Fətəli xan Xoyski

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Fətəli xan Xoyski
azərb. فتحعلی خان خویسکی‎
Yelizavetpol quberniyasından olan İkinci Dövlət Dumasının deputatı Fətəli xan Xoyski, 1906-cı il
Yelizavetpol quberniyasından olan İkinci Dövlət Dumasının deputatı Fətəli xan Xoyski, 1906-cı il
bayraq
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Xarici İşlər naziri
bayraq2
24 dekabr 1919 – 1 aprel 1920
ƏvvəlkiMəmməd Yusif Cəfərov
Sonrakıvəzifə ləğv edilib
26 dekabr 1918 – 14 mart 1919
ƏvvəlkiƏlimərdan bəy Topçubaşov
SonrakıMəmməd Yusif Cəfərov
28 may 1918 – 14 mart 1919
Əvvəlkivəzifə təsis edilib
SonrakıNəsib bəy Yusifbəyli
28 may 1918 – 17 iyun 1918
Əvvəlkivəzifə təsis edilib
SonrakıBehbud xan Cavanşir
17 iyun 1918 – 6 oktyabr 1918
ƏvvəlkiXəlil bəy Xasməmmədov
SonrakıTeymur bəy Makinski
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi 25 noyabr (7 dekabr) 1875
Doğum yeri
Vəfat tarixi 19 iyun 1920(1920-06-19) (44 yaşında)
Vəfat yeri
Vəfat səbəbi güllə yarası[d]
Dəfn yeri
Partiya
Təhsili
Fəaliyyəti siyasətçi, vəkil, hakim, hərbi qulluqçu
Atası İskəndər xan Xoyski
Uşağı
İmzanın şəkli
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Fətəli xan İsgəndər oğlu Xoyski və ya Fətəli xan Xoyski və ya Fətəli xan Xoylu[1] (az.-əski. فتحعلی خان خویسکی‎; 25 noyabr (7 dekabr) 1875, Nuxa – 19 iyun 1920, Tiflis) — Azərbaycanlı siyasi xadim, Rusiya imperiyası II Dövlət Dumasının deputatı, Zaqafqaziya Komissarlığı nəzdində xalq maarif komissarı (1917–1918), Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasının ədliyyə naziri (1918). Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan edildikdən sonra ilk Nazirlər Şurası sədri (1918–1919) və daxili işlər naziri (1918) təyin edilmişdir, bundan başqa AXC-nin ədliyyə naziri (1918) və xarici işlər naziri (1918–1919 və 1919–1920) vəzifələrində çalışmışdır.

Həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İlk illəri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Gənc Fətəli xan Xoyski

Fətəli xan Xoyski 25 noyabr (7 dekabr) 1875-ci ildə Nuxa şəhərində anadan olub.[2] Atası İskəndər xan Xoyski Rusiya İmperiyasının Kazak leyb-qvardiya alayının general leytenantı idi, anası isə Şərəbanı-xanım Hacı Molla Zeynal qızı idi.[3] Kürd mənşəli[4] Xoy və Şəki sahibkar xanların nəslindən,[5] Dünbili tayfasındandır.[6] Xoy xanı olan ulu babası Cəfərqulu İran şahı Fətəli ilə müharibədə məğlub olduğundan 20000 nəfərlik qoşunu ilə Üç kilsəyə – Eçmiədzinə sığınmışdı.

Təhsilini Yelizavetpol (Gəncə) gimnaziyasında başa çatdırdıqdan sonra, Fətəli Xan Moskva Dövlət Universitetinin hüquq fakültəsinə daxil olmuşdur.[7] O, 1897-ci ildə 1-ci dərəcəli diplom ilə universiteti bitirdi və həmin ilin avqustunda Tiflis məhkəmə palatasının böyük sədrinin əmri ilə Yelizavetpol dairə məhkəməsi yanında məhkəmə vəzifələri üçün kiçik namizəd təyin olundu.[5]

Tələbə Fətəli xan Xoyski

Kutaisi, Zuqdidi və Suxumidə bir neçə il hüquq vəzifələrində çalışdıqdan sonra Fətəli-xan Yelizavetpol quberniyasından Rusiya imperiyasının II Dövlət dumasının müstəqil millət vəkili seçildi.[8] Müxtəlif məqsədli komisiyalara seçilmişdir, habelə: maliyyə, şəxsiyyət toxunulmazlığına aid, ədliyyə nazirliyinin yoxlanışı üçün təqdim olunan Dövlət dumasının 55 üzvünün cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməsinə aid (katib vəzifəsində) və amnistiya haqqında qanun layihəsini Dövlət dumasının müzakirəsinə qəbul edilənliyi məsələsinə baxılması üçün yaradılan komisiyalarda.[9]

Xoyski (sol tərəfdə oturub) İkinci Dövlət dumasının bir qrup deputatı ilə birlikdə

Müsəlman fraksiyasının üzvü idi, köçürülmə siyasətinin əleyhinə çıxış edirdi, Konstitusiya Demokratik Partiyasının üzvü idi.[10] 1917 Fevral inqilabından sonra 1-ci Qafqaz müsəlmanları qurultayının (aprel, Bakı) iştirakçısı idi; may ayında Moskvada keçirilən 1-ci Ümumrusiya müsəlman qurultayında Ümumrusiya müsəlman Şurasının İcraiyyə Komitəsinin üzvü oldu. Bitərəflə "Müsavat" partiyasının 1-ci qurultayında (26–31 oktyabr) iştirak etmişdir, Azərbaycana Rusiyanın tərkibində muxtariyyət verilməsi haqqında müsavatçıların tələbini dəstəkləyirdi. Bakı şəhər Dumasına (oktyabr 1917 — aprel 1918) rəhbərlik etmişdir. Zaqafqaziya komissarlığı (15 noyabr 1917 – 10 fevral 1918) nəzdində xalq maarif komissarı olmuşdur. Zaqafqaziya Seyminin (10 fevral — 26 may 1918) üzvü; "Müsavat" və demokratik bitərəf qrupun fraksiyasına daxil olmuşdur. Aprel ayından Zaqafqaziya hökumətinin ədliyyə naziri təyin olundu. Müvəqqəti Azərbaycan Milli Şurasının (27 may — 7 dekabr) üzvü. Mayın 27-dən Milli Şuranın icraiyyə komitəsinin sədri olmuşdur.

AXC illərində

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Zaqafqaziya seymi buraxıldıqdan sonra, 1918-ci il mayın 27-də artıq keçmiş Zaqafqaziya seyminin müsəlman fraksiyası üzvləri yaranmış siyasi vəziyyəti müzakirə etmək üçün fövqəladə iclasını çağırdılar. Yığıncaq Cənubi Qafqazın şərqi ərazilərin idarə olunmasını öz üzərinə götürmək qərarına gəldi, və özlərini Zaqafqaziya müsəlmanlarının Müvəqqəti Milli şurası adlandırdılar. Milli şuranın yanında 9 nəfərdən ibarət icraçı orqan yaradıldı, onun vəzifəsi respublika həyatının müxtəlif sahələri üzrə planların həyata keçirilməsi idi. F. Xoyski icraiyyə orqanının sədri seçildi.[11]

Ertəsi gün Milli şuranın ilk iclası keçirildi: Seymin buraxılması, Gürcüstanın müstəqilliyini elan etməsi və Azərbaycanın vəziyyəti onun gündəliyində əsas bəndi idi. Şuranın bəzi üzvləri Azərbaycanın müstəqilliyinin elan edilməsinin tərəfdarı idilər, Fətəli-xan Xoyski, öz növbəsində, yerlərdə bəzi məsələlərin aydınlaşdırılmasına qədər tamhüquqlu hökumətin yaradılması ilə kifayətlənmək və Azərbaycanın müstəqilliyini elan etmədən digər ölkələrlə danışıqlara başlamaq təklifini vermişdi.[11] Nəticədə iki nəfər bitərəf qalmaqla 24 səslə (o cümlədən F. Xoyski) Şura Azərbaycanı dərhal müstəqil demokratik respublika elan edilməsi barədə qərar qəbul etdi. Fətəli-xan Xoyski Müvəqqəti hökumətinin tərkibini açıqladı və orada hökumət başçısı və daxili işlər naziri.vəzifələrini tutdu. Mayın 30-da Nazirlər Şurasının sədri F. X. Xoyski Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin elan edilməsi barədə bir sıra xarici işlər nazirlərinə radioqram göndərdi:

Konstantinopol, Berlin, Vyana, Paris, London, Roma, Vaşinqton, Sofiya, Buxarest, Tehran, Madrid, Haaqa, Moskva, Stokholm, Kiyev, Xristiyaniya, Kopenhagen.

Xarici işlər nazirinə


Gürcüstanın çıxması və Zaqafqaziya Federativ Respublikasının dağılması ilə Azərbaycan Milli Şurası 1918-ci il mayın 28-də Şərqi və Cənubi Zaqafqaziyadan ibarət olan Azərbaycanın istiqlaliyyətini elan etmiş, Azərbaycan Respublikasını yaratmışdır. Deyilənləri nəzərinizə çatdıraraq, zati-alinizdən bu barədə hökumətinizə xəbər vermənizi rica edirəm. Milli hökumətim müvəqqəti olaraq Yelizavetpol şəhərində yerləşir. İmza Xoyski, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Şurasının sədri.

[5]

Xoyskinin Azərbaycanın müstəqilliyinin elan edilməsi barədə bir sıra dövlətlərin xarici işlər nazirlərinə göndərdiyi radioqramın surəti. 30 may 1918-ci il

26 may 1918-ci ildən Nazirlər Şurasının sədri, eyni vaxtda daxili işlər naziri, (28 may — 17 iyun), xarici işlər naziri (26 dekabr 1918 – 14 mart 1919) olmuşdur. Sentyabrın 16-da Bakıya Qafqaz İslam Ordusunun hissələri daxil oldu. Növbəti gün Azərbaycan hökuməti.bu şəhərə köçdü. Bakyova görə, F. Xoyski sevinən müsəlmanları qarşılayaraq şəhərdə açıq avtomobildə gedirdi.[12] Hökumət üzvlərinin neftlə bağlı qanunsuz əməlləri ilə əlaqədar istefa verdi. Xoyskinin başçılıq etdiyi hökumət Türkiyənin iyun-iyul aylarında Qafqaz müsəlman rayonları işğalını və türk ordusunun 1918-ci ilin sentyabrında Bakını azad etməsini alqışlayırdı. Azərbaycan Parlamentinin (7 dekabr 1918 – 27 aprel 1920) üzvü. Xarici işlər naziri (24 dekabr 1919 – 1 aprel 1920). Zaqafqaziya respublikalarının nümayəndələri konfransında Azərbaycan nümayəndə heyətinin üzvü idi (25 aprel — 30 may 1919, Tiflis).

Qətli

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Fətəli xan Xoyski Tiflisə köçdü, orada 19 iyun 1920-ci ildə qətlə yetirildi[13], qatillər "Daşnaksütun" partiyasının üzvləri Aram Erkanyan və Misak Qriqoryan idilər,[14] onlar Tiflisdəki İrəvan meydanında Fətəli xan Xoyskiyə arxadan atəş açdılar. İndiki Tbilisi botanika bağının ərazisində yerləşən köhnə müsəlman qəbirstanlığında dəfn edilmişdir.[15][16] Onun dəfn mərasimini Tiflisdəki İran konsulluğu həyata keçirmişdir.

Şəxsi həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dini etiqadına görə Fətəli xan Xoyski şiə müsəlmanı idi.[5] O, rus və Azərbaycan dillərini bilirdi. Lakin F. Xoyski Azərbaycan dilində çətinlik çəkərək danışırdı.[17] AXC dövründə F. Xoyskinin bəzi qohumları görkəmli dövlət və inzibati vəzifələri tuturdular. Böyük qardaşı Hüseynqulu-xan Xoyski bir müddət Gəncə qubernatorunun müavini idi. Kiçik qardaşı Rüstəm Xan Xoyski Fətəli xan Xoyskinin hökumətində himayədarlıq naziri olub.

O, daha sonra islamı qəbul edərək Ceyran xanım adını almış Yevqeniya Vasilevna ilə evli olmuşdur.[18]

Fətəli xan Xoyskinin üç uşağı olub: qızı Tamara (1902–1990) və iki oğlu Murad (1910–1973) və Ənvər (1914–1935).[19]

Qızı Tamara xanım Azərbaycan SSR Kp MK-nın sədri, Azərbaycan maliyyə xalq komissarı və Tacikistan SSR Kommunist Partiyası MK-nın birinci katibi postlarını tutan Mirzə Davud Hüseynova ərə getmişdir.[19] Oğlu Murad Bakıda nəqliyyat idarəsində çalışıb.[19] Kiçik oğlu Ənvər Moskvada əməliyyat olunduqdan sonra diabet xəstəliyindən narkozdan sonra oyanmadı.[20]

Xatirəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Anadan olmasının 120 illiyi münasibətilə buraxılmış marka
  • Bakı şəhərin prospektlərindən biri Fətəli xan Xoyskinin adını daşıyır
  • 1997-ci ildə Azərbaycanda Xoyskiyə həsr olunmuş poçt markası buraxıldı
  • Dəfn olduğu yerdə yəni Tbilisi nəbatat bağının ərazisində qəbirüstü abidəsi ucaldılıb
  • Gəncədə Atatürk prospektində Ziyadxanovlar mülkünün divarında barelyef qoyulub
  • Bakıda İstiqlaliyyət küçəsində Fətəli xan Xoyskinin 1918-ci ildən 1920-ci ilədək yaşamış olduğu evin divarında barelyef qoyulub
  • Şəkidə əvvəllər Karl Marks adını daşımış küçənin adı "Fətəli xan Xoyski"yə çevrilib
  • 2016 istehsal Əli və Nino filmində Fətəli xan Xoyskinin rolunu Xalid Ərgənc oynamışdır

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İzlə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mənbə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Fətəli xan Xoyskinin xoşbəxt anları varmış..." Azadlıq Radiosu. 30 noyabr, 2015. 2015-12-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 dekabr, 2015.
  2. ↑ Eldar İsmayılov. "Fətəli xan Xoyskinin doğum haqqında şəhadətnaməsi". Azərbaycan Tarixi Şəcərə Cəmiyyətinin Xəbərləri (rus) (5-ci buraxılış). 2004: 77.
  3. ↑ Метрическое свидетельство Фатали-хана Хойского // Известия Азербайджанского историко-родословного общества. Вып. 5. — Баку, 2004. — səh. 77. (rus)
  4. ↑ Petruşevski, İlya. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI — начале XIX вв (PDF) (rus). Издательство Ленинградского Государственного Ордена Ленина Университета имени А.А.Жданова. 1949. səh. 24. 2022-01-08 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-01-17. наследственного главы курдского племени думбули и владетеля округа Хой
  5. ↑ 1 2 3 4 Fətəli Xan Xoyski: həyat və fəaliyyəti: sənəd və materiallar. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetini yanında Baş Arxiv İdarəsi.— Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı, 1998.– 152 s.
  6. ↑ "Fətəli xan İsgəndərxan oğlu Xoyski Dümbülü kürd tayfasından olan məşhur Azərbaycan kürdüdür. O, Azərbaycan cümhuriyyətinin baş naziri olmuşdur". Diplomat (az.). 156 (8). 5–11 mart 2012. səh. 3.
  7. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2018-05-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-04-30.
  8. ↑ Seyidzadə Dilarə Bağır qızı. Azərbaycan deputatları Rusiya Dövlət Dumasında — Bakı, 1991, s.53
  9. ↑ Fətəli Xan Xoyski: həyat və fəaliyyəti: sənəd və materiallar. — Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı, 1998 s.145
  10. ↑ Хан Хојски Фәтәли // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. X ҹилд: Фрост—Шүштәр. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1987. С. 47.
  11. ↑ 1 2 Гасанлы Дж. П. / Русская революция и Азербайджан: Трудный путь к независимости (1917–1920). — М.: Флинта, 2011. — 26–27, 160–162 с. (rus.)
  12. ↑ Баберовски Й. Враг есть везде. Сталинизм на Кавказе. — М.: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), Фонд "Президентский центр Б.Н. Ельцина", 2010. — С. 146. — ISBN 978-5-8243-1435-9. (rus)
  13. ↑ ↑ Балаев А., Азербайджанское национально-демократическое движение. 1917–1920, Баку, 1990;
  14. ↑ Derogy, Jacques (1990). Resistance and Revenge: The Armenian Assassination of the Turkish Leaders Responsible for the 1915 Massacres and Deportations. Transaction Publishers. p. 61. ISBN 9781412833165. (ing.)
  15. ↑ "Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin Gürcüstana ilk rəsmi səfəri (8–10 mart 1996-cı il) Arxivləşdirilib 2017-08-02 at the Wayback Machine" "Heydər Əliyev İrsi" Beynəxalq elektron kitabxana
  16. ↑ ↑ Ercan Karakaş. Geçmişten günümüze Ermeni komiteleri ve terörü. — IQ Kültür Sanat Yayayıncılık, 2009. — С. 130. — ISBN 9789752552449.
  17. ↑ Баберовски Й. Враг есть везде. Сталинизм на Кавказе. — М.: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), Фонд "Президентский центр Б.Н. Ельцина", 2010. — С. 148–149. — ISBN 978-5-8243-1435-9.
  18. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2003-08-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2003-08-12.
  19. ↑ 1 2 3 Исмаилов Э. Э. Ханы Хойские. Материалы к родословной и биографиям // Известия Азербайджанского историко-родословного общества. Вып. 4. — Баку, 2003. — С. 56.
  20. ↑ Тамара Хойская: "Никого не обвиняю в том, что в Баку стоят памятники коммунистам, а не лидерам АДР" Arxivləşdirilib 2018-02-24 at the Wayback Machine Sputnik (rusca)

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Vikimənbədə Azərbaycanın xarici işlər nazirləri ilə əlaqəli mətnlər var.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Fətəli_xan_Xoyski&oldid=7827337"