidis, Ioannis. Sponsored To Kill: Mercenaries and Terrorist Networks in Azerbaijan (PDF). Moscow: "MIA" Publishers. 2013. ISBN 978-5-9986-0115-6.
  • André Widmer (2013). The Forgotten Conflict - Two Decades after the Nagorno-Karabakh war. ISBN 978-3-033-03809-7.
  • Chrysanthopolous, Leonidas T (2002). Caucasus Chronicles: Nation-building and Diplomacy in Armenia, 1993–1994. Princeton: Gomidas Institute.
  • Tomas Qoltz (1998). Azerbaijan Diary: A Rogue Reporter's Adventures in an Oil-Rich, War-Torn, Post-Soviet Republic. New York: M.E. Sharpe ISBN 0-7656-0244-X
  • Hakobyan, Tatul. Կանաչ ու Սև: Արցախյան օրագիր [Green and Black: An Artsakh Diary] (erməni). Yerevan-Stepanakert. 2008.
  • Kaufman, Stuart (2001.). Modern Hatreds: The Symbolic Politics of Ethnic War. New York: Cornell Studies in Security Affairs.
  • Richard G. Hovannisian. "The Armeno-Azerbaijani Conflict Over Mountainous Karabagh." Armenian Review, XXIV, Summer 1971.
  • Hovannisian, Richard G. "Mountainous Karabagh in 1920: An Unresolved Contest." Armenian Review, XLVI, 1993, 1996.
  • Malkasian, Mark (1996). Gha-Ra-Bagh!: The Emergence of the National Democratic Movement in Armenia. Wayne State University Press.
  • Rost, Yuri (1990). The Armenian Tragedy: An Eye-Witness Account of Human Conflict and Natural Disaster in Armenia and Azerbaijan. New York: St. Martin's Press
  • Shahmuratian, Samvel (ed.) (1990). The Sumgait Tragedy: Pogroms Against Armenians in Soviet Azerbaijan. New York: Zoryan Institute.
  • Taarnby, Michael. The Mujahedin in Nagorno-Karabakh: A Case Study in the Evolution of Global Jihad. Real Instituto Elcano. 2008.

Bioqrafiyalar

Xarici keçidlər

Vikianbarda Birinci Qarabağ müharibəsi ilə əlaqəli mediafayllar var.

Şablon:Dağlıq Qarabağ münaqişəsi

















































Qarabağ müharibəsi əks olunmuş poçt markası

Qarabağ müharibəsi — 1991-1994-cü illərdə Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ ərazisi üstündə Ermənistanla Azərbaycan arasında şiddətli hərbi ixtilaf. Müharibə 1988-ci ildən başlayaraq Ermənistan SSR-in Azərbaycan SSR-ə qarşı irəli sürdüyü ərazi iddialarına əsaslanan Qarabağ münaqişəsinin davamı olmuşdur.

Hərbi əməliyyatlar 1994-cü ilin may ayında Azərbaycan və Ermənistan arasında imzalanmış atəşkəslə başa çatmışdır. İxtilafın nəticəsində 30.000 yaxın insan həlak olmuş, Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ ərazisi və ətrafında yerləşən 7 inzibati rayonu Ermənistan silahlı qüvvələrinin işğalına məruz qalmışdır.

Münaqişə

1960-cı illərin ortalarında Ermənistan SSR-də növbəti dəfə antiazərbaycanlı hərəkat qızışdı. 1965-ci il aprelin 23-də "erməni genosidi"nin 50 illiyi, Andronikin isə 100 illiyi Ermənistanda geniş qeyd edildi və bu da bu torpaqlarda yaşayan azərbaycanlıların daha da sıxışdırılmasına yeni, güclü təkan verdi. DQMV-də erməni millətçiliyi açıq surətdə dərin kök salırdı. Vilayətin azərbaycanlılar yaşayan məntəqələrinə kömək etmək məqsədilə 1967-ci ildə ayrılan vəsaitin Bakıda DQMV-nin rayonları üzrə konkret tələblər üzrə bölünüb təsdiq olunması cəhdinə erməni lobbisi ciddi müqavimət göstərdi. Həmin il Stepanakertdə bir neçə azərbaycanlı qətlə yetirildi.

Cənubi Qafqazın iki dövləti arasındakı münaqişə 1988-ci ildə, Ermənistanın Azərbaycana ərazi iddiaları şəklində başlayıb. Azərbaycan 20% ərazisi – keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti və ona yaxın 7 inzibati rayon Ermənistan Silahlı Qüvvələrinin işğalı altındadır. 1994-cü ilin mayında tərəflər arasında atəşkəs imzalanıb və Rusiya, Fransa və ABŞ kimi dövlətlərin həmsədrlik etdiyi ATƏT-in Minsk qrupunun vasitəçiliyi altında başlanılan sülh danışıqları hələ də uğursuz şəkildə davam edir. İşğal altında olan Azərbaycan ərazilərinin qeyd-şərtsiz boşaldılması haqda BMT Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən qəbul edilmiş dörd qətnamə Ermənistan tərəfindən icra edilməmiş olaraq qalır. Müharibə illərində Azərbaycana böyük maddi və mənəvi zərər dəymiş, çoxu günahsız dinc sakin olan 30 min azərbaycanlı ermənilər tərəfindən qətl edilmiş, bir milyona yaxın insan qaçqın və məcburi köçkünə çevrilmişdir. İşğal edilmiş ərazilərdə 600 məktəb, 65 peşə məktəbi və 700 səhiyyə obyekti Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən dağıdılıb.

Erməni işğalı

1985-ci ildə Mixail Qorbaçov SSRİ Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin baş katibi vəzifəsinə seçiləndən sonra azərbaycanlılara qarşı erməni ekspansiyasının növbəti mərhələsi başlayır. Artıq 1987-ci ilin sonlarından etibarən Ermənistan SSR-nin paytaxtı Yerevan (İrəvan) şəhərində Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Ermənistana birləşdirilməsi tələbləri ilə kütləvi aksiyalara başlanılır. Eyni zamanda, istər sovet erməniləri, istrəsə də xaricdəki erməni diasporu tərəfindən Miatsumun həyata keçirilməsi üçün fəal ideoloji hazırlıq həyata keçirilir. M.Qorbaçovun müşaviri sovet iqtisadçı alimi akademik A.Aqanbekyan "Humanite" qəzetinə 1987-ci ilin oktyabr ayında verdiyi müsahibədə, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin guya Azərbaycanla deyil, məhz Ermənistanla daha sıx tarixi, iqtisadi-təsərrüfat əlaqələrinə malik olmasını bildirərək, Muxtar Vilayətin Ermənistana birləşdirilməsi bəyanatı ilə çıxış edir. Bu dövr həm də, ermənilərin şovinst-millətçiliyinə xidmət edən "Qarabağ" və "Krunk" təşkilatlarının fəaliyyəti, "ziyalı" pərdəsinə bürünmüş Silva Kaputikyan, Zori Balayan və s. şəxslərin bu istiqamətdə canfəşanlığı ilə xarakterizə olunur.

Azərbaycanlıların Ermənistandan kütləvi deportasiyası

1988-ci ilin yanvar ayından etibarən, SSRİ-nin ali rəhbərliyinin dəstəyinə arxalanan ermənilər Ermənistan SSR-də yaşayan azərbaycanlıların tarixi torpaqlarından kütləvi deportasiyasına başlayırlar. Ermənistandan qovulan azərbaycanlıların ilk dalğası 1988-ci yanvarın 25-də Azərbaycana yetişir. 1988-ci il fevralın 19-dan etibarən İrəvanda kütləvi mitinqlər başlanır. Mitinq iştirakçıları "Ermənistanı türklərdən təmizləməli!", "Ermənistan yalnız ermənilər üçündür!" kimi şüarlar irəli sürürdülər. Mitinqlərin üçüncü günü İrəvanda salamat qalmış yeganə məscid binası (XX əsrin əvvəllərində şəhərdə 8 məscid olmuşdur) və azərbaycanlı orta məktəbi, C. Cabbarlı adına İrəvan Azərbaycanlı Dram Teatrının ləvazimatı yandırıldı. İrəvanda bu hadisələrə qarşı etirazını bildirən azərbaycanlıların evlərinə od vurdular. Erməni millətçiləri üçün Ermənistanda ən münbit rayonlarda yaşayan 200 mindən artıq azərbaycanlıları oradan çıxarmaq Qarabağ məsələsini həll etmək qədər vacib idi. Bu proses 1989-cu ildə başa çatdırılır, həmin illər ərzində 220 000-dən çox azərbaycanlı deportasiyaya məruz qalır.

Sumqayıt hadisələri

"Sumqayıt qırğınları" proqramının icraçılarından ən fəalının 1959-cu ildə anadan olmuş Eduard Robertoviç Qriqoryan adında erməni idi. Öldürülən 26 ermənidən 6 nəfəri onun payına düşürdü. Hadisədən on gün əvvəl Sumqayıtın bütün əmanət kassalarından ermənilərin öz əmanətlərini kütləvi şəkildə götürmələri, qırğınların videolentə alınması üçün erməni operatorlarının əvvəlcədən hadisələrin planlı şəkildə törədiləcəyi yerlərdə özlərinə xəlvəti çəkiliş mövqeyi seçmələri, iki gündən sonra həmin lentlərin montaj edilib bütün dünyanı dolaşdırılması, "Sumqayıt qurbanları"nın xatirəsini "əbədiləşdirmək" üçün əvvəlcədən hazırlanmış abidənin dərhal Xankəndində (Stepanakertdə) qoyulması və bu kimi faktlar sübut edir ki, bütün bunlar erməniləri, eləcə də dünya ictimaiyyətini Azərbaycan xalqına qarşı ayağa qaldırmaq, onun "vəhşi" obrazını yaratmaq məqsədini güdmüşdür. Sumqayıt qırğınlarının fəal təşkilatçılarından erməni Ohanyanın, Samoylov və Pavlovskinin adları isə uzun müddət mətbuatdan gizli saxlanmışdı. Sonralar Levon Ter-Petrosyan öz müsahibələrinin birində demişdi ki, Sumqayıt hadisələrindən sonra Azərbaycan xalqı şok vəziyyətinə düşmüşdü. Əgər ölkə rəhbərliyi bu məqamdan istifadə edib DQMV-nin Ermənistana birləşdirilməsi haqqında qərar çıxarsaydı Azərbaycan xalqı buna etiraz edə bilməyəcəkdi. Bu sözlər aydın sübut edir ki, Sumqayıt faciəsi ermənilərə öz separatçılıq aksiyalarını həyata keçirməkdən ötrü lazım olmuşdur. [1]

Müharibənin başlanması

Azərbaycan əsgərləri döyüşdən sonra

1989-cu ilin ikinci yarısından etibarən Sovet Ordusundan qalan hərbi dəstəyə arxalanan erməni silahlı birləşmələrinin Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin azərbaycanlılar məskunlaşmış yaşayış məntəqələrinə və müxtəlif nəqliyyat vasitələrinə hücumlar etməyə başlayırlar.

1988-ci ildə Dağlıq Qarabağda ermənilərin kompakt yaşadığı yaşayış məntəqələrindən azərbaycanlılar qovulmağa başlayır. Həmin ilin sentyabr ayında Dağlıq Qarabağın ən böyük yaşayış məntəqəsi olan Xankəndidən bütün azərbaycanlılar, Şuşadan isə ermənilər qovulur. 1988-ci il sentyabrın 21-də Qarabağda Xüsusi idarə rejimi elan olunur. Noyabr ayında azərbaycanlıların Ermənistandan kütləvi şəkildə deportasiyası təşkil olunur. Bunacavab olaraq Bakıda kütləvi mitinqlər keçirilir. 1988-ci ildə Ermənistanda kütləvi dağıntılara səbəb olan Spitak zəlzələsi baş verir. Qarabağda Xüsusi idarə komitəsi təşkil olunur, onun başçısı isə Moskvadan təyin olunan Arkadi Volski idi. Noyabr ayında həmin komitə buraxılır. 1989-cu il iyul ayının 29-da Ermənistan ərazisində Azərbaycandan gedən qatarlara olan hücumlar nəticəsində Ermənistanla Azərbaycan arasında dəmir yolu əlaqəsi kəsilir. Ermənistan tərəfindən Azərbaycanın Naxçıvan Muxtar Respublikasının təcridinə başlanılır. Bunun əvəzində Azərbaycan SSR Ermənistanın blokadaya alınması barədə qərar qəbul edir. Bu qərar Ermənistan iqtisadiyyatına ağır zərbə vurur, belə ki, Ermənistana gələn malların 2/3-si Azərbaycan ərazisindən keçirdi. Dekabr ayının 1-də Ermənistan SSR-nin Ali Soveti qeyri-qanuni şəkildə "Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti"nin Ermənistan SSR-yə birləşdirilməsi haqqında" qərar qəbul etdi. 1990-cı ildə Ermənistan açıq şəkildə Azərbaycana qarşı işğalçılıq fəaliyyətinə start verdi. 1990-cı ilin martın 24-də ermənilər Qazax rayonunun Bağanıs Ayrım kəndini işğal edirlər. İşğal nəticəsində 10 nəfər azərbaycanlı öldürülür, 100-dən çox ev yandırılıb və kəndin sağ qalan əhalisi öz torpaqlarından qovulub. [2] 1990-cı il yanvar ayında Bakıya Sovet qoşunları yeridilir, Qanlı yanvar gecəsində 100-dən çox insan öldürülür. 20 yanvarda Ayaz Mütəllibov Azərbaycan Kommunist Partiyasının başçısı təyin olunur, ikinci katib Viktor Polyaniçko isə Dağlıq Qarabağı idarə edən xüsusi nümayəndə kimi ora göndərilir. İyul ayının 25-də Sovet rəhbərliyi Dağlıq Qarabağdakı bütün qanunsuz silahlı birləşmələrin tərk-silah edilməsi əmrini verir. 1991-ci ilin əvvəlində ermənilərin Qazax və Göygöl rayonlarına olan hücumları intensivləşdi. Erməni silahlı quldur dəstələri azərbaycanlıların yaşadığı kəndlərə daha tez-tez hücum edərək onları yandırır, dinc əhalini güllələyirdilər. Buna cavab olaraq Sovet ordusu və Azərbaycan XTPD-si həmin rayonlarda erməni silahlılarına qarşı Çaykənd əməliyyatını həyata keçirir.

Ermənistanın işğalçılıq siyasətini pərdələmək məqsədilə 1991-ci il sentyabr ayının 2-də erməni separatçıları Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağ regionunda qeyri-qanuni olaraq "Dağlıq Qarabağ Respublikası"nın qurulmasını bəyan etdilər.

Sentyabr ayının 23-də Ermənistan və Azərbaycan prezidentlərinin Rusiyanın Jeleznovodsk şəhərində Rusiya və Qazaxıstan prezidentlərinin vasitəçiliyi ilə görüşü keçirildi. Görüş zamanı prezidentlər münaqişənin sülh yolu ilə həlli barədə razılığa gəldilər. Əldə olunmuş razılaşmaya baxmayaraq, erməni hərbi birləşmələri Xocavənd və Hadrut rayonları ərazisində azərbaycanlı əhaliyə qarşı kütləvi hücumlara başladılar. Nəticədə bu rayonların azərbaycanlılar yaşayan kəndlərinin əksəriyyəti işğal olundu, azərbaycanlı əhali isə güclə öz torpaqlarını tərk etmək məcburiyyəti qarşısında qaldı. Noyabrın 20-də Qarakənd səmasında sülh danışıqları üçün Qarabağa gedən və içərisində Azərbaycan, Rusiya və Qazaxıstanın hökümət nümayəndələrinin olduğu helikopter vurulur. Buna cavab olaraq noyabrın 20-də artıq müstəqil olan Azərbaycan parlamenti Dağlıq Qarabağın muxtar statusunu ləğv edir və Stepanakert şəhərinin adını Xankəndinə dəyişdirir.

Müharibənin aktiv fazası

Fayl:18djv20100513194 1.png
Qarabağ müharibəsi zamanı Allahverdi Bağırovun əllə çəkilmiş xəritəsi

Müharibənin ilk günlərindəcə Azərbaycan və Ermənistan qarşılıqlı hücuma keçir. 1992-ci il yanvarın 26-da yeni təşkil olunmuş Azərbaycan ordusu Şuşa yaxınlığında Daşaltı əməliyyatını keçirir və məğlub olur. Fevral ayında ermənilər rus qoşunları ilə bərabər Qarabağda hücuma keçərək bir neçə kəndi tutur, fevralın 26-da isə Xocalını ələ keçirərək dinc əhaliyə qarşı qırğın törədirlər. 9 mayda ermənilər Şuşanı, 18 mayda isə Laçın şəhərini işğal edirlər. 7 iyunda Əbülfəz Elçibəy Azərbaycan prezidenti seçilir, bundan dərhal sonra iyunun 12-də Azərbaycan ordusu cənhədə hücuma keçir. Hücum nəticəsində azərbaycanlılar tezliklə Şaumyan rayonunu, iyulun 4-də isə Ağdərəni ələ keçirirlər. Sentaybr ayının 1-də Azərbaycan ordusu Sırxavənd kəndini işğaldan azad edir, bu zaman artıq Dağlıq Qarabağın ərazisinin yarısı Azərbaycan ordusunun nəzarəti altında idi. Bundan sonra Rusiya ermənilərə etdiyi yardımların həcmini artırmağa başlayır, oktyabrın 24-də isə ABŞ Konqresi Azərbaycana dövlət yardımını qadağan edən 907-ci düzəlişi qəbul edir. Böyük dövlətlərin Ermənistana verdiyi dəstək tezliklə öz bəhrəsini verir. [3]

Şuşa şəhərinin işğalı

border=none Əsas məqalə: Şuşanın işğalı

Mart ayının 2-də Azərbaycan Respublikası Birləşmiş Millətlər Təşkilatının üzvü seçildi. Mart ayının 11-də Avropa Şurası Nazirlər Komitəsi Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağ regionunda dinc əhaliyə qarşı baş vermiş zorakılıq aktlarını pisləyən bəyanatla çıxış etdi. Mart ayının 24-də ATƏM-in dəstəyi ilə Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı konfransın çağırılması qərara alınır.

May ayının 7-də Ermənistan və Azərbaycan dövlət başçılarının münaqişənin nizamlanması ilə əlaqədar İranın vasitəçiliyi ilə Tehranda görüşü keçirilir. Görüşün sonunda dövlət başçıları kommunike imzalayırlar. Bu kommunike imzalanandan dərhal sonra may ayının 8-də erməni hərbi birləşmələri tərəfindən Şuşa şəhəri işğal olunur. May ayının 17-də isə münaqişənin nizamlanması ilə bağlı müxtəlif səviyyələrdə danışıqların davam etdiyi bir vaxtda erməni hərbi birləşmələri Laçın şəhərini işğal etdilər.

Azərbaycan Ordusunun 1992-ci il yay əməliyyatları

border=none Əsas məqalə: Goranboy əməliyyatı

1992-ci ilə qədər Ermənistan Respublikasının milli ordusu var ikən Azərbaycan hakimiyyətinin milli ordu işinə soyuq baxması nəticəsində ermənilər Azərbaycan torpaqlarının %5-ini işğal etmişdir. 1 iyun 1992-ci ildə Elçibəy prezident seçilmiş və bu ərəfədə Azərbaycan ordusu hücuma keçmişdir. 1992-ci ilin 12 iyununda Aşağı Ağcakənd, 7 iyulda Ağdərə olmaq üzrə işğal edilmiş torpaqların %3,5-i geri alınmışdır. [4]

Ermənistanın işğalçılıq müharibəsi

Qarabağ müharibəsi nəticəsində qaçqın olmuş ana

Sentyabr ayının 19-da Ermənistan və Azərbaycan müdafiə nazirləri Rusiyanın Soçi şəhərində hərbi əməliyyatların dayandırılması ilə bağlı razılaşma əldə etdilər. Həmin il dekabr ayında bu razılaşmanı pozan Ermənistan tərəfi Azərbaycan Respublikasının Zəngilan rayonunun 8 kəndini işğal etdi.

1993-cü il aprel ayının 3-də erməni hərbi birləşmələri tərəfindən Azərbaycan Respublikasının Kəlbəcər rayonu işğal olundu. Aprel ayının 6-da BMT Təhlükəsizlik Şurasının sədri Kəlbəcər rayonun işğalını pisləyən bəyanat verdi. Aprel ayının 15-də isə Avropa Şurası Nazirlər Komitəsi münaqişənin kəskinləşməsi ilə bağlı bəyannamə ilə çıxış etdi. Aprel ayının 15-də isə Avropa Şurasının Nazirlər Komitəsi Dağlıq Qarabağda münaqişə vəziyyətinin gərginləşməsi ilə bağı bəyanat qəbul etdi. Aprel ayının 25-29-da İslam Konfransı Təşkilatı Azərbaycan Respublikasının ərazilərinin işğalını pisləyən qətnamə qəbul etdi. Aprel ayının 30-da isə BMT Təhlükəsizlik Şurası Azərbaycan Respublikasının Kəlbəcər və digər işğal olunmuş rayonlarından bütün işğalçı qüvvələrin dərhal çıxarılması tələbini özündə əks etdirən 822 saylı Qətnamə qəbul etdi.

İyul ayının 23-də erməni hərbi birləşmələri Azərbaycan Respublikasının Ağdam rayonunu işğal etdilər. İyul ayının 29-da BMT Təhlükəsizlik Şurası işğalıçı qüvvələrin qeyd şərtsiz və dərhal işğal olunmuş Ağdam və digər ərazilərdən çıxarılması tələbini özündə əks etdirən 853 saylı Qətnamə qəbul etdi. Avqust ayının 18-də isə BMT Təhlükəsizlik Şurasının sədri müvafiq tələbləri özündə əks etdirən bəyanatla çıxış etdi. BMT və ATƏT-in xəbərdarlıqlarına baxmayaraq, avqust ayının 23-26-da Füzuli və Cəbrayıl, həmin ayın 31-də isə Qubadlı rayonu Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal olundu.

Oktyabr ayının 14-də BMT-nin Təhlküsəizlik Şurası işğalçı qüvvələrin zəbt olunmuş ərazilərdən çıxarılması tələbini özündə ifadə edən növbəti, 874 saylı Qətnamə qəbul etdi. Oktyabr ayının 28-noyabr ayının 1-i aralığında Horadiz qəsəbəsi və Zəngilan şəhəri işğal edildi. Noyabr ayının 11-də işğal olunmuş ərazilərin dərhal azad olunması tələbini əks etdirən BMT Təhlükəsizlik Şurasının növbəti, 884 saylı Qətnaməsi qəbul edildi.

1994-cü il yanvar ayının 10-11-də Şimali Atlantika Müqaviləsi Təşkilatı üzv Dövlət və Hökumət başçıları tərəfindən ərazi əldə edilməsində güc istifadəsini pisləyən, həmçinin regionda sülh və sabitliyin bərqərar edilməsi, əməkdaşlığın inkişafıetdirilmsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistanın suverenliyi, müstəqilliyi və ərazi bütövlüyünə hörməti ifadə edən bəyannamə qəbul edildi.

Həmin il aprel ayının 15-də MDB üzv dövlətlərinin suverenliyi, ərazi bütövlüyü və sərhədlərinin toxunulmazlığına hörməti ifadə edən təşkilatın Bəyannaməsi qəbul olundu. Ermənistan MDB-nin üzvü olan və bu Bəyannaməyə qoşulmayan yeganə dövlət oldu. Bişkek protokolu imzalandıqdan (10.05.1994) sonra, may ayının 12-də cəbhə xəttində atəşkəs haqqında razılaşma qüvvəyə mindi.

Nəticə

Ermənistan Respublikasının hərbi təcavüzü nəticəsində Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağ ərazisi və onun ətrafındakı 7 inzibati rayonu işğal altına düşmüşdür.

  • 1988-1993-cü illərdə Azərbaycanın 12246.6 km² ərazisi işğal edilmişdir:
  • 26 noyabr 1991-ci il tarixinədək olan inzibati ərazi bölgüsünə əsasən:

Bu hərbi təcavüz nəticəsində Azərbaycan ərazilərinin 14.14%-i[12] işğal edilmiş, 20 mindən çox insan qətlə yetirilmiş, 50 mindən artıq adam yaralanmış və şikəst olmuşdur. Bir milyondan artıq insan qaçqın və məcburi köçkün şəraitində yaşamaqdadır.

Azərbaycana dəyən maddi ziyan

Birinci Qarabağ müharibəsi (Azərbaycan)
İkinci Qarabağ müharibəsinə kimi işğal altında olan Azərbaycan əraziləri

İşğal nəticəsində Azərbaycana aid cəmi uzunluğu 25 min km olan avtomobil yolu, yenə cəmi uzunluğu 3984 m olan 160 körpü, 14,5 min km uzunluğunda elektrik xətti, 2500 elektrik trafosu, 2 min km qaz boru xətti, 160 su deposu, 34-dən çox qaz dağıtım stansiyası erməni işğalçılar tərəfindən dağıdılmışdır. [13].

İşgal edilmiş bölgələrdə cəmi 140 min şagirdin oxuduğu olan 600 məktəb, 53 min şagirdin təhsil adlığı 65 peşə məktəbi, 2 yüksək öğrənim qurumu məhv edilib. [14] 700 səhiyyə ocağı, bu bağlamda 800 nəfərlik xəstəxana, poliklinikalar, doğum evləri, aptek binaları, təcili yardım xəstəxanaları dağıtılmıştır. Səhiyyə xidmətinə dəyən ümumi iqtisadi ziyan 1,2 milyard dollara yaxındır. [15]

Azərbaycana aid 903 dövlət qeydiyyatında olan, 1500 Dövlət qeydiyyatında olmayan tarix və mədəniyyət abidələri, minlərcə əsərin qorunduğu 26 müzey, 8 rəsm sərgisi, 4,6 milyon kitab və əlyazma saxlanan 927 kitabxana, 85 incəsənət məktəbi, 20 mədəniyyət sarayı, 4 dövlət teatrı ermənilər tərəfindən işgal edilib. [16] Azərbaycanda profesyonal musiqi sənətinin əsasını qoyan musiqiçi Bülbülün, musiqiçi və rəssam Mir Möhsün Nəvvabın xatirə muzeyi talan edilib. Xocalıdaki "Dairəvi Məbəd"(1356-1357) və "Türbə"-nin (14-cü əsr) aqibəti məlum deyil. [17]

Müharibə nəticəsində Azərbaycan Respublikası cəmi 22 milyard dollar məbləğində ziyana məruz qalıb.[18]

Münaqişə dövründə mülki əhaliyə qarşı törədilmiş cinayətlər

Quqark qırğını

1988-ci ilin noyabr ayında Ermənistanın Quqark rayonunda ermənilər tərəfindən 15-i yandırılaraq 21 azərbaycanlı öldürülmüşdür.

Qarakənd faciəsi

1991-ci il noyabr ayının 20-də Xocavənd rayonunun Qarakənd kəndi yaxınlığında erməni terrorçuları Azərbaycan, Rusiya və Qazaxstanı təmsil edən bir qrup yüksək vəzifəli dövlət məmuru və jurnalisti aparan "Mİ-8" vertolyotunu gülləbaran etdilər. Nəticədə 22 nəfər tanınmış dövlət, ictitmai və hərbi xadim qətlə yetirildi.

Xocalı soyqırımı

Fayl:Xocal boy.jpg
Xocalı soyqırımından qaçarkən ayaqları donmuş azərbaycanlı uşağı

1992-ci il fevral ayının 25-26-da erməni silahlı birləşmələri Xankəndidə yerləşən Rusiyaya məxsus 366-cı alayın köməyi iləazərbaycanlılar yaşayan Xocalı şəhərinə hücum edərək dinc əhaliyə qarşı xüsusi qəddarlıqla müşaiyət olunan genosid aktını həyata keçirdilər. Bu faciə nəticəsində 613 dinc sakin qətlə yetirilmiş, 487 nəfər yaralanmış, 1275 nəfər isə əsir götürülmüşdür. Onlardan bir çoxu əsirlikdən qayıtmamış və sonrakı taleyi barədə hər hansı məlumat yoxdur. 366-cı alay Xankəndidən çıxarıldıqdan sonra bu hərbi hissəyə məxsus olan silahlı texnikanın mühüm hissəsi erməni separatçılarına verildi.

Ağdaban soyqırımı

1992-ci ilin aprel ayının 8-də Erməni işğalçıları Kəlbəcərin Ağdaban kəndinə hücum edərək 67 nəfəri qətl etmiş,17 kənd sakini diri-diri yandırmışdır.

Mənbə

İncəsənətdə

border=none Əsas məqalə: Qarabağ müharibəsi populyar mədəniyyətdə

Musiqi əsərləri

Filmoqrafiya

Azərbaycan filmləri

  1. Dağlıq Qarabağ (film, 1948)
  2. Fəryad (film, 1993)
  3. Haray (film, 1993)
  4. Laçın dəhlizi (film, 1993)
  5. Ağ atlı oğlan (film, 1995)
  6. Vətən mənə oğul desə (film, 1996)
  7. Canavar balası (film, 1997)
  8. Hər şey yaxşılığa doğru (film, 1997)
  9. Arxada qalmış gələcək (film, 2005)
  10. Girov (film, 2005)
  11. Yalan (film, 2006)
  12. Biz qayıdacağıq (film, 2007)
  13. Xocalı soyqırımı (film, 2007): İşğaldan 61 gün əvvəl (I hissə), Qətliamın 6 dəqiqəsi (II hissə), Soyqırım (III hissə)
  14. Ermənilər. Riyakarlığın anatomiyası (film, 2008): Forpost əməliyyatı (I hissə), Əsrin siyasi avantürası
  15. Bir addım (film, 2009)
  16. Dolu (film, 2012)
  17. Xoca (film, 2012)

Ermənistan filmləri

  1. Atılmamış güllələr (film, 2008)
  2. Güllə atmış ev (film, 2009)

Gürcüstan filmləri

  1. Qarabağa gəzinti (film, 2005)

Həmçinin bax

İstinadlar

  1. ↑ Azərbaycanlıların soyqırımı və deportasiyası
  2. ↑ Qazax rayonunun 7 kəndi erməni işğalı altındadır
  3. ↑ Qarabağ münaqişəsinin xronologiyası
  4. ↑ Araz Arslanlı, "Tarihten günümüze Karabağ sorunu", Avrasya dosyası, Azerbaycan Özel, Cilt 7, 2001, s.407
  5. ↑ Мельников С. А., Ибрагимов Ч. Г. Азербайджанская ССР. Административно-территориальное деление на 1 января 1977 года / редколлегия: Исаев А. М., Будагов Б. А., Гейбуллаев Г. А.. — 4-е издание. — Баку: Азернешр, 1979. — С. 7. — 215 с.
  6. ↑ 1 2 3 4 5 Thomas De Waal: Black Garden: Armenia and Azerbaijan Through Peace and War or in pdf format
  7. ↑ Laçın Rayon İcra Hakimiyyəti: Rayon haqqında: Coğrafi mövqeyi
  8. ↑ Ağdam Rayon İcra Hakimiyyti: Ağdam: Ərazi
  9. ↑ 1 2 Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsi: Prezident kitabxanası: İnzibati-ərazi vahidləri
  10. ↑ Füzuli Rayon İcra Hakimiyyəti: Rayon haqqında: Tarixi
  11. ↑ Qubadlı Rayon İcra Hakimiyyəti: Rayon haqqında: Tarixi
  12. ↑ Rəsmi məlumatlara görə işğal edilmiş Azərbaycan əraziləri 12246.6 km²-dir və bu 86.6 min km² olan Azərbaycan ərazisinin 14.14%-inə bərabərdir. Ancaq Tomas de Val bu nisbətin 13 % olduğunu düşünür (istinad olaraq bax: Tomas De Vaal, Black Garden. Armenia and Azerbaijan through Peace and War. Nyu-York Nəşriyyatı, 2003-cü il
  13. ↑ Ermenistan'ın Tecavüzü neticesinde Azerbaycan'ın uğradığı Sosyal-İktisadi Zararlar hakkında, Bağımsız Analitik Araştırma Merkezi, Bizim Dernek Dergisi, Eylül 2002, s.34
  14. ↑ Sinan Ogan,"Azerbaycan'da Mülteci Sorunu,www.turksam.org
  15. ↑ Azerbaycanlı Genç bilim adamları Sempozyumu Bildirileri,2005,İstanbul,s.211
  16. ↑ Azerbaycanlı Genç bilim adamları Sempozyumu Bildirileri,2005,İstanbul,s.213
  17. ↑ Ermenistanın Tecavüzü neticesinde Azerbaycanın uğradığı Sosyal-İktisadi Zararlar hakkında,Bağımsız Analitik Araştırma Merkezi,Bizim Dernek Dergisi,Eylül 2002,s.34
  18. ↑ Azerbaycan Cumhuriyeti DİB-ib beyanatı,Azerbaycan gazetesi no.36,Bakü,16 şubat,2000 .

Xarici keçidlər

Şablon:Dağlıq Qarabağ münaqişəsi

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Birinci_Qarabağ_müharibəsi&oldid=3653739"