Culfa rayonu

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Bu məqalə Culfa rayonu haqqındadır. Şəhər üçün Culfa şəhəri səhifəsinə baxın.
Rayon
Culfa

38°56′ şm. e. 45°38′ ş. u.

Ölkə
Daxildir Naxçıvan Muxtar Respublikası
İnzibati mərkəz Culfa
İcra başçısı Siyam Hacıyev
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb 8 avqust 1930
Sahəsi 926,3[1] km²
Hündürlük
 1.290 m
Əhalisi
Əhalisi 50,2 min nəfər
Rəqəmsal identifikatorlar
ISO kodu AZ-CUL
Telefon kodu +994 36 546
Poçt indeksi AZ7200
Avtomobil nömrəsi 72
Rəsmi sayt
Culfa xəritədə
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Culfa rayonu — Azərbaycan Respublikası, Naxçıvan Muxtar Respublikasının tərkibində inzibati-ərazi vahididir. İnzibati mərkəzi Culfa şəhəridir.

Rayon muxtar respublika mərkəzindən şərqdə yerləşir. Şimal-şərqdə Ermənistan, cənubda İran İslam Respublikası ilə həmsərhəddir. Culfa rayonu, həmçinin qərbdən Babək, şimal-qərbdən Şahbuz, şərqdən isə Ordubad rayonları ilə də həmsərhəddir.

Tarix və etimologiyası

Əlincə qalası və İlandağ

Culfa ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqat işləri nəticəsində b.e.ə. III minilliyin ortalarından başlayaraq son orta əsrlərə qədər olan dövrlərə aid xeyli maddi-mədəni nümunələr aşkar edilmişdir. Bu tapıntılar bölgə sakinlərinin əkinçilik, maldarlıq, ovçuluqla məşğul olduqlarını sübut edir. Araşdırmalara görə b.e.ə. bu ərazidə (Ərəfsə, Bənəniyar, Göydərə və s.) boyalı qablar mədəniyyəti, b.e.ə. II minilliyin sonu - I minilliyin əvvəllərində Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti yayılmışdı (Boyəhməd, Ağsal, Ləkətağ, Culfa və s.).[2]

Tarixçi Şərafəddin Əli Yəzdi “Zəfərnamə” əsərində yazır ki, Culfa şəhəri Azərbaycanın şimal və cənub torpaqlarının göründüyü yerdə, Araz çayının dağın ətəyindən keçdiyi ərazidə yerləşir. Burada məşhur Ziya-ül-mülk körpüsü də salınmışdır.

Culfa şəhəri qədim dövrlərdə onun indi yerləşdiyi ərazidən bir qədər aralıda qərar tutmuşdur. Araz çayı boyunca uzanan karvan yolu üzərində yerləşən Qədim Culfa o dövrdə bölgənin iqtisadiyyatının tənzimlənməsində mühüm rol oynayırdı. Qədim Culfa indiki Culfa şəhərindən 4 km qərbdə yerləşmişdir. Araşdırmalar zamanı burada yaşayış binaları, qala divarları, karvansara, bazar və dini binaların qalıqları, o cümlədən qədim qəbiristanlıq aşkar edilmişdir. 1939-1940-cı illər ərzində Culfa şəhərində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı isə tunc dövrünə aid monoxrom və polixrom boyalı gil qablar, tunc xəncər, ox və nizə ucluqları, toppuz, bilərzik, boyunbağı və s. aşkar edilmişdir.

1727-ci ildə Culfa ərazisi Dərəşam, Əlincə və Sisəcan nahiyələrindən ibarət olmuşdur.

Culfa inzibati rayon kimi 8 avqust 1930-cu ildə təşkil edilmişdir. 1930-cu ildə Naxçıvan MSSR-in tərkibində Şahbuz, Şərur, Naxçıvan, Culfa, Əbrəqunis və Ordubad inzibati rayonları olmuşdur. 1948-ci ildə Əbrəqunis, 1963-cü ildə isə Ordubad rayonları ləğv edilərək əraziləri Culfa rayonunun tərkibinə daxil edilmişdir. 1965-ci ildə isə Ordubad rayonu yenidən təşkil olunaraq Culfadan ayrılmışdır.[3]

Ehtimala görə «Culfa» adı orta əsrlərdə "cükki" adını daşıyan tacir təşkilatının adı ilə əlaqədardır. Culfanın adı bəzi mənbələrdə "Culağ" kimi də çəkilir. Şəhərin adı haqqında olan digər mülahizələrə görə isə, “Culfa” adı müxtəlif variantlarda işlənib. Bəziləri bu sözün “toxucu” mənasını verdiyini, müxtəlif mənbələrdə “Cula”, “Cülahə”, “Culh”, “Culha” şəklində qeyd olunan bu sözün fonetik dəyişikliklərə uğrayaraq “Culfa” şəklinə düşdüyünü söyləyirlər. Tarixi mənbələrdə də bu şəhərdə vaxtilə toxuculuqla məşğul olunduğu göstərilir. Bu da o deməkdir ki, Culfa Şərq və Qərb arasında mühüm ticarət əlaqələrinin keçid məntəqəsi olmaqla yanaşı, burada həmçinin müxtəlif istehsal sahələri də mövcud olmuşdur.

Coğrafi mövqeyi

Relyefi

Culfa ərazisinin əksər hissəsi dağlıqdır.

Culfa dağları
Culfa dağları
Əlincə çayı

Rayonun Ermənistan Respublikası ilə sərhədindən Culfa şəhərinə qədər, demək olar ki, rayonun bütün ərazisini əhatə edən Zəngəzur dağ silsiləsi uzanır. Silsilə Culfa şəhəri yaxınığında, Araz çayına doğru alçalaraq Culfa maili düzənliyinə keçir. Rayonun ən yüksək nöqtəsi 3364 metr hündürlüyündə olan Dəmirli dağıdır.[2]

Culfada tabaşir-neogen çöküntüləri geniş yayılmışdır.

Naxçıvandan Culfa şəhərinə istiqamətlənən yol boyunca Culfa dağları öz qeyri-adi fərqliliyi ilə seçilir, belə ki, burada geoloji faktor (süxurların tərkibi, onların yaşı və s.) dağların xarici görünüşə öz təsirini göstərmişdir. Bu dağlar zahirən nəhəng, qübbəvari tikililəri xatırladır.

Təbiəti

Rayonun torpaqları, əsasən, dağ-çəmən, dağ-meşə, dağ-şabalıdı, qəhvəyi, boz və çəmən-boz torpaqlarından ibarətdir. Culfada dağ-bozqır, meşə bitkiləri, subalp və alp çəmənlikləri geniş yayılmışdır.

Qazançı yaxınlığı
Xanəgahdan İlandağ mənzərəsi
Boyəhməd ətrafı
Teyvaz yaxınlığı

Culfada enliyarpaqlı dağ meşələri (palıd, fıstıq, vələs və s.) geniş yayılmışdır. Culfa dağlarında muflon, dağ keçisi, ayı, canavar, tülkü, boz dovşan, ular, kəklik və s. kimi fauna nümayəndələrinə rast gəlinir.

Əbrəqunus yaxınlığı
Saltaqdan açılan mənzərə
Ləkətağ yaxınlığı
Ləkətağ yaxınlığı

Culfada əsas çaylar Əlincə, Qaradərə və Arazdır (İranla sərhəd boyunca). Bunlardan əlavə, Rayonda Xəzinədərə, Ləkətağsu, Kolasu, Teyvaz və digər çaylar da axır.

Təbiət qoruq və yasaqlıqları

Rayonun Ərəfsə, Ləkətağ, Boyəhməd kənd yaşayış məntəqələrində təbiət qoruq və yasaqlıqları mövcuddur.

İqlimi

Culfa ərazisində qışı və yayı quraq keçən soyuq iqlim tipi hakimdir. Orta temperatur yanvarda -10-3 °C, iyulda isə 19-28 °C-dir. İllik yağıntının miqdarı 200–600 mm, orta illik yağıntının miqdarı isə 215 mm-dir.[4]

Culfada yay aylarında, axşam saatlarında sərin cənub-şərq küləkləri əsir.

İnzibati ərazi bölgüsü

Rayonda 1 şəhər, 22 kənd vardır. Rayonun iri yaşayış məntəqələri Culfa şəhəri, Yaycı, Əbrəqunus və Bənəniyar kəndləridir.

Əhalisi

Culfalı balaca qız (Xanəgah, 2014-cü il)

Rayonun əhalisi 50,2 min nəfərdir. Əhali 1980-ci illə müqayisədə 68%, yəni təqribən 17 min nəfər artmışdır. Orta sıxlıq 1 km²-də 54 nəfərdir.[2] Əhalinin 70%-i Rayonun kəndlərində, 30%-i Culfa şəhərində yaşayır.

Culfa əhalisinin etnik tərkibi əsas etibarilə azərbaycanlılar, cüzi sayda isə fars və kürdlərdən ibarətdir.[5]

Ermənistanın işğalçı siyasəti nəticəsində Culfa rayonunda 36 ailədən ibarət 108 nəfər qaçqın, 7 ailədən ibarət 18 nəfər məcburi köçkün məskunlaşmışdır.

Tanınmış şəxsləri

İqtisadiyyatı

Kənd təsərrüfatı

Culfa, əsasən, üzümçülük, heyvandarlıq və əkinçilik rayonudur. Torpaqların 30 min hektara yaxını əkinçilik üçün yararlıdır. Suvarılan torpaqlar 7920,8 hektardır. Bunun 3329 hektarı üzümlük sahələridir. Rayonda dənli və dənli paxlalı bitkilər, yem bitkiləri və s. əkilir. Taxılçılıq xüsusilə inkişaf etmişdir.

İlandağ və düzən ərazilərdə əkin sahələri

Rayonda Əlincə çayı üzərində 1982-1987-ci illər ərzində faydalı həcmi 17 mln. m³ olan Bənəniyar su anbarı inşa olunmuşdur. Bunun hesabına 6 min ha sahə əkin dövriyyəsinə daxil edilmişdir.[2]

Bunlardan əlavə, Rayonda arıçılıq da inkişaf etmişdir. Xüsusən, Culfanın şimal ərazilərində yerləşən kəndlərində arıçılıq əhalinin əsas məşğuliyyət sahələrindən biridir.

Naxçıvan MR-dəki qaramalın 13%-i, o cümlədən inək və camışların 11,7%-i və davarın 15,3%-i Culfa rayonunun payına düşür.

Sənayesi

Rayonda karbon qazı zavodu, gəc sexi, kənd təsərrüfatı və dəmiryol texnikası təmiri müəssisələri, yüksək gərginlikli elektrik transformatorlarının sarğısı sexi fəaliyyət göstərir. 1970-ci ildə Naxçıvan MR-də sənaye məhsulunun 4,5%-i, 1980-ci ildə 6,1%-i, 1990-cı ildə isə 3%-i Culfa rayonunun müəssisələrində istehsal edilmişdirsə, XXI əsrin əvvəllərində bu göstərici 5,6% olmuşdur.[6]

Təbii ehtiyatları

Mineral suları

Culfada böyük iqtisadi əhəmiyyəti olan çoxlu mineral su yataqları yerləşir. Rayon ərazisində 85 mineral bulaq (onlardan 42-si mexaniki üsul ilə) qazılmışdır. Xüsusilə Araz və Əlincə çayları vadiləri boyunca soyuq sulu mineral bulaqlar vardır. Lakin buradakı mineral sular elmi şəkildə tam öyrənilməmişdir.

Rayon ərazisində Darıdağ və s. mineral sular çıxır. Qeyd edək ki, Darıdağın ətəyindəki bulaqdan (Darıdağ mineral bulağı) gündə 500 min litrə yaxın güclü minerallaşdırılmış su çıxır. Ümumilikdə, rayon ərazisində çoxlu mineral su qaynaqları və bulaqlar mövcuddur.[7]

Faydalı qazıntı yataqları

Faydalı qazıntılarını, əsasən, mərgümüş, gəc, gips və s. təşkil edir. Culfada, həmçinin bir çox faydalı qazıntı yataqları yerləşir:

  • Culfa konqlomerat yatağı - Sementləşmiş çınqıl və süxur qırıntılarından ibarət çökmə süxurdur. Burada konqlomerat filizi tünd-boz, sarımtıl-boz, əqiq görünüşlü alevrolitlərdən ibarət olub, əhəngli tuf materialı ilə bərkimişdir. Sahəsi 0,105 km², qalınlığı 12,6-56 metr, ehtiyatı isə 2367 min m³-dir.
  • Darıdağ mərgümüş yatağı - Burada As2O3-Arsen filizləri sənaye əhəmiyyətlidir. Yataqda üç tip filiz vardır ki, ştokverk tipli auripiqment mərkəzdə yuvacıq tipli antimonit və möhtəvi (püruz) tipli realqar filizidir (AsS-70,1%). Filiz kütləsi realqar, auripiqment, antimonit, mərgümüşlü melonovit, pittisit, arsenopirit mənşəli olmaqla vulkan püskürməsindən yaranmışdır. Kimya sənayesində xammaldır.
  • Dərəlik tuf-qumdaşı yatağı - Tofus-vulkan qumundan əmələ gəlmiş süxurdur. Sahəsi 0,2 km², qalınlığı 25-28 metr, ehtiyatı isə 7538 min m³-dir. Yatağın məhsullarından tikintidəki hörgülərdə istifadə etmək mümkündür.
  • Əlincəçay çınqıl-qum yatağı - Çınqıl-qum yatağı müxtəlif aşınma süxurları nəticəsində yaranmışdır, ehtiyatı 12820 min m³-dir. Tikintidə beton qarışığında istifadə olunur.
  • Ərəzin gips yatağı - Kimyəvi xassəsi Gypsos-Ca(SO2)-2H2O olan yataq məhsulları təbaşirə oxşar lifli kristaldır, sərtliyi 1,5, sıxlığı 2300 kq/ m³-dir. Tünd-boz rəngli gipsin sahəsi 0,05 km², qalınlığı 2,6-5,3 metr, ehtiyatı isə 1323 min tondur. Süxurda gipsin miqdarı 62-87 %-dir. 1956-cı ildən çıxarılaraq tikintidə istifadə olunur.
  • Göydağ mis-profir yatağı - Burada yumşaq metal - Cuprum Cu2 - mis filizli mineral ərintisindən sənayedə istifadə edirlər. Yataq dəniz səviyyəsindən 2050 metr yüksəklikdə yerləşir. Burada filizin tərkibində 0,1-2,7 % mis və 0,01-0,08 % molibden vardır. Yataqda əsas filiz mineralları pirit, xalkopirit, sfalerit, qalenit, molibdenit və misin törəmələridir.

Mədəniyyət, təhsil və səhiyyə müəssisələri

Rayonda 30 kitabxana, 37 klub müəssisəsi, 1 muzey, 2 uşaq musiqi məktəbi, "Əlincə" kinoteatrı fəaliyyət göstərir.

27 ümumtəhsil məktəbi, peşə məktəbi, 6 məktəbdənkənar, 2 məktəbəqədər tərbiyə müəssisəsi Culfada fəaliyyət göstərən təhsil müəssisələri sırasına daxildir.

Bunlardan əlavə, Rayonda Epidemiologiya Mərkəzi və Mərkəzi Xəstəxana, 1 sahə xəstəxanası, 15 həkim ambulatoriyası, 8 feldşer-mama məntəqəsi də fəaliyyət göstərir.[8]

Yerli media

Vaxtilə Rayonun indiki ərazisinin bir hissəsini əhatə edən Əbrəqunis rayonunda 1932-ci ildən 1948-ci ilədək "Zərbəçi heyvandar" qəzeti, Culfa rayonunda isə 1935-ci ildən 1949-cu ilədək "Bolşevik yolu" qəzeti nəşr olunmuşdur. 1949-cu ildən 1991-ci ilədək isə Culfa rayonunda "Sovet Culfası" qəzeti nəşr olunmuşdur.[9]

1991-ci ildən Rayonda "Arazın səsi" qəzeti nəşr olunur.[10]

Nəqliyyat

Ordubad-Naxçıvan avtomobil yolu, Bakı-İrəvan, habelə Naxçıvan-Bakı dəmir yolu Rayon ərazisindən keçir. Ermənistanın hərbi təcavüzü nəticəsində bu ölkə ilə dəmir yolu və digər nəqliyyat əlaqələri pozulmuşdur.

Avtomobil nəqliyyatı

Rayon ərazisində avtomobil yolunun uzunluğu 273 kilometrdir. Onun 100 kilometri ikinci dərəcəli kateqoriyaya, 9 kilometri isə 3-cü dərəcəli kateqoriyaya aiddir. Avtomobil yollarının 164 kilometri isə rayondaxili yollardır.

Dəmiryol nəqliyyatı

Culfa rayonunun ərazisindən keçən dəmir yolunun uzunluğu 85 kilometrdir. Həmin dəmir yolu birinci kateqoriyaya aiddir. Rayonda Naxçıvan MR-in ilk, ən böyük və mərkəzi dəmiryol şəbəkəsi yerləşir.[2][11]

Xarici əlaqələr

Naxçıvan MR ərazisindən İran İslam Respublikasına əsas sərhəd-keçid məntəqəsi Culfa rayonundadır. Naxçıvan MR blokada vəziyyətinə düşdükdən sonra Culfanın İranla olan keçid məntəqəsinin əhəmiyyəti daha da artmışdır.[12][13]

Maddi-mədəni irsi

Tarixi abidələri

Əlincəçay xanəgahı

Rəqsləri

  • Köçəri rəqsi: bu rəqsin vətəni Culfadır. Əhali tərəfindən əsasən toy şənliklərində ifa edilir. Sözügedən rəqs yalnız Culfada deyil, Şahbuz və Ordubadda da məşhurdur.

Mətbəx

Yeməkləri

  • Doğrama
  • Qurud aşı
  • Ələyiz aşı
  • Ovduq

İçkiləri

  • Qatıq aşı

Şirniyyatları

  • Cəviz çöçəsi

Həmçinin bax

İstinadlar

  1. ↑ Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin Prezident Kitabxanası – İnzibati ərazi vahidləri : Culfa rayonu
  2. ↑ 1 2 3 4 5 http://nakhchivan.preslib.az/az_a3-3.html
  3. ↑ http://www.90il.nmr.az/muxtariyat%2090/kitab_brosurler/011.pdf
  4. ↑ http://www.gomap.az/info/Cities/Julfa.aspx
  5. ↑ http://www.azerb.com/az-kurd.html?i=1
  6. ↑ http://www.mcdmerkez.org/ts_general/azl/belediye/b-7.htm
  7. ↑ http://www.azerbaijan.az/_Sosiety/_Tourism/tourism_07_a.html
  8. ↑ http://www.nakhchivan.az/portal-1/map-culfa-m.htm
  9. ↑ http://anl.az/down/meqale/azerbaycan/2010/iyul/128244.htm
  10. ↑ http://turizm.nakhchivan.az/index.php/about-hot-explorer/2015-12-29-06-30-14
  11. ↑ http://www.azerpost.az/?options=content&id=6
  12. ↑ http://customs.gov.az/az/faydali/xeberler/157_180-yasli-culfa-gomruk-idaresi/
  13. ↑ http://elibrary.bsu.az/books_460/N_79.pdf

Xarici keçidlər

Vikianbarda Culfa rayonu ilə əlaqəli mediafayllar var.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Culfa_rayonu&oldid=4811573"