Qazax

Bu məqalə Qazax şəhəri haqqındadır. Digər mənalar üçün Qazax (dəqiqləşdirmə) səhifəsinə baxın.

Qazax — şəhər, Azərbaycan Respublikasının Qazax rayonunun inzibati mərkəzi.

Tarixi

Qazax vaxtilə oymaq, sultanlıq, sonralar isə qəza mərkəzi olmuşdur. 1909-cu ildən şəhər statusu almış, hazırda isə rayon mərkəzidir. Ehtimallara görə Qazaxın əsası VIII əsrdə ərəb sərkərdəsi Mərvan ibn Məhəmməd tərəfindən qoyulmuşdur. Bu yer haqqında VII əsr hadisələri ilə əlaqədar "Kasak" (Kasaq) kimi ərəb tarixзisi əl – Kufi (IX əsr) də məlumat vermiєdir. Toponim özündə qıpçaq mənşəli "qazax" etnik birliyinin adını əks etdirir. Lakin qıpçaqların bir hissəsi bu zonaya sonralar da gəlmişdir. XI-XII əsrlərdə gürcü çarlarının hərbi qüvvə kimi istifadə etmək məqsədilə Şimali Qafqazdan Şərqi Gürcüstana kütləvi surətdə qıpçaq ailələri köçürdükləri məlumdur. Təkcə 1118-1120–ci illərdə gürcü carı IV Qurucu David 45 minlik süvari ordusu olan 225 min qıpcağı Gürcüstanda yerləşdirmişdi. Turkdilli əhali sayca çoxluq təєkil etdiyi ucun Şərqi Gürcüstan XI-XIII-cu əsr gürcü mənbələrində Didi Turkoba (Boyuk turk obası) adlanırdı. Görünür, həmin türkdilli qıpçaqların əksəriyyəti qazaxlar olmuşlar. Bunu Azərbaycanın şimalında və Gürcüstan, Ermənistan ərazilərində yayılmış qazax etnik birliyinə aid etnotoponimlər də sübut edir.

XV əsrin sonlarında Qazax sultanlığı yaradılmışdır. Səfəvilər dövründə Qazax sultanlığı Qarabağ bəylərbəyliyinə daxil idi.

Qazax sultanlığının hakimləri sultan titulu daşıyırdılar və irsi hakimiyyətə malik idilər. Qazax sultanlığına 3 nəsil rəhbərlik etmişdir. 1-ci nəslə "Qazaxlı" və ya "Alqazaxlı" deyilən Şıxlinskilər aiddir

Osmanlı sultanı III Əhmədin (1703-1730) dövründə qazaxlılar osmanlıların tərəfinə keçdiyinə görə səfəvilər yenidən Qazaxı geri alarkən "Qazaxlı" tayfasını rəhbərlikdən azad etmiş, onların əvəzinə iranlı Sübhanverdi xan adlı sərkərdəni Qazaxa sultan təyin etmişlər. Bununla da II feodal sülaləsinə Sübhanverdi xan başçılıq etmişdir.

Həmin dövrdə Qazax sultanlığı hələ Qarabağ bəylərbəyliyinə tabe idi. 1736-cı ildə Nadir şah Muğanda özünü şah elan etdi. Lakin Qarabağ bəylərbəyi Uğurlu xan Ziyad oğlu onun hakimiyyətinə öz etirazını bildirdi. Bu səbəbdən Nadir şah taxta əyləşdikdən sonra Gəncə xanının nüfuzunu zəiflətmək üçün Qazax, Şəmşədil və Borçalı mahallarını Kaxetiya çarlığına verdi. Bundan sonra Kaxetiya çarı II İraklinin fərmanı ilə 1774-cü ildə Qazax sultanlığına rəhbərliyə Salahlıda bəylik edən Kosa Mirzalı ağanın nəslindən olan Pənah ağa rəhbər təyin edildi. Bununla III feodal sülaləsinin hakimiyyəti başladı.

1752-ci ildə Qazax sultanlığı II İraklini məğlub edən Şəki xanlığına birləşdirildi, Şəki xanı Hacı Çələbinin vəfatından sonra yenidən II İraklinin vassallığına keçdi. 1801-ci ildə Qazax sultanlığı Qərbi Gürcüstanın təkibində Rusiyaya birləşdirildi. 1819-cu ildə sultanlıq ləğv edilərək distansiyaya çevrildi. 1867-ci il dekabrın 9-da Yelizavetpol quberniyasının tərkibində Qazax qəzasına çevrilmişdir. Qazax qəzası indiki Tovuz, Ağstafa, Qazax rayonlarını və sovet dövründə Ermənistana verilmiş keçmiş Azərbaycan torpaqları olan Dilican dərəsi və Göyçə gölünə qədər əraziləri əhatə edirdi. 1929-cu ildə Qazax qəzası ləğv olunmuşdur. 1930-cu il avqustun 8-də Qazax rayonu yaradılmış, 1939-cu il yanvarın 24-də bir hissəsi yeni yaradılan Ağstafa rayonuna verilmişdir. 1959-cu il dekabrın 4-də Ağstafa rayonu Qazax rayonundan ayrılmışdır. 1982-ci ildə Qazax rayonunun İncədərə yaylası, Kəmərli, Aslanbəyli və Qaymaqlı kəndlərinin ərazilərinin hissələri, 1986-cı ildə Qazax rayonunun 2500 hektarlıq otlaq əraziləri Ermənistan tərəfindən müxtəlif adlar altında zəbt edilmişdir.

Qarabağ müharibəsi dövründə Ermənistan Azərbaycanla həmsərhəd bütün bölgələrə hücum etmişdir. Bu bölgələrdən biri də Qazax rayonu idi. Ermənistan artıq 1990-cı ildə martın 23-dən 24-ə keçən gecə qabaqcadan təşkil edilən plan əsasında Bağanıs Ayrım kəndinə hücum edərək kəndi işğal etmişlər. 1992-ci ilin aprel ayında isə ermənilər hücum edərək rayonun daha iki kəndini, Barxudarlı və Soflu kəndlərini işğal etdilər. Daha sonrakı illərdə ermənilər Qazaxın daha dörd kəndini işğal etdilər. İşğal olunan kəndlər Aşağı Əskipara, Xeyrimli, Qızılhacılı, Yuxarı Əskipara kəndləridir.

25 yanvar 2016-cı ildə A.R. Müdafiə Nazirliyi Qazax rayonu ilə Ermənistanın Noyemberyan yaşayış məntəqəsi arasındakı ərazidə yerləşən Odundağ yüksəkliyinin Azərbaycan ordusunun nəzarətinə keçməsi haqqında məlumat yayıb.

Mədəniyyəti

Qazax rayonunda dünya, ölkə və yerli əhəmiyyətli 112 tarixi abidə var. Onlardan 54-ü arxeoloji, 46-sı memarlıq, 7-si monumental-tarixi abidə, 5-i dekorativ-tətbiqi incəsənt abidəsidir.

Qazaxda 112 abidə var.Bunlar - Damcılı mağara düşərgəsi,(Paleolit dövrü)Alban məbədi(6-cı əsr),Qırmızı kürpü(12-ci əsr) və s

məscid

Coğrafiyası və iqlimi

Qazax rayonu Azərbaycanın şimal-qərbində yerləşir. Gürcüstan Respublikası ilə 9 km, Ermənistan Respublikası ilə isə 168 km məsafədə həmsərhəddir. Ərazisi – 701 km²-dir.

Mülayim qış və isti yay. Orta aylıq temperatur yanvarda 0-6°С, iyunda 18-25°С. Qış quraq keçir. İllik yağıntı 350-700 mm-dir.

Əhalisi

AzStat-ın 1 yanvar 2015-ci il tarixinə olan məlumatına əsasən Qazax şəhərinin əhalisi 23 min nəfərdir.

Görkəmli şəxsləri

• Hacı Mahmud Əfəndi (d. 1835 – ö. 1896) — Şeyx, məşhur din xadimi, şair, təsəvvüf alimi. Seyidovlar nəslinin Ulu babası Hacı Mahmud Əfəndidir
• Əliağa Şıxlinski – (1865-1943) artilleriya general-leytenantı, "Rus artilleriyasının Allahı" adı ilə məşhurdur.
• Telman Nəbiyev - (1934 - 2012) tanınmış Azərbaycan neft mühəndisi Qazax rayonun deputatı Kamran Nəbizadənin atası.
• Fərrux ağa Qayıbov – (1889-1916) ilk azərbaycanlı hərbi təyyarəçi, ölümündən sonra 4-cü dərəcəli "Müqəddəs Georgi" ordeni ilə təltif edilmişdir.
• Nigar Şıxlinskaya – (1878-1931) ilk azərbaycanlı tibb bacısı.
• İbrahim ağa Vəkilov – (1853-1934) general, ilk azərbaycanlı hərbi topoqraf.
• İbrahim Rəhimov- (1849-1927)- Həkim diplomu almış ilk azərbaycanlı, ilk azərbaycanlı psixiatr-həkim, həkim-humanist, ictimai xadim.
• Xədicə Qayıbova – (1893-1938) ilk azərbaycanlı pianoçu qadınlardan biri.
• Gövhər Qazıyeva- (1887-1960)- ilk azərbaycanlı aktirisa.
• Məmmədrza ağa Vəkilov – (1884-1944) Bakıda ilk poliklinika xidmətinin təşkilatçısı.
• Qeysər Kaşıyeva(1893-1972)-ilk azərbaycanlı rəssam qadın.
• Əhməd Seyidov (d. 1892 – ö. 1977) — alim, Zaqafqaziyada ilk pedaqoji elmlər doktoru, professor, əməkdar elm xadimi, Azərbaycan pedaqogika tarixinin ilk tədqiqatçılarından biri, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin keçmiş rektoru.
• Sona Vəlixan(1883-1982)- göz həkimi, əməkdar elm xadim, professor, Azərbaycan Oftalmoloqlar Cəmiyyətinin sədri.İlk oftalmoloq qadın (1933), İlk Tibb elmləri doktoru elmi dərəcəsinə layiq olan ilk azərbaycanlı qadın olmuşdur.
• Mustafa ağa Vəkilov(1899-1943)- Azərbaycanın ilk hüquq professoru, Sarbonna Universitetinin məzunu.
• Nəcməddin Hacıyev(Dilbazi) (1926-1980)- Professor, Sovet Kosmik Tərabətinə öz töhfəsini vermiş ilk Azərbaycanlı, SSRİ idman ustası,Səbail və Nərimanov rayon sovetlərinin deputatı, Azərbaycan Elmi- Tədqiqat Həkim Nəzarəti və Müalicəvi Bədən Tərbiyəsi Cəmiyyətinin və Azərbaycan Alpinizm Federasiyasının sədri. Kabarda-Balkar Muxtar Respublikası AS fəxri fərmanına (1960) və Azərbaycan Ali Sovetinin fəxri fərmanına layiq görülmüşdür.
• Məqsəd Qocamanov(1960)- BDU-nun kafedra müdiri, professor, geodeziya və kartoqrafiya sahəsi üzrə ilk və yeganə elmlər doktoru.
• Məmməd Abdullayev (1903-1972)-Alim, Müəllim, Fizika-riyaziyyat Elmləri doktoru alimlik dərəcəsi almış ilk azərbaycanlı fiziklərindəndir.
• Səməd ağa Ağamalıoğlu (1867-1930)- SSRİ dövlət xadimi, Azərbaycan SSR MİK sədri, ZSFSR MİK sədri, respublikanın ilk xalq torpaq komisarı, publisist, Azərbaycan Demokratik Respublikasının parlamentinin üzvü.
• Aytən Seyidova (Qəhrəmanova) (1966)- alim, müəllimə, pedaqoji elmlər doktoru, dosent, Bakı Slavyan Universitetinin Multikulturalizm kafedrasının müdiri.Müstəqil Azərbaycan Respublikasında ilk pedaqoji elmlər namizədi dərəcəsi alıb.
• Veys Qarani (Təqribi 1800 və ya 1805 təvəllüdlüdür) — Məşhur din xadimi, sufi şeyxi. Seyidovlar soyunun əcdadı Hacı Mahmud Əfəndinin atasıdır.
• Molla Seyid — (Təqribi 1835 və ya 1840 təvəllüdlüdür) — Bəy, Qazax rayonu və İncə dərəsi elində məşhur din xadimi, Aslanbəyli kəndində dükanı olan ilk tacir. Hacı Mahmud Əfəndinin əmisi oğludur. Seyidovlar soyunun Molla Seyidlilər qolunun əcdadıdır.
• Əhməd Əfəndi (din xadimi) (d. 1875 – ö. 1982) — Qazax rayonu, İncə dərəsi eli və Türkiyənin Amasiya şəhərində məşhur din xadimi. Hacı Mahmud Əfəndinin kiçik oğludur.
• Cavad bəy Şıxlinski – (1876-1940) general-mayor, diviziya komandiri.
• İbrahim ağa Usubov – (1872-1920) genaral-mayor, diviziya komandiri.
• Oktay Seyidov (d. 1959 – ö. 2003) Azərbaycan Respublikasının Gəncə şəhərinin və Goranboy, Tovuz, Culfa, Babək, Göygöl, Daşkəsən rayonlarının keçmiş Hərbi komissarı, Polkovnik-leytenant, Şair. Azərbaycanda ən gənc hərbi komissar olmuşdur.
• Məşədi İbrahim bəy Kosalı – xeyriyyəçi. 17 otaqdan ibarət mülkünü 1918-ci ildə Qazax Müəllimlər Seminariyasına bağışlamışdır.
• Çingiz ağa Dilbazov– (1857-1942) xeyriyyəçi. Qazax şəhər Poliklinikasının binasını tikdirmişdir.
• Mirzə Hüseyn Qayıbov – (1830-1917) Zaqafqaziya Ruhani İdarəsinin rəisi.
• Molla Vəli Vidadi – (1707-1809) görkəmli Azərbaycan şairi.
• Molla Pənah Vaqif – (1717-1797) görkəmli Azərbaycan şairi və ictimai xadim. Qarabağ xanının vəziri olmuşdur.
• Əbdürəhmanağa Dilbazoğlu– Azərbaycanın ilk istiqlal şairi. XVIII əsrin II yarısı, XIX əsrin əvvəllərində yaşamışdır.
• Mustafa ağa Arif – şair.
• Kazım ağa Salik – (1781-1842) gökəmli Azərbaycan şairi. Molla Pənah Vaqif ənənələrini öz şerlərində yaşatmaqdır.
• Yəhyabəy Qazaği – (--- 1941) şair. Molla Vəli Vidadinin oğul, Molla Pənah Vaqifin qız nəvəsidir.
• Hacırəhim ağa Vəhidi – (1822-1874) sufi dünyagörüşlü şair olmuşdur.
• Şahnigar xanım Rəncur – (1850-1890) sufi ruhlu şerlər yazıb.
• Abbas ağa Nazir – (1849-1919) şair-tərcüməçi.
• Hacıkərim Sanılı – (1978-1938) şair-pedaqoq.
• Abdullabəy Divanbəyoğlu – (1883-1936) yazıçı.
• Muxtar Hacıyev – (1876-1938) 1921-ci ildə Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin ilk sədri seçilmişdir.
• Səməd Vurğun – (1906-1956) Azərbaycanın xalq şairi (Azərbaycanda ilk dəfə bu ada layiq görülüb).
• Mehdixan Vəkilov – (1902-1975) professor, əməkdar elm xadimi.
• Osman Sarıvəlli – (1905-1990) Azərbaycanın xalq şairi.
• Mehdi Hüseyn – (1909-1964) Azərbaycanın xalq yazıçısı. Görkəmli yazıçı-dramaturq, tənqidçi.
• Mirvarid Dilbazi – (1912-2001) Azərbaycanın xalq şairi (Qadın şairlər arasında Azərbaycanda ilk dəfə bu ada layiq görülmüşdür).
• Əminə Dilbazi – (1919) baletmeyster. Azərbaycanın xalq artisti.
• Əlazan Baycan (Hacı Həsənzadə) – (1913-1989) şair-həkim. Almaniyanın Freyburq şəhərində şəxsi klinikası olmuşdur.
• İsmayıl Şıxlı – (1919-1995) Azərbaycanın xalq yazıçısı, alim-pedaqoq, ictimai-siyasi xadim.
• Elmira Hüseynova – (1933-1995) heykəltəraş.
• Veys Əfəndi — (Təqribi 1865 təvəllüdlüdür) — Türkiyənin savadlı və yüksək dərəcəli İlahiyyatçı alimi. Seyidovlar soyundandır. Hacı Mahmud Əfəndinin böyük oğludur.
• Məhəmməd Əfəndi (d. 1871 – ö. 1961) — Türkiyənin tanınmış İlahiyyat alimi, Amasyada təsərrüfat sahibi. Seyidovlar soyundandır. Hacı Mahmud Əfəndinin ortancıl oğludur.
• Fikrət Seyidov (d. 1930 – ö. 2011) — alim, pedaqoji elmlər doktoru, professor. Əhməd Seyidovun oğlu, Səməd Seyidovun əmisidir.
• İsmayıl Nəsibov (İsmayıl Osman oğlu Nəsibov) — alim, kimya üzrə elmlər doktoru, Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin professoru, 1994-cü ildən Nyu-York Elmlər Akademiyasının üzvü. Aslanbəyli kəndindəndir.
• Xəlil Həmid oğlu Yusifli (d. 1935) — alim, Filologiya üzrə elmlər doktoru, Gəncə Dövlət Universitetinin professoru, Nizami Gəncəvi ədəbi irsinin davamçısı. Aslanbəyli kəndindəndir.
• İsaq Nəbi oğlu İsaqov (d. 1921 – ö. 2006) — Qazax Müəllimlər Seminariyasını və M.F.Axundov adına Azərbaycan Pedaqoji Rus dili və Ədəbiyyatı İnstitutu bitirib. Məşhur müəllim, Aslanbəyli kəndində və Qazax rayonunda məşhur natiqlərdən olub. Professor Qüdrət İsaqovun atasıdır.
• Qüdrət İsaqov (d. 1950) — alim, fizika–riyaziyyat elmləri doktoru, professor, Avropa Təbiət Elmləri Akademiyasının akademiki, Rusiyada nəşr olunan Beynəlxalq Alternativ Energetika və Ekologiya jurnalı baş redaktorunun müavini, Avropa Təbiət Elmləri Akademiyasının fəxri Rentgen medalı laureatı, Aslanbəyli kəndindəndir. Ana nənəsi tərəfdən Seyidovlar nəslindəndir.
• Əhməd Vəliyev (d. 1946) — alim, Odlar Yurdu Universitetinin rektoru, Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin III (2005-2010) və IV (2010-2015) çağırış deputatı, Fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor. Amerika Riyaziyyatçıları Cəmiyyətinin və Nyu-York Elmlər Akademiyasının üzvü Sosial və pedaqoji Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvüdür.
• Fatma Vəkilova – (1912-1987) professor, geologiya-minerologiya elmləri doktoru.
• Sayad Zeynalov – (1886-1942) "Müqəddəs Georgi" ordeninin bütün dörd dərəcəsi ilə təltif olunmuşdur.
• Nazim Əfəndiyev – (1926-1998) professor, Respublikanın əməkdar həkimi. Uzun müddət akademik Zərifə Əliyeva adına göz xəstəlikləri İnstitutunun direktoru işləmişdir.
• Yusif Səmədoğlu – (1935-1998) Azərbaycanın xalq yazıçısı. İlk çağırış Milli Məclisin üzvü olmuşdur.
• Vaqif Səmədoğlu – (1939) Azərbaycanın xalq şairi. Dramaturq-publisist. Milli Məclisin üzvüdür.
• Musa Qocayev – (1932-1993) yazıçı, uzun müddət Dövlət Təhlükəsizlik orqanlarında işləmişdir.
• Teymur Bünyadov – (1928) akademik, tarixçi-etnoqraf.
• Kamal Qarani — (d. 1923 – ö. 2008) — Türkiyə Böyük Millət Məclisinin deputatı, Cümhuriyyət Xalq Partiyasının üzvü, iş adamı, təsərrüfatçı. Seyidovlar soyundandır. Hacı Mahmud Əfəndinin nəvəsi, Məhəmməd Əfəndinin oğludur.
• Səməd Seyidov (d. 1964) — Psixologiya elmləri doktoru, professor, Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinin deputatı. Əhməd Seyidovun nəvəsidir.
• Zəkəriyyə Mehman (d. 1938 – ö. 1999) — Azərbaycanın məşhur yaradıcı aşıqı. Aslanbəyli kəndindəndir.
• Ədalət Nəsibov – (1939) saz ustası, əməkdar incəsənət xadimi, Prezident təqaüdçüsü.
• Aşıq Kərəm İncəli (d. 1945 – ö. 1997) — Məşhur Azərbaycan aşıqı, Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin üzvü, Qazax Aşıqlar Birliyinin sədri, ilk saz məktəbinin Qazax rayonu üzrə yaradıcısı.
• Aşıq İlham Aslanbəyli (İlham Musa oğlu Hacıyev (d. 1965) — Məşhur Azərbaycan aşıqı.
• Tahir İsayev "Serafino" – (1922-2001) İtaliyanın Milli Qəhrəmanı.
• Alı Mustafayev – (1952-1991) Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı.
• Aqil Musayev – (1974-1994) Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı.
• Mərifət Nəsibov – (1972-1992) Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı.
• Şamoy Çobanov – (1965-1990) Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı.
• Firudin Şamoyev – (1962-1992) Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı.
• Bəxtiyar Allahverdiyev – (1909-1974) Sosialist Əməyi Qəhrəmanı.
• Əsgər Eminov – (1924) Sosialist Əməyi Qəhrəmanı.
• Cahandar Yaqubov – (1892-1967) Sosialist Əməyi Qəhrəmanı.
• Əsmər Məmmədova – (1910-1988) Sosialist Əməyi Qəhrəmanı.
• Hacımurad Murğuzov – (1910-1988) Sosialist Əməyi Qəhrəmanı.
• Alı Süleymanov (1880-1959) Sosialist Əməyi Qəhrəmanı.
• Murtuz Carçıyev – (1910-1985) Sosialist Əməyi Qəhrəmanı.
• Məcid Şərifzadə – (1908-1995) Sosialist Əməyi Qəhrəmanı.
• Məhəmməd Əliyev – (1910-1996) Sosialist Əməyi Qəhrəmanı.
• İmran Mirzəyev – (1910-1983) Sosialist Əməyi Qəhrəmanı.
• Hüseyn Arif - (1924-1992) Şair
• Aslan Qəhrəmanlı - (1939-2014) Yazıçı, dramaturq, fizika-riyaziyyat elmləri namizədi
• Ağamalı Sadiq Əfəndi (1947-1995) — Şair-Publisist.Azərbaycan milli istiqlal mübarizi.
• Kamal Axundov-1967,Güləşci,SSRİ idman ustası,AZƏRBAYCAN KİKBOKSİNG FERERASİYASİNİN Vitse prezidenti,polkovnik-leytenant,Kemerli kendindendir

İqtisadiyyatı

Qazax rayonunda 8 iri və orta müəssisə, 13 tibb müəssisəsi, 110 mədəniyyət ocağı, 47 orta ümumtəhsil məktəbi, 31 məktəbəqədər uşaq müəssisəsi, 2 texniki, orta ixtisas və peşə məktəbi, 1 ali təhsil müəssisəsi fəaliyyət göstərir.