Məhəmməd Füzuli

Məhəmməd Füzuli
az-əbcəd. مَحمد سلیمان اوغلو‎
Füzulinin portreti. Müəllif: Əzim Əzimzadə. 1914-cü il.
Doğum adı	Məhəmməd Süleyman oğlu
Təxəllüsü	فضولي
Doğum tarixi	təq. 1494
Doğum yeri	Bağdad, Ağqoyunlu dövləti, Nəcəf, Ağqoyunlu dövləti, Hillə, Ağqoyunlu dövləti və ya Kərbəla, Ağqoyunlu dövləti
Vəfat tarixi	1556
Vəfat yeri	Kərbəla, Osmanlı imperiyası və ya Bağdad, Bağdad əyaləti[d], Osmanlı imperiyası
Vəfat səbəbi	taun xəstəliyi
Milliyyəti	Azərbaycan türkü
Uşağı	Fəzli
Fəaliyyəti	şair, yazıçı
Əsərlərinin dili	Azərbaycan dili, ərəb dili, fars dili, türk dili
Tanınmış əsərləri	Leyli və Məcnun
Məhəmməd Füzuli Vikimənbədə
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Məhəmməd Süleyman oğlu (az-əbcəd. محمد فضولی‎) (təq. 1494, Bağdad, Ağqoyunlu dövləti, Nəcəf, Ağqoyunlu dövləti, Hillə, Ağqoyunlu dövləti və ya Kərbəla, Ağqoyunlu dövləti – 1556, Kərbəla, Osmanlı imperiyası və ya Bağdad, Bağdad əyaləti^[d], Osmanlı imperiyası), daha çox Füzuli (فضولی) təxəllüsü ilə tanınır — XVI əsr Azərbaycan şairi. O, ana dili olan azərbaycanca, farsca və ərəbcə şeirlər yazmışdır. Füzuli türkdilli ədəbiyyatın ən böyük şairlərindən biri, həm Azərbaycan, həm də Osmanlı ədəbiyyatının görkəmli simalarından biri kimi qəbul edilir. Füzulinin yaradıcılığı XVI–XIX əsrlərdən Mərkəzi Asiyaya və Hindistana qədər uzanan fars-türk mədəniyyət sahəsində geniş şəkildə tanınmış və təqdir edilmişdir.

1483-cü ildə indiki İraqda anadan olan Füzuli uşaqlıqda yaxşı təhsil almış, ədəbiyyat, riyaziyyat, astronomiya və xarici dilləri öyrənmişdir. Onun sağlığında Füzulinin doğma yurduna nəzarət Ağqoyunlu, Səfəvi və Osmanlı imperiyaları arasında dəyişmişdir. O, hər üç imperiyanın dövlət səlahiyyətliləri üçün şeirlər yazmış, ilk şeirini Ağqoyunlu şahı Əlvənd mirzəyə həsr etmişdir. Füzulinin bütün həyatı boyu onun bir neçə himayədarı olmuş, lakin heç vaxt onu həqiqətən qane edən birini tapa bilməmişdir və onun şah sarayına qoşulmaq arzusu heç vaxt həyata keçməmişdir. 1556-cı ildə Füzuli taun xəstəliyindən vəfat etmiş və Kərbəlada dəfn olunmuşdur.

Adı

Füzulinin əsl adı Məhəmməd, atasının adı isə Süleymandır. O, "Füzuli" təxəllüsünü öz üzərinə götürdü, bu təxəllüsü həm "qürurlu, çoxlu", həm də "uca, üstün, fəzilətli" kimi tərcümə olunur. O, başqa heç kimin belə təxəllüs seçməyəcəyini bildiyindən fərqlənmək üçün bu adı seçdiyini bildirmişdir.

Həyatı

Füzulinin həyatı haqqında çox az məlumat var. O, 1483-cü ildə anadan olmuşdur və tədqiqatçıların fikrinə görə, ailəsi bayat tayfasına mənsub olmuş, özü də Azərbaycan türklərindən olan şiə müsəlman idi. Bəzi tədqiqatçıların verdiyi təklifə görə, Füzulinin əcdadları feodal çəkişmələr səbəbindən Azərbaycandan İraqa köçmüşdü, lakin başqa mənbələrdə onların Ərəş mahalından köçdüyünü qeyd edilmişdir. Dövrün bəzi mənbələrində ondan "Füzuli-yi Bağdadi" (hərfi mənada – "Bağdadlı Füzuli") kimi bəhs edilmişdir, bu da onun Bağdadda və ya ətraf məntəqədə anadan olduğunu təklif edir. Buna baxmayaraq, digər mənbələr onun doğulduğu yer kimi yaxınlıqdakı Nəcəf, Hillə və ya Kərbəla şəhərlərini göstərirlər. Füzuli uşaqlıqda yaxşı təhsil almış, ədəbiyyat, riyaziyyat, astronomiya və xarici dilləri öyrənmişdir. O, doğma Azərbaycan dili ilə yanaşı, kiçik yaşlarından fars və ərəb dillərini də öyrənmişdir. Füzuli hələ uşaqlıqdan poeziyaya maraq göstərmiş, ilk poetik ilhamını XV əsrin sonlarında yaşamış şair Həbibidən almışdır.

Füzuli yetkinlik yaşına çatana qədər İraqda Ağqoyunlular sülaləsinin (1470–1508) hakimiyyəti altında yaşamış, bundan sonra 1508-ci ildə İrandan Səfəvilər dövlətinin banisi şah I İsmayıl hakimiyyətə gəlmişdir. Səfəvilərin hakimiyyəti ələ keçirən zaman Füzuli artıq məşhur bir gənc şair idi və ilk farsca qəsidəsini Ağqoyunlu şahı Əlvənd mirzəyə həsr etmişdi. 1514-cü ildən sonra Füzuli Bağdadın Səfəvi valisi İbrahim xan Mosulludan himayə almışdır. O, Mosullu ilə onun Nəcəf və Kərbəlaya səfəri zamanı tanış olmuşdur. Füzuli Azərbaycan dilində olan ilk şeirini "Bəngü Badə"ni ("Tiryək və Şərab") adlı məsnəvisini I İsmayıla, iki qəsidəsini və bir tərcibədini Mosulluya həsr etmişdir. Buna baxmayaraq, 1527-ci ildə Mosullu öz qardaşıoğlu tərəfindən öldürülmüşdür və bundan sonra Füzuli himayədarını itirmiş, Hillə və ya Nəcəfə köçmüşdür. Tədqiqatçıların fikrinə görə, o, çox güman ki, bunu Səfəvi əyanları arasında başqa etibarlı himayədar tapa bilmədiyi üçün etmişdi. Füzuli irada İmam Əlinin məscidinin qəyyumu olmuşdur. Bu vəzifəyə baxmayaraq, o, böyük sərvətə sahib deyildi və dəstək üçün müxtəlif himayədarlara arxalanmalı olurdu. Onun 1527–1534-cü illərdəki həyatı haqqında çox şey məlum deyil. Onun Fəzli Çələbi Füzulizadə adında bir oğlu var idi.

Füzulinin ömrünün son illərində şam yandıran kimi çalışdığı İmam Hüseyn türbəsi.

Osmanlı imperiyasının sultanı I Süleyman 1534-cü ildə Bağdadı fəth edəndə Füzuli artıq əlli yaşlarında idi. O, sultana uzun bir qəsidə həsr etmiş, həm də ətrafdakı Osmanlı məmurlarının rəğbətini qazanmaq üçün onlara qəsidələr yazmışdır. Bu məmurlardan biri olan Cəlalzadə Mustafa Çələbi Bağdadda olduğu müddətdə nişançı təyin edilmişdi. O, şiə ziyarətgahlarına edilən ianələrdən artıq qalan məbləğin hesabına Füzulinin gündə doqquz akça təqaüd almasını təşkil etmişdir. Buna baxmayaraq, səlahiyyətlilər bir müddət sonra ianələrdən heç bir artıq məbləğ qalmadığını iddia edərək təqaüddən əl çəkmiş, Füzuli isə Azərbaycan dilində yazdığı və Çələbiyə ünvanladığı "Şikayətnamə" adlı poetik məktubunda öz məyusluğunu bildirmişdir. Məktubda Füzuli öz dövrünün siyasi və teoloji səbatsızlığının ona çox təsir etdiyini izah edərək bütün ümidləri tərk etdiyini bəyan etmişdir. O illərdə Füzuli Kərbəlada İmam Hüseyn türbəsinin tərkibindəki bəktaşi xanəgahında şam yandıran kimi çalışırdı. Füzuli yazırdı ki, heç vaxt onun ehtiyaclarını ödəyən bir himayədar tapa bilməmiş və padşah sarayına qoşulmaq arzusu heç vaxt həyata keçməmişdi. Füzuli Təbriz, Anadolu və Hindistan kimi yerləri görmək arzusunda olmasına baxmayaraq, İraqdan kənara səyahət edə bilməmişdi. O, ömrünün çox hissəsi Kərbəla, Hillə, Nəcəf və Bağdad şəhərlərində keçirmişdi. Füzuli 1556-cı ildə taun xəstəliyindən vəfat etmişdir. Onun vəfat yerinin Kərbəla olduğu təxmin edilir və Kərbəlada yerləşən bəktaşi xanəgahının ərazisində dəfn olunmuşdur.

İrsi və qiymətləndirilməsi

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 7 may 2019-cu il tarixli, 211 nömrəli Qərarı ilə Məhəmməd Füzuli Azərbaycan Respublikasında əsərləri dövlət varidatı elan edilən müəlliflərin siyahısına daxil edilmişdir. Füzuli ələvilərin yeddi ulu ozanlarından biridir.

Mənbə

Ədəbiyyat

• Мәһәммәд Сүлејман оғлу // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. X ҹилд: Фрост—Шүштәр. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1987. С. 14.
• Abbas, Hassan. The Prophet's Heir. 16 March 2021. 8–10. doi:10.12987/9780300252057-001. ISBN 978-0-300-25205-7.
• Andrews, W. G.; Mignon, L. T // The Princeton Handbook of World Poetries. 31 December 2017. 538–561. doi:10.1515/9781400880638-025. ISBN 978-1-4008-8063-8.
• Asgharzadeh, Alireza. "In Search of a Global Soul: Azerbaijan and the Challenge of Multiple Identities" (PDF). Middle East Review of International Affairs. 11 (4). December 2007: 7–18. 27 April 2023 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 11 April 2023.
• Aynur, Hatice. 16. A Survey of Disputation Texts in Ottoman Literature // Disputation Literature in the Near East and Beyond. 10 August 2020. 283–308. doi:10.1515/9781501510274-016. ISBN 978-1-5015-1027-4.
• Berengian, Sakina. Azeri and Persian Literary Works in Twentieth Century Iranian Azerbaijan. K. Schwarz. 1988. ISBN 978-3-922968-69-6.
• Burrill, Kathleen R. F. The Quatrains of Nesimî Fourteenth-Century Turkic Hurufi. 31 December 1972. 53–84. doi:10.1515/9783110878967.53. ISBN 978-90-279-2328-8.
• Birnbaum, Eleazar. Turkish Literature Through the Ages // Savory, R. M. (redaktor). Introduction to Islamic Civilization. Cambridge University Press. 28 May 1976. 78-87. ISBN 978-0-521-09948-6.
• Green, Nile. The Persianate World. 31 December 2019. 1–72. doi:10.1515/9780520972100-004. ISBN 978-0-520-97210-0.
• Gutsche, George J.; Weber, Harry Butler; Rollberg, Peter. The Modern Encyclopedia of Russian and Soviet Literatures: Including Non-Russian and Emigre Literatures. Forest spirit-Gorenshtein, Fridrikh Naumovich. Academic International Press. 1987. ISBN 978-0-87569-038-4.
• Ismayilova, Laman. "Jahangir Jahangirov. Prominent Composer and Choirmaster". Azernews. 22 June 2021. 11 April 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 April 2023.
• Şablon:TDV Encyclopedia of Islam
• Karakaya-Stump, Ayfer. The Kizilbash-Alevis in Ottoman Anatolia. 17 December 2019. 188–219. doi:10.1515/9781474432702-011. ISBN 978-1-4744-3270-2.
• Laguna, Ana. 6 In the Name of Love: Cervantes's Play on Captivity in La gran sultana // Drawing the Curtain. 31 December 2022. 150–176. doi:10.3138/9781487538927-009. ISBN 978-1-4875-3892-7.
• Şablon:EI3
• Macit, Muhsin. "Fuzûlî". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü (türk). Ahmet Yesevi University. 2013. 2023-03-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-05-29.
• Mendel, Yonatan; Nicola, Bruno De; Qutbuddin, Husain. Reflections on Knowledge and Language in Middle Eastern Societies. Cambridge Scholars Publishing. 11 August 2010. ISBN 978-1-4438-2473-6.
• Németh, J. Turkish Grammar. 31 December 1962. 13–18. doi:10.1515/9783112317150-001.
• Péri, Benedek. Turki Language and Literature in Late Mughal India as Reflected in a Unique Collection of Texts // Turkish History and Culture in India. Brill. 5 August 2020. 367–387. doi:10.1163/9789004437364_014. ISBN 978-90-04-43736-4.
• Skilliter, S. A. "Leylᾱ and Mejnūn, by Fuzūlī, Translated from the Turkish. With a History of the Poem, Notes, and Bibliography by Alessio Bombaci (Translated from the Italian by Elizabeth Dairies) (translated from the Italian by Elizabeth Dairies)". Bulletin of the School of Oriental and African Studies. George Allen and Unwin. 35 (1). February 1972: 156–157. doi:10.1017/S0041977X0010758X.
• "About the district". Supreme Court of Azerbaijan. 2007. 8 April 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 April 2023.
• Taner, Melis. Caught in a Whirlwind: A Cultural History of Ottoman Baghdad as Reflected in Its Illustrated Manuscripts. Brill. 9 October 2019. 96–145. doi:10.1163/9789004412804_006. ISBN 978-90-04-41280-4.
• Terzioğlu, Derin. Entangled Confessionalizations?. 31 December 2022. 563–624. doi:10.31826/9781463243586-021. ISBN 978-1-4632-4358-6.
• "Proposals by the Member States for the Celebration of Anniversaries in 1994-1995". UNESCO. 1993. 8 April 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 8 April 2023.
• Şablon:Encyclopaedia Iranica
• Şablon:EI3

Xarici keçidlər

• Vikianbarda Məhəmməd Füzuli ilə əlaqədar mediafayllar var