Amerika Birləşmiş Ştatları: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 115: Sətir 115:
''The World Factbook'' dünyanın ən böyük ölkəsi kimi 9,833,517 km<sup>2</sup> əraziyə malik ABŞ-ı üçüncü (Rusiya və Kanadadan sonra)<ref>{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/us.html|title=United States |work=CIA World Factbook |publisher=CIA|accessdate=10 iyun 2016}}</ref> və 9,596,960 km<sup>2</sup> əraziyə malik Çini dördüncü olaraq siyahıya daxil edir.<ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ch.html |title=China |work=CIA World Factbook |publisher=CIA |accessdate=10 iyun 2016}}</ref> ABŞ üçün olan məlumat ''Britannika Ensiklopediyası''-dan daha çoxdur, çünki məhəlli suları ''əhatə edir''.}} və [[Ölkələrin əhaliyə görə sıralanması|ən çox əhaliyə malik üçüncü]] ölkəsi, həmçinin [[Ölkələrinə görə xristianlıq|xristianların üstünlük təşkil etdiyi ən böyük ölkədir]]. Paytaxtı [[Vaşinqton şəhəri|Vaşinqton]], ən böyük şəhəri [[Nyu-York|Nyu-Yorkdur]]. Qırx səkkiz ştat və federal ərazi [[Kontinental ABŞ|kontinentaldır]] və [[Şimali Amerika|Şimali Amerikada]] [[Kanada]] və [[Meksika]] arasında yerləşir. [[Alyaska|Alyaska ştatı]] Şimali Amerikanın şimal-qərbində, şərqdə Kanada və qərbdə [[Berinq boğazı]] boyunca [[Rusiya]] ilə həmsərhəddir. [[Havay|Havay ştatı]] orta [[Sakit okean|Sakit okeanda]] [[Arxipelaq|arxipelaqdır]]. [[ABŞ əraziləri]] Sakit okean və [[Karib dənizi]] boyunca səpənlənmişdir; doqquz rəsmi [[ABŞ-da zaman|saat qurşağında]] uzanır. ABŞ-ın olduqca müxtəlif [[ABŞ coğrafiyası|coğrafiyası]], [[ABŞ iqlimi|iqlim]] və [[ABŞ faunası|heyvanat aləmi]] onu dünyanın 17 [[Meqamüxtəlif ölkələr|meqamüxtəlif ölkəsindən]] biri edir.<ref name="urlMegadiverse Countries definition | Biodiversity A-Z">{{cite web |url=http://www.biodiversitya-z.org/content/megadiverse-countries |title=Megadiverse Countries definition &#124; Biodiversity A-Z |author= UN Environment World Conservation Monitoring Centre|work= Biodiversity A-Z|publisher= UN WCMC|quote= "17 countries which have been identified as the most biodiversity-rich countries of the world, with a particular focus on endemic biodiversity".|accessdate=11 sentyabr }}</ref>
''The World Factbook'' dünyanın ən böyük ölkəsi kimi 9,833,517 km<sup>2</sup> əraziyə malik ABŞ-ı üçüncü (Rusiya və Kanadadan sonra)<ref>{{cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/us.html|title=United States |work=CIA World Factbook |publisher=CIA|accessdate=10 iyun 2016}}</ref> və 9,596,960 km<sup>2</sup> əraziyə malik Çini dördüncü olaraq siyahıya daxil edir.<ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ch.html |title=China |work=CIA World Factbook |publisher=CIA |accessdate=10 iyun 2016}}</ref> ABŞ üçün olan məlumat ''Britannika Ensiklopediyası''-dan daha çoxdur, çünki məhəlli suları ''əhatə edir''.}} və [[Ölkələrin əhaliyə görə sıralanması|ən çox əhaliyə malik üçüncü]] ölkəsi, həmçinin [[Ölkələrinə görə xristianlıq|xristianların üstünlük təşkil etdiyi ən böyük ölkədir]]. Paytaxtı [[Vaşinqton şəhəri|Vaşinqton]], ən böyük şəhəri [[Nyu-York|Nyu-Yorkdur]]. Qırx səkkiz ştat və federal ərazi [[Kontinental ABŞ|kontinentaldır]] və [[Şimali Amerika|Şimali Amerikada]] [[Kanada]] və [[Meksika]] arasında yerləşir. [[Alyaska|Alyaska ştatı]] Şimali Amerikanın şimal-qərbində, şərqdə Kanada və qərbdə [[Berinq boğazı]] boyunca [[Rusiya]] ilə həmsərhəddir. [[Havay|Havay ştatı]] orta [[Sakit okean|Sakit okeanda]] [[Arxipelaq|arxipelaqdır]]. [[ABŞ əraziləri]] Sakit okean və [[Karib dənizi]] boyunca səpənlənmişdir; doqquz rəsmi [[ABŞ-da zaman|saat qurşağında]] uzanır. ABŞ-ın olduqca müxtəlif [[ABŞ coğrafiyası|coğrafiyası]], [[ABŞ iqlimi|iqlim]] və [[ABŞ faunası|heyvanat aləmi]] onu dünyanın 17 [[Meqamüxtəlif ölkələr|meqamüxtəlif ölkəsindən]] biri edir.<ref name="urlMegadiverse Countries definition | Biodiversity A-Z">{{cite web |url=http://www.biodiversitya-z.org/content/megadiverse-countries |title=Megadiverse Countries definition &#124; Biodiversity A-Z |author= UN Environment World Conservation Monitoring Centre|work= Biodiversity A-Z|publisher= UN WCMC|quote= "17 countries which have been identified as the most biodiversity-rich countries of the world, with a particular focus on endemic biodiversity".|accessdate=11 sentyabr }}</ref>


[[Paleohindilər]] ən azı 15 min il əvvəl [[Amerikanın məskunlaşdırılması|Sibirdən Şimali Amerika materikinə köçüb]].{{sfn|Erlandson|Rick|Vellanoweth|2008|p=19}} [[Şimali Amerikanın kolonizasiyası|Avropalıların kolonizasiyası]] XVI əsrdə başladı. ABŞ [[ABŞ-ın şərq sahili|şərq sahili]] boyunca [[On üç koloniya|On üç koloniyadan]] əmələ gəldi. [[Böyük Britaniya Krallığı|Böyük Britaniya]] ilə koloniyalar arasında mübahisələrin səbəb olduğu [[Yeddiillik müharibə]] 1775-ci ildə başlamış [[ABŞ istiqlalı|ABŞ istiqlalına]] və 1776-cı ildə [[ABŞ istiqlal bəyannaməsi]] gətirib çıxardı. Müharibə [[Paris sülh müqaviləsi (1783)|1783-cü ildə başa çatdı]] və ABŞ [[Müstəmləkə imperiyası|Avropa hakimiyyətindən]] müstəqillik əldə edən ilk ölkə oldu.<ref>Greene, Jack P.; Pole, J.R., eds. (2008). ''A Companion to the American Revolution''. pp. 352–361.<br />{{cite book |author=Bender, Thomas |title=A Nation Among Nations: America's Place in World History |url= https://books.google.com/books?id=wQHlrIz4gpYC&pg=PA61 |year=2006 |publisher=Hill & Wang |location=New York |page=61 |isbn=978-0-8090-7235-4}}<br />{{cite web |url=http://www.digitalhistory.uh.edu/era.cfm?eraid=4&smtid=1 |title=Overview of the Early National Period |author=<!--Staff writer(s); no by-line.--> |date=2014 |website=Digital History |publisher=University of Houston |access-date=25 fevral 2015}}</ref> [[ABŞ Konstitusiyası|Mövcud konstitusiya]] 1787-ci ildə qəbul edilmiş və bir çox [[İnsan hüquqları|fundamental vətəndaş azadlıqlarını]] təmin etmək üçün ümumilikdə [[Hüqüqlar haqqında Bill]] adlanan ilk on dəyişikliklə 1791-ci ildə ratifikasiya edilmişdir. ABŞ XIX əsrdə Şimali Amerikada [[Hindi müharibələri|hindiləri köçürməklə]] yeni torpaqlar əldə etməklə güclü bir genişlənməyə başlamış<ref name="MD2007" /> və 1848-cu ilə qədər qitəyə yayılanadək tədricən ştatları qəbul etdi.<ref name="MD2007">{{cite book |last=Carlisle |first=Rodney P. |first2=J. Geoffrey |last2=Golson |title=Manifest Destiny and the Expansion of America |series=Turning Points in History Series |url=https://books.google.com/?id=ka6LxulZaEwC&vq=annexation&dq=territorial+expansion+United+States+%22manifest+destiny%22 |year=2007 |publisher=ABC-CLIO |isbn=978-1-85109-833-0 |page=238}}</ref> XIX əsrin ikinci yarısında [[ABŞ Vətəndaş müharibəsi]] [[ABŞ-da köləlik|ölkədə hüquqi köləliyin]] sona çatmasına səbəb oldu.<ref>{{cite web |url=https://www.pbs.org/wgbh/aia/part4/4p2967.html|title=The Civil War and emancipation 1861–1865 |work=Africans in America |publisher=WGBH Educational Foundation|location=Boston, Massachusetts|year=1999|archiveurl=https://web.archive.org/web/19991012054217/http://pbs.org/wgbh/aia/part4/4p2967.html |archivedate=12 oktyabr 1999 }}</ref><ref>{{cite book |editor1-first=Jeffrey H. |editor1-last=Wallenfeldt |author=Britannica Educational Publishing |series=America at War |title=The American Civil War and Reconstruction: People, Politics, and Power |url=https://books.google.com/?id=T_0TrXXiDbUC&dq=slavery+%22American+Civil+War%22 |year=2009 |publisher=Rosen Publishing Group |isbn=978-1-61530-045-7 |page=264}}</ref> Əsrin sonunda ABŞ Sakit okeana qədər uzandı<ref name="AmCentNYT">{{cite book |url=https://www.nytimes.com/books/first/w/white-century.html |title=The American Century |author=White, Donald W. |year=1996 |isbn=0-300-05721-0 |publisher=Yale University Press |chapter=1: The Frontiers |accessdate=26 mart 2013}}</ref> və [[Sənaye inqilabı]] tərəfindən böyük ölçüdə yönləndirilən iqtisadiyyatı yüksəlməyə başladı.<ref>{{cite web |title=Work in the Late 19th Century |url=https://www.loc.gov/teachers/classroommaterials/presentationsandactivities/presentations/timeline/riseind/work/ |website=Library of Congress |accessdate=16 yanvar 2015}}</ref> [[İspan-ABŞ müharibəsi]] və [[Birinci Dünya Müharibəsi]] qlobal bir hərbi güc olaraq ölkənin statusunu təsdiqlədi. ABŞ [[İkinci dünya müharibəsi|İkinci dünya müharibəsindən]] qlobal bir [[Supergüc|supergüc]], [[ABŞ-ın nüvə silahları|nüvə silahı inkişaf etdirən ilk ölkə]], [[Hiroşima və Naqasakinin atom bombardmanı|müharibədə istifadə]] edən yeganə ölkə və [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurası|Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasının]] [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvləri|daimi üzvü]] olaraq çıxdı. [[Soyuq müharibə]] zamanı ABŞ və [[Sovet İttifaqı]] [[Apollon 11|1969-cu il aya enişlə]] sona çatan [[Kosmik yarış|Kosmik yarışda]] mübarizə apardı. Soyuq müharibənin sona çatması və 1991-ci ildə [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqının dağılması|Sovet İttifaqının dağılması]] ABŞ-ı dünyanın [[hipergüc|yeganə supergücü]] etdi.<ref>{{cite book |author1=Tony Judt |author2=Denis Lacorne |title=With Us Or Against Us: Studies in Global Anti-Americanism |url=https://books.google.com/books?id=nVDHAAAAQBAJ&pg=PA61 |date=4 iyun 2005 |publisher=Palgrave Macmillan |isbn=978-1-4039-8085-4 |page=61}}<br />{{cite book |author=Richard J. Samuels |title=Encyclopedia of United States National Security |url=https://books.google.com/books?id=K751AwAAQBAJ&pg=PT666 |date=21 dekabr 2005 |publisher=SAGE Publications |isbn=978-1-4522-6535-3 |page=666}}<br />{{cite book |author=Paul R. Pillar |title=Terrorism and U.S. Foreign Policy |url=https://books.google.com/books?id=_GYklwy6booC&pg=PA57 |date=1 yanvar 2001 |publisher=Brookings Institution Press |isbn=0-8157-0004-0 |page=57}}<br />{{cite book |author=Gabe T. Wang |title=China and the Taiwan Issue: Impending War at Taiwan Strait |url=https://books.google.com/books?id=CbPJ7KZ9FvIC&pg=PA179 |date=1 yanvar 2006 |publisher=University Press of America |isbn=978-0-7618-3434-2 |page=179}}<br />{{cite book |title=Understanding the "Victory Disease," From the Little Bighorn to Mogadishu and Beyond |url=https://books.google.com/books?id=qgdmiw4VUHsC&pg=PA1 |publisher=DIANE Publishing |isbn=978-1-4289-1052-2 |page=1}}<br />{{cite book |author1=Akis Kalaitzidis |author2=Gregory W. Streich |title=U.S. Foreign Policy: A Documentary and Reference Guide |url=https://books.google.com/books?id=tzwYzL9KcwEC&pg=PA313 |year=2011 |publisher=ABC-CLIO |isbn=978-0-313-38375-5 |page=313}}</ref>
[[Paleohindilər]] ən azı 15 min il əvvəl Sibirdən [[Şimali Amerika]] materikinə köçüb.{{sfn|Erlandson|Rick|Vellanoweth|2008|p=19}} [[Şimali Amerikanın kolonizasiyası|Avropalıların kolonizasiyası]] XVI əsrdə başladı. ABŞ [[ABŞ-ın şərq sahili|şərq sahili]] boyunca [[On üç koloniya|On üç koloniyadan]] əmələ gəldi. [[Britaniya|Böyük Britaniya]] ilə koloniyalar arasında mübahisələrin səbəb olduğu [[Yeddiillik müharibə]] [[1775-ci il]]<nowiki/>də başlamış [[ABŞ]] istiqlalına və [[1776-cı il]]<nowiki/>də [[ABŞ istiqlal bəyannaməsi]] gətirib çıxardı. Müharibə [[Paris sülh müqaviləsi (1783)|1783-cü ildə başa çatdı]] və ABŞ [[Müstəmləkə imperiyası|Avropa hakimiyyətindən]] müstəqillik əldə edən ilk ölkə oldu.<ref>Greene, Jack P.; Pole, J.R., eds. (2008). ''A Companion to the American Revolution''. pp. 352–361.<br />{{cite book |author=Bender, Thomas |title=A Nation Among Nations: America's Place in World History |url= https://books.google.com/books?id=wQHlrIz4gpYC&pg=PA61 |year=2006 |publisher=Hill & Wang |location=New York |page=61 |isbn=978-0-8090-7235-4}}<br />{{cite web |url=http://www.digitalhistory.uh.edu/era.cfm?eraid=4&smtid=1 |title=Overview of the Early National Period |author=<!--Staff writer(s); no by-line.--> |date=2014 |website=Digital History |publisher=University of Houston |access-date=25 fevral 2015}}</ref> [[ABŞ Konstitusiyası|Mövcud konstitusiya]] 1787-ci ildə qəbul edilmiş və bir çox [[İnsan hüquqları|fundamental vətəndaş azadlıqlarını]] təmin etmək üçün ümumilikdə [[Hüqüqlar haqqında Bill]] adlanan ilk on dəyişikliklə 1791-ci ildə ratifikasiya edilmişdir. ABŞ XIX əsrdə Şimali Amerikada [[Hindi müharibələri|hindiləri köçürməklə]] yeni torpaqlar əldə etməklə güclü bir genişlənməyə başlamış<ref name="MD2007" /> və 1848-cu ilə qədər qitəyə yayılanadək tədricən ştatları qəbul etdi.<ref name="MD2007">{{cite book |last=Carlisle |first=Rodney P. |first2=J. Geoffrey |last2=Golson |title=Manifest Destiny and the Expansion of America |series=Turning Points in History Series |url=https://books.google.com/?id=ka6LxulZaEwC&vq=annexation&dq=territorial+expansion+United+States+%22manifest+destiny%22 |year=2007 |publisher=ABC-CLIO |isbn=978-1-85109-833-0 |page=238}}</ref> XIX əsrin ikinci yarısında [[ABŞ Vətəndaş müharibəsi]] [[ABŞ-da köləlik|ölkədə hüquqi köləliyin]] sona çatmasına səbəb oldu.<ref>{{cite web |url=https://www.pbs.org/wgbh/aia/part4/4p2967.html|title=The Civil War and emancipation 1861–1865 |work=Africans in America |publisher=WGBH Educational Foundation|location=Boston, Massachusetts|year=1999|archiveurl=https://web.archive.org/web/19991012054217/http://pbs.org/wgbh/aia/part4/4p2967.html |archivedate=12 oktyabr 1999 }}</ref><ref>{{cite book |editor1-first=Jeffrey H. |editor1-last=Wallenfeldt |author=Britannica Educational Publishing |series=America at War |title=The American Civil War and Reconstruction: People, Politics, and Power |url=https://books.google.com/?id=T_0TrXXiDbUC&dq=slavery+%22American+Civil+War%22 |year=2009 |publisher=Rosen Publishing Group |isbn=978-1-61530-045-7 |page=264}}</ref> Əsrin sonunda ABŞ Sakit okeana qədər uzandı<ref name="AmCentNYT">{{cite book |url=https://www.nytimes.com/books/first/w/white-century.html |title=The American Century |author=White, Donald W. |year=1996 |isbn=0-300-05721-0 |publisher=Yale University Press |chapter=1: The Frontiers |accessdate=26 mart 2013}}</ref> və [[Sənaye inqilabı]] tərəfindən böyük ölçüdə yönləndirilən iqtisadiyyatı yüksəlməyə başladı.<ref>{{cite web |title=Work in the Late 19th Century |url=https://www.loc.gov/teachers/classroommaterials/presentationsandactivities/presentations/timeline/riseind/work/ |website=Library of Congress |accessdate=16 yanvar 2015}}</ref> [[İspan-ABŞ müharibəsi]] və [[Birinci Dünya Müharibəsi]] qlobal bir hərbi güc olaraq ölkənin statusunu təsdiqlədi. ABŞ [[İkinci dünya müharibəsi|İkinci dünya müharibəsindən]] qlobal bir [[Supergüc|supergüc]], [[ABŞ-ın nüvə silahları|nüvə silahı inkişaf etdirən ilk ölkə]], [[Hiroşima və Naqasakinin atom bombardmanı|müharibədə istifadə]] edən yeganə ölkə və [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurası|Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasının]] [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvləri|daimi üzvü]] olaraq çıxdı. [[Soyuq müharibə]] zamanı [[ABŞ]] və [[Sovet İttifaqı]] [[Apollon 11|1969-cu il aya enişlə]] sona çatan [[Kosmik yarış|Kosmik yarışda]] mübarizə apardı. Soyuq müharibənin sona çatması və 1991-ci ildə [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqının dağılması|Sovet İttifaqının dağılması]] ABŞ-ı dünyanın [[hipergüc|yeganə supergücü]] etdi.<ref>{{cite book |author1=Tony Judt |author2=Denis Lacorne |title=With Us Or Against Us: Studies in Global Anti-Americanism |url=https://books.google.com/books?id=nVDHAAAAQBAJ&pg=PA61 |date=4 iyun 2005 |publisher=Palgrave Macmillan |isbn=978-1-4039-8085-4 |page=61}}<br />{{cite book |author=Richard J. Samuels |title=Encyclopedia of United States National Security |url=https://books.google.com/books?id=K751AwAAQBAJ&pg=PT666 |date=21 dekabr 2005 |publisher=SAGE Publications |isbn=978-1-4522-6535-3 |page=666}}<br />{{cite book |author=Paul R. Pillar |title=Terrorism and U.S. Foreign Policy |url=https://books.google.com/books?id=_GYklwy6booC&pg=PA57 |date=1 yanvar 2001 |publisher=Brookings Institution Press |isbn=0-8157-0004-0 |page=57}}<br />{{cite book |author=Gabe T. Wang |title=China and the Taiwan Issue: Impending War at Taiwan Strait |url=https://books.google.com/books?id=CbPJ7KZ9FvIC&pg=PA179 |date=1 yanvar 2006 |publisher=University Press of America |isbn=978-0-7618-3434-2 |page=179}}<br />{{cite book |title=Understanding the "Victory Disease," From the Little Bighorn to Mogadishu and Beyond |url=https://books.google.com/books?id=qgdmiw4VUHsC&pg=PA1 |publisher=DIANE Publishing |isbn=978-1-4289-1052-2 |page=1}}<br />{{cite book |author1=Akis Kalaitzidis |author2=Gregory W. Streich |title=U.S. Foreign Policy: A Documentary and Reference Guide |url=https://books.google.com/books?id=tzwYzL9KcwEC&pg=PA313 |year=2011 |publisher=ABC-CLIO |isbn=978-0-313-38375-5 |page=313}}</ref>


ABŞ [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatı|Birləşmiş Millətlər Təşkilatının]], [[Dünya Bankı|Dünya Bankının]], [[Beynəlxalq Valyuta Fondu|Beynəlxalq Valyuta Fondunun]], [[Amerika Dövlətləri Təşkilatı|Amerika Dövlətləri Təşkilatının]] (ADT) və digər beynəlxalq təşkilatların təsisçi üzvüdür. Qlobal ÜDM-in təxminən dörddə birini təşkil edən [[Ümumi Daxili Məhsul üzrə ölkələrin reytinqi|nominal ÜDM üzrə dünyanın ən iri iqtisadiyyatı]] və [[ÜDM həcminə görə ölkələrin siyahısı (AQP)|AQP üzrə ikinci ən iri iqtisadiyyatına]] malik ABŞ yüksək [[İnkişaf etmiş ölkələr|inkişaf etmiş ölkədir]].<ref>{{cite web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=23&pr.y=9&sy=2014&ey=2014&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512%2C668%2C914%2C672%2C612%2C946%2C614%2C137%2C311%2C962%2C213%2C674%2C911%2C676%2C193%2C548%2C122%2C556%2C912%2C678%2C313%2C181%2C419%2C867%2C513%2C682%2C316%2C684%2C913%2C273%2C124%2C868%2C339%2C921%2C638%2C948%2C514%2C943%2C218%2C686%2C963%2C688%2C616%2C518%2C223%2C728%2C516%2C558%2C918%2C138%2C748%2C196%2C618%2C278%2C624%2C692%2C522%2C694%2C622%2C142%2C156%2C449%2C626%2C564%2C628%2C565%2C228%2C283%2C924%2C853%2C233%2C288%2C632%2C293%2C636%2C566%2C634%2C964%2C238%2C182%2C662%2C453%2C960%2C968%2C423%2C922%2C935%2C714%2C128%2C862%2C611%2C135%2C321%2C716%2C243%2C456%2C248%2C722%2C469%2C942%2C253%2C718%2C642%2C724%2C643%2C576%2C939%2C936%2C644%2C961%2C819%2C813%2C172%2C199%2C132%2C733%2C646%2C184%2C648%2C524%2C915%2C361%2C134%2C362%2C652%2C364%2C174%2C732%2C328%2C366%2C258%2C734%2C656%2C144%2C654%2C146%2C336%2C463%2C263%2C528%2C268%2C923%2C532%2C738%2C944%2C578%2C176%2C537%2C534%2C742%2C536%2C866%2C429%2C369%2C433%2C744%2C178%2C186%2C436%2C925%2C136%2C869%2C343%2C746%2C158%2C926%2C439%2C466%2C916%2C112%2C664%2C111%2C826%2C298%2C542%2C927%2C967%2C846%2C443%2C299%2C917%2C582%2C544%2C474%2C941%2C754%2C446%2C698%2C666&s=NGDPD&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, April 2015 |date= |accessdate= |website= |publisher=}}</ref> [[ABŞ iqtisadiyyatı]] dünyada ikinci ən böyük sənaye sektorunun olmasına baxmayaraq, [[Xidmət|xidmətlərin]] və [[Bilik iqtisadiyyatı|biliyə əsaslanan]] fəaliyyətlərin dominantlığı ilə xarakterizə edilən geniş [[Postsənaye cəmiyyəti|postsənaye]] iqtisadiyyatdır.<ref>{{cite web |title=Manufacturing, value added (current US$) |url=http://data.worldbank.org/indicator/NV.IND.MANF.CD |website=World Bank Open Data |publisher=World Bank |accessdate=11 fevral 2017}}</ref> Ümumi dünya əhalisinin yalnız 4,3%-nə malik ABŞ<ref name="urlPopulation Clock">{{cite web |url=https://www.census.gov/popclock/ |title=Population Clock |date=July 4, 2017 |work=U.S. and World Population Clock |publisher=U.S. Department of Commerce |quote=The United States population on July 4, 2017 was: 325,365,189 |accessdate=September 11, 2017}}</ref> dünyada ümumi sərvətin [[Milli sərvət|33,2%-ni təşkil edir]], qlobal sərvətin ən böyük payı bir ölkədə cəmləmişdir.<ref>{{cite web|url=http://publications.credit-suisse.com/tasks/render/file/index.cfm?fileid=A8BD95FB-A213-1EE7-59CC7F2F001A11AF|title=Credit Suisse Publikationen|website=publications.credit-suisse.com}}</ref> [[Orta əmək haqqına görə ölkələrin siyahısı|Orta əmək haqqı]],<ref>{{cite web |title=Average annual wages, 2013 USD PPPs and 2013 constant prices |url=http://stats.oecd.org//Index.aspx?QueryId=64115 |website=OECD |accessdate=30 aprel 2016}}</ref> [[İnsan İnkişafı İndeksi|insan inkişafı]], [[Adambaşına düşən ÜDM-ə görə ölkələrin siyahısı|adambaşına düşən ÜDM]] və adambaşına məhsuldarlıq<ref>{{cite news |url=http://www.cbsnews.com/2100-500395_162-3228735.html |title=U.S. Workers World's Most Productive |publisher=CBS News |date=11 fevral 2009 |accessdate=23 aprel 2013}}</ref> da daxil olmaqla ABŞ bir çox sosial-iqtisadi göstəricilərdə ən yüksək dövlətlər sırasındadır. [[Müdafiə xərclərinə görə ölkələrin siyahısı|Qlobal hərbi xərclərinin]] üçdə birini təşkil edən ABŞ dünyanın ən qabaqcıl [[ABŞ Silahlı Qüvvələri|hərbi]] qüvvəsidir<ref>{{cite web |url=http://books.sipri.org/product_info?c_product_id=476 |title=Trends in world military expenditure, 2013 |publisher=Stockholm International Peace Research Institute |date=Aprel 2014 |accessdate=14 aprel 2014|deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150104033821/http://books.sipri.org/product_info?c_product_id=476 |archivedate=4 yanvar 2015 |df=mdy-all}}</ref> və beynəlxalq səviyyədə aparıcı [[Siyasət|siyasi]], [[ABŞ mədəniyyəti|mədəni]] və [[ABŞ-da elm və texnologiya|elmi]] gücdür.<ref>[[#Cohen|Cohen, 2004: History and the Hyperpower]]<br />[[#BBC18may|BBC, April 2008: Country Profile: United States of America]]<br />{{cite web|url=http://www.researchtrends.com/issue8-november-2008/geographical-trends-of-research-output/|title=Geographical trends of research output|publisher=Research Trends|accessdate=16 mart 2014 }}<br />{{cite web|url=http://www.openaccessweek.org/profiles/blogs/the-top-20-countries-for-scientific-output|title=The top 20 countries for scientific output|publisher=Open Access Week|accessdate=16 mart 2014 }}<br />{{cite web|url=http://www.epo.org/about-us/annual-reports-statistics/annual-report/2012/statistics-trends/granted-patents.html|title=Granted patents|publisher=European Patent Office|accessdate=16 mart 2014 }}</ref>
ABŞ [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatı|Birləşmiş Millətlər Təşkilatının]], [[Dünya Bankı|Dünya Bankının]], [[Beynəlxalq Valyuta Fondu|Beynəlxalq Valyuta Fondunun]], [[Amerika Dövlətləri Təşkilatı|Amerika Dövlətləri Təşkilatının]] (ADT) və digər beynəlxalq təşkilatların təsisçi üzvüdür. Qlobal ÜDM-in təxminən dörddə birini təşkil edən [[Ümumi Daxili Məhsul üzrə ölkələrin reytinqi|nominal ÜDM üzrə dünyanın ən iri iqtisadiyyatı]] və [[ÜDM həcminə görə ölkələrin siyahısı (AQP)|AQP üzrə ikinci ən iri iqtisadiyyatına]] malik ABŞ yüksək [[İnkişaf etmiş ölkələr|inkişaf etmiş ölkədir]].<ref>{{cite web |url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=23&pr.y=9&sy=2014&ey=2014&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512%2C668%2C914%2C672%2C612%2C946%2C614%2C137%2C311%2C962%2C213%2C674%2C911%2C676%2C193%2C548%2C122%2C556%2C912%2C678%2C313%2C181%2C419%2C867%2C513%2C682%2C316%2C684%2C913%2C273%2C124%2C868%2C339%2C921%2C638%2C948%2C514%2C943%2C218%2C686%2C963%2C688%2C616%2C518%2C223%2C728%2C516%2C558%2C918%2C138%2C748%2C196%2C618%2C278%2C624%2C692%2C522%2C694%2C622%2C142%2C156%2C449%2C626%2C564%2C628%2C565%2C228%2C283%2C924%2C853%2C233%2C288%2C632%2C293%2C636%2C566%2C634%2C964%2C238%2C182%2C662%2C453%2C960%2C968%2C423%2C922%2C935%2C714%2C128%2C862%2C611%2C135%2C321%2C716%2C243%2C456%2C248%2C722%2C469%2C942%2C253%2C718%2C642%2C724%2C643%2C576%2C939%2C936%2C644%2C961%2C819%2C813%2C172%2C199%2C132%2C733%2C646%2C184%2C648%2C524%2C915%2C361%2C134%2C362%2C652%2C364%2C174%2C732%2C328%2C366%2C258%2C734%2C656%2C144%2C654%2C146%2C336%2C463%2C263%2C528%2C268%2C923%2C532%2C738%2C944%2C578%2C176%2C537%2C534%2C742%2C536%2C866%2C429%2C369%2C433%2C744%2C178%2C186%2C436%2C925%2C136%2C869%2C343%2C746%2C158%2C926%2C439%2C466%2C916%2C112%2C664%2C111%2C826%2C298%2C542%2C927%2C967%2C846%2C443%2C299%2C917%2C582%2C544%2C474%2C941%2C754%2C446%2C698%2C666&s=NGDPD&grp=0&a= |title=World Economic Outlook Database, April 2015 |date= |accessdate= |website= |publisher=}}</ref> [[ABŞ iqtisadiyyatı]] dünyada ikinci ən böyük sənaye sektorunun olmasına baxmayaraq, [[Xidmət|xidmətlərin]] və [[Bilik iqtisadiyyatı|biliyə əsaslanan]] fəaliyyətlərin dominantlığı ilə xarakterizə edilən geniş [[Postsənaye cəmiyyəti|postsənaye]] iqtisadiyyatdır.<ref>{{cite web |title=Manufacturing, value added (current US$) |url=http://data.worldbank.org/indicator/NV.IND.MANF.CD |website=World Bank Open Data |publisher=World Bank |accessdate=11 fevral 2017}}</ref> Ümumi dünya əhalisinin yalnız 4,3%-nə malik ABŞ<ref name="urlPopulation Clock">{{cite web |url=https://www.census.gov/popclock/ |title=Population Clock |date=July 4, 2017 |work=U.S. and World Population Clock |publisher=U.S. Department of Commerce |quote=The United States population on July 4, 2017 was: 325,365,189 |accessdate=September 11, 2017}}</ref> dünyada ümumi sərvətin [[Milli sərvət|33,2%-ni təşkil edir]], qlobal sərvətin ən böyük payı bir ölkədə cəmləmişdir.<ref>{{cite web|url=http://publications.credit-suisse.com/tasks/render/file/index.cfm?fileid=A8BD95FB-A213-1EE7-59CC7F2F001A11AF|title=Credit Suisse Publikationen|website=publications.credit-suisse.com}}</ref> [[Orta əmək haqqına görə ölkələrin siyahısı|Orta əmək haqqı]],<ref>{{cite web |title=Average annual wages, 2013 USD PPPs and 2013 constant prices |url=http://stats.oecd.org//Index.aspx?QueryId=64115 |website=OECD |accessdate=30 aprel 2016}}</ref> [[İnsan İnkişafı İndeksi|insan inkişafı]], [[Adambaşına düşən ÜDM-ə görə ölkələrin siyahısı|adambaşına düşən ÜDM]] və adambaşına məhsuldarlıq<ref>{{cite news |url=http://www.cbsnews.com/2100-500395_162-3228735.html |title=U.S. Workers World's Most Productive |publisher=CBS News |date=11 fevral 2009 |accessdate=23 aprel 2013}}</ref> da daxil olmaqla ABŞ bir çox sosial-iqtisadi göstəricilərdə ən yüksək dövlətlər sırasındadır. [[Müdafiə xərclərinə görə ölkələrin siyahısı|Qlobal hərbi xərclərinin]] üçdə birini təşkil edən ABŞ dünyanın ən qabaqcıl [[ABŞ Silahlı Qüvvələri|hərbi]] qüvvəsidir<ref>{{cite web |url=http://books.sipri.org/product_info?c_product_id=476 |title=Trends in world military expenditure, 2013 |publisher=Stockholm International Peace Research Institute |date=Aprel 2014 |accessdate=14 aprel 2014|deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150104033821/http://books.sipri.org/product_info?c_product_id=476 |archivedate=4 yanvar 2015 |df=mdy-all}}</ref> və beynəlxalq səviyyədə aparıcı [[Siyasət|siyasi]], [[ABŞ mədəniyyəti|mədəni]] və [[ABŞ-da elm və texnologiya|elmi]] gücdür.<ref>[[#Cohen|Cohen, 2004: History and the Hyperpower]]<br />[[#BBC18may|BBC, April 2008: Country Profile: United States of America]]<br />{{cite web|url=http://www.researchtrends.com/issue8-november-2008/geographical-trends-of-research-output/|title=Geographical trends of research output|publisher=Research Trends|accessdate=16 mart 2014 }}<br />{{cite web|url=http://www.openaccessweek.org/profiles/blogs/the-top-20-countries-for-scientific-output|title=The top 20 countries for scientific output|publisher=Open Access Week|accessdate=16 mart 2014 }}<br />{{cite web|url=http://www.epo.org/about-us/annual-reports-statistics/annual-report/2012/statistics-trends/granted-patents.html|title=Granted patents|publisher=European Patent Office|accessdate=16 mart 2014 }}</ref>
Sətir 121: Sətir 121:
== Etimologiya ==
== Etimologiya ==
{{Həmçinin bax|Amerikanın adlandırılması|ABŞ vətandaşlarının adlandırılması|Amerikan (söz)}}
{{Həmçinin bax|Amerikanın adlandırılması|ABŞ vətandaşlarının adlandırılması|Amerikan (söz)}}
[[File:Amerigo Vespucci - Project Gutenberg etext 19997.jpg|thumb|140px|left|Amerika qitələri italyan səyyah [[Ameriqo Vespuççi|Ameriqo Vespuççinin]] adını daşıyır{{sfn|Martone|2016|p=504}}]]
[[File:Amerigo Vespucci - Project Gutenberg etext 19997.jpg|thumb|140px|left|[[Amerika]] qitələri italyan səyyah [[Ameriqo Vespuççi|Ameriqo Vespuççinin]] adını daşıyır{{sfn|Martone|2016|p=504}}]]
1507-ci ildə alman kartoqraf [[Martin Valdzmyuller]] hazırladığı xəritədə [[Amerika|Amerikanın]] qərb yarımkürəsi torpaqlarını italiyalı səyyah və kartoqraf [[Ameriqo Vespuççi|Ameriqo Vespuççinin]] ({{lang-la|Americus Vespucius}}) şərəfinə adlandırdı.{{sfn|Sider|2007|p=226}} "Amerika Birləşmiş Ştatları" ifadəsinin ilk sənədli sübutu [[Corc Vaşinqton|Vaşinqtonun]] [[Adyutant|adyutantı]] və [[Kontinental Ordu|Kontinental Ordunun]] şəxsi heyət generalı eskvayr [[Stiven Moylan]] tərəfindən yazılmış 2 yanvar 1776-ci il tarixli məktubdur. Polkovnik-leytenant [[Cozef Rid|Cozef Ridə]] müraciətində Moylan istiqlal müharibəsi səylərinə kömək olması məqsədi ilə "Amerika Birləşmiş Ştatlarının tam və geniş səlahiyyətlərini" İspaniyaya aparmaq arzusunu ifadə edirdi.<ref>DeLear, Byron (4 iyul 2013) [http://www.csmonitor.com/USA/Politics/2013/0704/Who-coined-United-States-of-America-Mystery-might-have-intriguing-answer Who coined 'United States of America'? Mystery might have intriguing answer.] "Historians have long tried to pinpoint exactly when the name 'United States of America' was first used and by whom... ...This latest find comes in a letter that Stephen Moylan, Esq., wrote to Col. Joseph Reed from the Continental Army Headquarters in Cambridge, Mass., during the Siege of Boston. The two men lived with Washington in Cambridge, with Reed serving as Washington's favorite military secretary and Moylan fulfilling the role during Reed's absence." ''Christian Science Monitor'' (Boston, MA).</ref><ref>Touba, Mariam (5 noyabr 2014) [http://blog.nyhistory.org/coined-phrase-united-states-america-may-never-guess/ Who Coined the Phrase 'United States of America'? You May Never Guess] "Here, on January 2, 1776, seven months before the Declaration of Independence and a week before the publication of Paine's ''Common Sense'', Stephen Moylan, an acting secretary to General George Washington, spells it out, 'I should like vastly to go with full and ample powers from the United States of America to Spain' to seek foreign assistance for the cause." ''New-York Historical Society Museum & Library''</ref><ref>Fay, John (15 iyul 2016) [http://www.irishcentral.com/roots/history/The-forgotten-Irishman-who-named-the-United-States-of-America.html The forgotten Irishman who named the 'United States of America'] "According to the NY Historical Society, Stephen Moylan was the man responsible for the earliest documented use of the phrase "United States of America." But who was Stephen Moylan?" ''IrishCentral.com''</ref> "Amerika Birləşmiş Ştatlarının" ifadəsinin ilk məlum nəşri 6 aprel 1776-cı ildə Virciniya ştatının Uilyamsberq şəhərindəki [[The Virginia Gazette]] qəzetində anonim bir esse idi.<ref>{{cite journal |title="To the inhabitants of Virginia," by A PLANTER.'' Dixon and Hunter's. April 6, 1776, Williamsburg, Virginia. Letter is also included in Peter Force's ''American Archives'' |url=http://research.history.org/DigitalLibrary/VirginiaGazette/VGIssueThumbs.cfm?IssueIDNo=76.DH.16 |issue=1287 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20141219053616/http://research.history.org/DigitalLibrary/VirginiaGazette/VGIssueThumbs.cfm?IssueIDNo=76.DH.16 |archivedate=19 dekabr 2014 |volume=5}}</ref>
[[1507-ci il]]<nowiki/>də alman kartoqraf [[Martin Valdzmyuller]] hazırladığı xəritədə [[Amerika|Amerikanın]] qərb yarımkürəsi torpaqlarını italiyalı səyyah və kartoqraf [[Ameriqo Vespuççi|Ameriqo Vespuççinin]] ({{lang-la|Americus Vespucius}}) şərəfinə adlandırdı.{{sfn|Sider|2007|p=226}} "Amerika Birləşmiş Ştatları" ifadəsinin ilk sənədli sübutu [[Corc Vaşinqton|Vaşinqtonun]] [[Adyutant|adyutantı]] və [[Kontinental Ordu|Kontinental Ordunun]] şəxsi heyət generalı eskvayr [[Stiven Moylan]] tərəfindən yazılmış 2 yanvar 1776-ci il tarixli məktubdur. Polkovnik-leytenant [[Cozef Rid|Cozef Ridə]] müraciətində Moylan istiqlal müharibəsi səylərinə kömək olması məqsədi ilə "Amerika Birləşmiş Ştatlarının tam və geniş səlahiyyətlərini" İspaniyaya aparmaq arzusunu ifadə edirdi.<ref>DeLear, Byron (4 iyul 2013) [http://www.csmonitor.com/USA/Politics/2013/0704/Who-coined-United-States-of-America-Mystery-might-have-intriguing-answer Who coined 'United States of America'? Mystery might have intriguing answer.] "Historians have long tried to pinpoint exactly when the name 'United States of America' was first used and by whom... ...This latest find comes in a letter that Stephen Moylan, Esq., wrote to Col. Joseph Reed from the Continental Army Headquarters in Cambridge, Mass., during the Siege of Boston. The two men lived with Washington in Cambridge, with Reed serving as Washington's favorite military secretary and Moylan fulfilling the role during Reed's absence." ''Christian Science Monitor'' (Boston, MA).</ref><ref>Touba, Mariam (5 noyabr 2014) [http://blog.nyhistory.org/coined-phrase-united-states-america-may-never-guess/ Who Coined the Phrase 'United States of America'? You May Never Guess] "Here, on January 2, 1776, seven months before the Declaration of Independence and a week before the publication of Paine's ''Common Sense'', Stephen Moylan, an acting secretary to General George Washington, spells it out, 'I should like vastly to go with full and ample powers from the United States of America to Spain' to seek foreign assistance for the cause." ''New-York Historical Society Museum & Library''</ref><ref>Fay, John (15 iyul 2016) [http://www.irishcentral.com/roots/history/The-forgotten-Irishman-who-named-the-United-States-of-America.html The forgotten Irishman who named the 'United States of America'] "According to the NY Historical Society, Stephen Moylan was the man responsible for the earliest documented use of the phrase "United States of America." But who was Stephen Moylan?" ''IrishCentral.com''</ref> "Amerika Birləşmiş Ştatlarının" ifadəsinin ilk məlum nəşri 6 aprel 1776-cı ildə Virciniya ştatının Uilyamsberq şəhərindəki [[The Virginia Gazette]] qəzetində anonim bir esse idi.<ref>{{cite journal |title="To the inhabitants of Virginia," by A PLANTER.'' Dixon and Hunter's. April 6, 1776, Williamsburg, Virginia. Letter is also included in Peter Force's ''American Archives'' |url=http://research.history.org/DigitalLibrary/VirginiaGazette/VGIssueThumbs.cfm?IssueIDNo=76.DH.16 |issue=1287 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20141219053616/http://research.history.org/DigitalLibrary/VirginiaGazette/VGIssueThumbs.cfm?IssueIDNo=76.DH.16 |archivedate=19 dekabr 2014 |volume=5}}</ref>


[[Con Dikinson]] tərəfindən hazırlanan və 17 iyun 1776-cı ildə tamamlanan [[Konfederasiya Maddələri|Konfederasiya Maddələrinin]] ikinci layihəsi "Konfederasiyanın adı 'Amerika Birləşmiş Ştatları' olacağını" elan etdi.{{sfn|Safire|2003|p=199}} 1777-ci ilin sonunda ratifikasiyası üçün ştatlara göndərilən Məqalələrin yekun variantı "Konfederasiyanın müraciət forması 'Amerika Birləşmiş Ştatları' olacaq" cümləsini ehtiva edir.{{sfn|Mostert|2005|p=18}} 1776-cı ilin iyun ayında [[Tomas Cefferson]] özünün hazırladığı [[ABŞ istiqlal bəyannaməsi|istiqlal bəyannaməsinin]] "orijinal kobud layihəsinin" sərlövhəsində "AMERİKA BİRLƏŞMİŞ ŞTATLARI" frazasını böyük hərflərlə yazmışdı.{{sfn|Safire|2003|p=199}} Sənədin bu layihəsi 21 iyun 1776-cı ilə qədər üzə çıxmayıb və Dikinsonun 17 iyun tarixli Konfederasiya Maddələri layihəsində istifadə etdiyi ifadədən əvvəl və ya sonra yazıldığı naməlumdur.{{sfn|Safire|2003|p=199}}
[[Con Dikinson]] tərəfindən hazırlanan və 17 iyun 1776-cı ildə tamamlanan [[Konfederasiya Maddələri|Konfederasiya Maddələrinin]] ikinci layihəsi "Konfederasiyanın adı 'Amerika Birləşmiş Ştatları' olacağını" elan etdi.{{sfn|Safire|2003|p=199}} 1777-ci ilin sonunda ratifikasiyası üçün ştatlara göndərilən Məqalələrin yekun variantı "Konfederasiyanın müraciət forması 'Amerika Birləşmiş Ştatları' olacaq" cümləsini ehtiva edir.{{sfn|Mostert|2005|p=18}} 1776-cı ilin iyun ayında [[Tomas Cefferson]] özünün hazırladığı [[ABŞ istiqlal bəyannaməsi|istiqlal bəyannaməsinin]] "orijinal kobud layihəsinin" sərlövhəsində "AMERİKA BİRLƏŞMİŞ ŞTATLARI" frazasını böyük hərflərlə yazmışdı.{{sfn|Safire|2003|p=199}} Sənədin bu layihəsi 21 iyun 1776-cı ilə qədər üzə çıxmayıb və Dikinsonun 17 iyun tarixli Konfederasiya Maddələri layihəsində istifadə etdiyi ifadədən əvvəl və ya sonra yazıldığı naməlumdur.{{sfn|Safire|2003|p=199}}
Sətir 128: Sətir 128:
Qısa formada "Birləşmiş Ştatlar" da standartdır. Digər ümumi formalar "B.Ş.", "ABŞ" və "Amerika"dır. Danışıq adları "A-nın B.Ş.-i" və və beynəlxalq səviyyədə "Ştatlar"dır. XVIII əsrin sonlarında şeir və mahnılarda məşhur olan "[[Kolumbiya (ad)|Kolumbiya]]" adı öz mənşəyini [[Xristofor Kolumb|Xristofor Kolumbdan]] götürür; bu özünü "[[Vaşinqton şəhəri|Kolumbiya mahalı]]" adında büruzə verir.<ref name="Brokenshire1">{{cite book |author=Doug Brokenshire |title=Washington State Place Names |url=https://books.google.com/books?id=7XI52I8zI_AC&pg=PA49 |year=1996 |publisher=Caxton Press |isbn=978-0-87004-562-2 |page=49}}</ref>
Qısa formada "Birləşmiş Ştatlar" da standartdır. Digər ümumi formalar "B.Ş.", "ABŞ" və "Amerika"dır. Danışıq adları "A-nın B.Ş.-i" və və beynəlxalq səviyyədə "Ştatlar"dır. XVIII əsrin sonlarında şeir və mahnılarda məşhur olan "[[Kolumbiya (ad)|Kolumbiya]]" adı öz mənşəyini [[Xristofor Kolumb|Xristofor Kolumbdan]] götürür; bu özünü "[[Vaşinqton şəhəri|Kolumbiya mahalı]]" adında büruzə verir.<ref name="Brokenshire1">{{cite book |author=Doug Brokenshire |title=Washington State Place Names |url=https://books.google.com/books?id=7XI52I8zI_AC&pg=PA49 |year=1996 |publisher=Caxton Press |isbn=978-0-87004-562-2 |page=49}}</ref>


"Birləşmiş Ştatlar" ifadəsi müstəqil ştatlar toplusunun təsviri olaraq orijinal halında cəm halında idi, məsələn "Birləşmiş Ştatlardır" ({{lang-en|"the United States are"}}) ifadəsini ehtiva edən [[ABŞ Konstitusiyasına on üçüncü düzəliş]] 1865-ci ildə ratifikasiya edilmişdi.{{sfn|Greg|1892|p=276}} Tək forması, məsələn "Birləşmiş Ştatlardır" ({{lang-en|"the United States is"}}) Amerika Vətəndaş müharibəsi başa çatdıqdan sonra məşhur oldu. İndi tək halı standart formadır; cəm halı "bu Birləşmiş Ştatlar" ({{lang-en|"these United States"}}) deyimində saxlanılır. Fərq daha çox istifadə əhəmiyyətlidir; bu ştatların toplanması və bir vahid arasındakı fərqdir.<ref>G. H. Emerson, ''The Universalist Quarterly and General Review'', Vol. 28 (Jan. 1891), p. 49, quoted in {{cite web |url=http://itre.cis.upenn.edu/~myl/languagelog/archives/002663.html |author=Zimmer, Benjamin |date=November 24, 2005 |title=Life in These, Uh, This United States |publisher=University of Pennsylvania—Language Log |accessdate=5 yanvar 2013}}</ref>
"Birləşmiş Ştatlar" ifadəsi müstəqil ştatlar toplusunun təsviri olaraq orijinal halında cəm halında idi, məsələn "Birləşmiş Ştatlardır" ({{lang-en|"the United States are"}}) ifadəsini ehtiva edən ABŞ Konstitusiyasına on üçüncü düzəliş 1865-ci ildə ratifikasiya edilmişdi.{{sfn|Greg|1892|p=276}} Tək forması, məsələn "Birləşmiş Ştatlardır" ({{lang-en|"the United States is"}}) Amerika Vətəndaş müharibəsi başa çatdıqdan sonra məşhur oldu. İndi tək halı standart formadır; cəm halı "bu Birləşmiş Ştatlar" ({{lang-en|"these United States"}}) deyimində saxlanılır. Fərq daha çox istifadə əhəmiyyətlidir; bu ştatların toplanması və bir vahid arasındakı fərqdir.<ref>G. H. Emerson, ''The Universalist Quarterly and General Review'', Vol. 28 (Jan. 1891), p. 49, quoted in {{cite web |url=http://itre.cis.upenn.edu/~myl/languagelog/archives/002663.html |author=Zimmer, Benjamin |date=November 24, 2005 |title=Life in These, Uh, This United States |publisher=University of Pennsylvania—Language Log |accessdate=5 yanvar 2013}}</ref>


ABŞ vətəndaşı "[[Amerikalılar|Amerikalıdır]]". "Birləşmiş Ştatlar", "Amerika" və "B.Ş." ölkəyə sifət olaraq istinad edir ("Amerika dəyərləri", "ABŞ qüvvələri"). İngilis dilində "[[Amerikan (söz)|Amerikan]]" sözü nadir hallarda Amerika Birləşmiş Ştatları ilə bağlı olmayan mövzulara aiddir.<ref>Wilson, Kenneth G. (1993). ''The Columbia Guide to Standard American English''. New York: Columbia University Press, pp. 27–28. {{ISBN|0-231-06989-8}}.</ref>
ABŞ vətəndaşı "[[Amerikalılar|Amerikalıdır]]". "Birləşmiş Ştatlar", "Amerika" və "B.Ş." ölkəyə sifət olaraq istinad edir ("Amerika dəyərləri", "ABŞ qüvvələri"). İngilis dilində "[[Amerikan (söz)|Amerikan]]" sözü nadir hallarda Amerika Birləşmiş Ştatları ilə bağlı olmayan mövzulara aiddir.<ref>Wilson, Kenneth G. (1993). ''The Columbia Guide to Standard American English''. New York: Columbia University Press, pp. 27–28. {{ISBN|0-231-06989-8}}.</ref>
Sətir 138: Sətir 138:
{{Ətraflı|[[ABŞ-da hindilərin tarixi]]}}
{{Ətraflı|[[ABŞ-da hindilərin tarixi]]}}
[[File:Monks Mound in July.JPG|180pg|thumb|[[UNESCO|UNESCO-nun]] [[Ümumdünya irsi|ümumdünya irsinə]] daxil olan [[Kahokiya|Kahokiyada]] [[Monks-Maund]] və [[Mississippi mədəniyyəti|Mississippi mədəniyyətində]] ən böyük və ən nüfuzlu yaşayiş məntəqəsi. Beton pilləkən qədim taxta nərdivanların təxmini gedişini izləyir.]]
[[File:Monks Mound in July.JPG|180pg|thumb|[[UNESCO|UNESCO-nun]] [[Ümumdünya irsi|ümumdünya irsinə]] daxil olan [[Kahokiya|Kahokiyada]] [[Monks-Maund]] və [[Mississippi mədəniyyəti|Mississippi mədəniyyətində]] ən böyük və ən nüfuzlu yaşayiş məntəqəsi. Beton pilləkən qədim taxta nərdivanların təxmini gedişini izləyir.]]
[[Amerikanın məskunlaşdırılması|Şimali Amerikanın ilk sakinləri]] [[Beringiya bərzəxi|Berinq torpaq körpüsü]] vasitəsi ilə [[Sibir|Sibirdən]] köçmüş və ən azı 15 min il əvvəl gəlib çatmışdılar, baxmayaraq ki, artan sübutlar daha əvvəl gəlmələrini göstərir.<ref name=earliest>{{cite news |title=Who was first? New info on North America's earliest residents |url=http://articles.latimes.com/2012/jul/12/science/la-sci-sn-paisley-caves-20120712 |newspaper=Los Angeles Times |location=Los Angeles County, California |publisher=Los Angeles Times |date=12 iyul 2012 |first=Thomas H. |last=Maugh II |accessdate=25 fevral 2015}}<br />{{cite web |url=http://anthropology.si.edu/HumanOrigins/faq/americas.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071128083459/http://anthropology.si.edu/HumanOrigins/faq/americas.htm |archivedate=28 noyabr 2007 |ref=HumanOrigins |title=What is the earliest evidence of the peopling of North and South America? |publisher=Smithsonian Institution, National Museum of Natural History |date=İyun 2004 |accessdate=19 iyun 2007}}<br />{{cite web |first=Nicolas |last=Kudeba |url=http://www.thehistoryofcanadapodcast.com/chapter-1-first-big-steppe/ |title=Chapter 1&nbsp;– The First Big Steppe&nbsp;– Aboriginal Canadian History |website=The History of Canada Podcast |date=28 fevral 2014 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140301013552/http://www.thehistoryofcanadapodcast.com/chapter-1-first-big-steppe/ |archivedate=1 mart 2014 |deadurl=no}}<br />{{cite journal |author=Guy Gugliotta |title=When Did Humans Come to the Americas? |url=http://www.smithsonianmag.com/science-nature/when-did-humans-come-to-the-americas-4209273/?all |journal=Smithsonian Magazine |location=Washington, DC |publisher=Smithsonian Institution |date=Fevral 2013 |access-date=25 iyun 2015}}</ref> Torpaq körpüsündən keçdikdən sonra ilk amerikalılar ya Sakit Okean sahili boyunca,<ref>{{cite journal |author=Fladmark, K.R., (1979) |title=Routes: alternate migration corridors for early man in North America |journal=American Antiquity |volume=44 |pages=55–69 |doi=10.2307/279189 |jstor=279189 |year=2017}}</ref><ref>{{cite web |publisher=Smithsonian |title=Found: One of the Oldest North American Settlements |url=http://www.smithsonianmag.com/smart-news/one-oldest-north-american-settlements-found-180962750/ |first=Brigit |last=Katz |date=5 aprel 2017|access-date=26 avqust 2017}}</ref> ya da Kordilyer və Lavrentid buz örtükləri arasında daxili buzsuz dəhliz vasitəsilə cənuba hərəkət etdilər.<ref name="Geotimes corridor">{{cite web |url=http://www.geotimes.org/feb04/feature_Revisited.html |title=The Ice-Free Corridor Revisited |first=Lisa |last=Pinsker |publisher=Geotimes |date=Fevral 2004}}</ref> [[Klovis mədəniyyəti]] e.ə. 11,000-də meydana çıxdı və bu, Amerikanın sonrakı yerli mədəniyyətlərinin əksəriyyətinin əcdadı hesab olunur.<ref name="Waters">{{cite journal |last=Waters |first=Michael |title=Redefining the Age of Clovis: Implications for the Peopling of the Americas |journal=Science |date=2007 |volume=315|issue=5815 |pages=1122–1126 |doi=10.1126/science.1137166 |pmid=17322060|display-authors=etal|bibcode=2007Sci...315.1122W}}</ref> XX əsrin sonlarında Amerikanın ilk insan məskənlərini
Şimali Amerikanın ilk sakinləri [[Beringiya bərzəxi|Berinq torpaq körpüsü]] vasitəsi ilə [[Sibir|Sibirdən]] köçmüş və ən azı 15 min il əvvəl gəlib çatmışdılar, baxmayaraq ki, artan sübutlar daha əvvəl gəlmələrini göstərir.<ref name=earliest>{{cite news |title=Who was first? New info on North America's earliest residents |url=http://articles.latimes.com/2012/jul/12/science/la-sci-sn-paisley-caves-20120712 |newspaper=Los Angeles Times |location=Los Angeles County, California |publisher=Los Angeles Times |date=12 iyul 2012 |first=Thomas H. |last=Maugh II |accessdate=25 fevral 2015}}<br />{{cite web |url=http://anthropology.si.edu/HumanOrigins/faq/americas.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071128083459/http://anthropology.si.edu/HumanOrigins/faq/americas.htm |archivedate=28 noyabr 2007 |ref=HumanOrigins |title=What is the earliest evidence of the peopling of North and South America? |publisher=Smithsonian Institution, National Museum of Natural History |date=İyun 2004 |accessdate=19 iyun 2007}}<br />{{cite web |first=Nicolas |last=Kudeba |url=http://www.thehistoryofcanadapodcast.com/chapter-1-first-big-steppe/ |title=Chapter 1&nbsp;– The First Big Steppe&nbsp;– Aboriginal Canadian History |website=The History of Canada Podcast |date=28 fevral 2014 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140301013552/http://www.thehistoryofcanadapodcast.com/chapter-1-first-big-steppe/ |archivedate=1 mart 2014 |deadurl=no}}<br />{{cite journal |author=Guy Gugliotta |title=When Did Humans Come to the Americas? |url=http://www.smithsonianmag.com/science-nature/when-did-humans-come-to-the-americas-4209273/?all |journal=Smithsonian Magazine |location=Washington, DC |publisher=Smithsonian Institution |date=Fevral 2013 |access-date=25 iyun 2015}}</ref> Torpaq körpüsündən keçdikdən sonra ilk amerikalılar ya Sakit Okean sahili boyunca,<ref>{{cite journal |author=Fladmark, K.R., (1979) |title=Routes: alternate migration corridors for early man in North America |journal=American Antiquity |volume=44 |pages=55–69 |doi=10.2307/279189 |jstor=279189 |year=2017}}</ref><ref>{{cite web |publisher=Smithsonian |title=Found: One of the Oldest North American Settlements |url=http://www.smithsonianmag.com/smart-news/one-oldest-north-american-settlements-found-180962750/ |first=Brigit |last=Katz |date=5 aprel 2017|access-date=26 avqust 2017}}</ref> ya da Kordilyer və Lavrentid buz örtükləri arasında daxili buzsuz dəhliz vasitəsilə cənuba hərəkət etdilər.<ref name="Geotimes corridor">{{cite web |url=http://www.geotimes.org/feb04/feature_Revisited.html |title=The Ice-Free Corridor Revisited |first=Lisa |last=Pinsker |publisher=Geotimes |date=Fevral 2004}}</ref> [[Klovis mədəniyyəti]] e.ə. 11,000-də meydana çıxdı və bu, Amerikanın sonrakı yerli mədəniyyətlərinin əksəriyyətinin əcdadı hesab olunur.<ref name="Waters">{{cite journal |last=Waters |first=Michael |title=Redefining the Age of Clovis: Implications for the Peopling of the Americas |journal=Science |date=2007 |volume=315|issue=5815 |pages=1122–1126 |doi=10.1126/science.1137166 |pmid=17322060|display-authors=etal|bibcode=2007Sci...315.1122W}}</ref> XX əsrin sonlarında Amerikanın ilk insan məskənlərini
Klovis mədəniyyəti təmsil etdiyinin düşünülməsinə<ref name=TEF>{{cite book |author=Flannery, T. |year=2001 |title=The Eternal Frontier: an ecological history of North America and its peoples |publisher=Grove Press |location=New York |pages=173–185 |isbn=0-8021-3888-8}}</ref> baxmayaraq son illərdə on illərdə Pre-Klovis mədəniyyətlərin tanınmasıyla konsensus dəyişdi.<ref>{{cite book |last1=Waters |first1=Michael |authorlink=Michael R. Waters |last2=Stafford |first2=Tom |url=http://www.tamupress.com/product/Paleoamerican-Odyssey,7924.aspx |title=Paleoamerican Odyssey |chapter=The First Americans: A Review of the Evidence for the Late-Pleistocene Peopling of the Americas | chapter-url= https://www.researchgate.net/profile/Michael_Waters8/publication/268149509_The_First_Americans_A_Review_of_the_Evidence_for_the_Late-Pleistocene_Peopling_of_the_Americas/links/5462564d0cf2c0c6aec1af93.pdf |publisher=Texas A&M University Press |date=18 avqust 2014 |isbn=978-1-62349-192-5 |accessdate=21 noyabr 2015}}</ref>
Klovis mədəniyyəti təmsil etdiyinin düşünülməsinə<ref name=TEF>{{cite book |author=Flannery, T. |year=2001 |title=The Eternal Frontier: an ecological history of North America and its peoples |publisher=Grove Press |location=New York |pages=173–185 |isbn=0-8021-3888-8}}</ref> baxmayaraq son illərdə on illərdə Pre-Klovis mədəniyyətlərin tanınmasıyla konsensus dəyişdi.<ref>{{cite book |last1=Waters |first1=Michael |authorlink=Michael R. Waters |last2=Stafford |first2=Tom |url=http://www.tamupress.com/product/Paleoamerican-Odyssey,7924.aspx |title=Paleoamerican Odyssey |chapter=The First Americans: A Review of the Evidence for the Late-Pleistocene Peopling of the Americas | chapter-url= https://www.researchgate.net/profile/Michael_Waters8/publication/268149509_The_First_Americans_A_Review_of_the_Evidence_for_the_Late-Pleistocene_Peopling_of_the_Americas/links/5462564d0cf2c0c6aec1af93.pdf |publisher=Texas A&M University Press |date=18 avqust 2014 |isbn=978-1-62349-192-5 |accessdate=21 noyabr 2015}}</ref>


Sətir 145: Sətir 145:


[[Havay adaları|Havay adalarının]] ilk yaşayış məntəqələri tarixi müzakirə mövzusu olmağa davam edir.<ref name="PearcePearce2010">{{cite book |first1=Charles E.M. |last1=Pearce |first2=F. M. |last2=Pearce |title=Oceanic Migration: Paths, Sequence, Timing and Range of Prehistoric Migration in the Pacific and Indian Oceans |url={{google books |plainurl=y |id=rhQxc4GW8soC |page=167}}
[[Havay adaları|Havay adalarının]] ilk yaşayış məntəqələri tarixi müzakirə mövzusu olmağa davam edir.<ref name="PearcePearce2010">{{cite book |first1=Charles E.M. |last1=Pearce |first2=F. M. |last2=Pearce |title=Oceanic Migration: Paths, Sequence, Timing and Range of Prehistoric Migration in the Pacific and Indian Oceans |url={{google books |plainurl=y |id=rhQxc4GW8soC |page=167}}
|date=17 iyun 2010 |publisher=Springer Science & Business Media| isbn=978-90-481-3826-5 |page=167}}</ref> [[Arxeologiya|Arxeoloji]] dəlillər eramızın 124-cü ilində yaşayış məntəqəsinin mövcudluğunu göstərir.<ref name="Whittaker1986">{{cite book |first=Elvi W. |last=Whittaker |title=The Mainland Haole: The White Experience in Hawaii |url={{google books |plainurl=y |id=JNM-A-QJ_o4C |page=3}}|date=Yanvar 1986|publisher=Columbia University Press|isbn=978-0-231-05316-7|page=3}}</ref> [[Ceyms Kuk#Üçüncü ekspedisiya (1776–79)|Üçüncü və son ekspedisiyası]] zamanı kapitan [[Ceyms Kuk]] Havay ilə rəsmi təmasda olmuş ilk avropalıdır.<ref name="Fish2011">{{cite book |first=Shirley |last=Fish |title=The Manila-Acapulco Galleons : The Treasure Ships of the Pacific: With An Annotated List of the Transpacific Galleons 1565–1815 |url=https://books.google.com/books?id=kk_iU0f-iT8C&pg=PA360 |date=2011 |publisher=AuthorHouse |isbn=978-1-4567-7543-8 |pages=360–}}</ref> 1778-ci il yanvar ayında [[Kauai adası|Kauai adasının]] [[Vaimea (Kauai)|Vaimea]] limanına ilk dəfə çıxdıqda Kuk [[Arxipelaq|arxipelaqı]] Britaniya [[Krallıq donanması]] [[Admirallıq şurası|Admirallığının baş lordu]] [[Jon Monteqyu, 4-cü Sendviç qrafı |4-cü Sendviç qrafı]] şərəfinə "Sendviç adaları" adlandırmışdı.<ref>{{cite book |last=Collingridge |first=Vanessa |authorlink=Vanessa Collingridge |title=Captain Cook: The Life, Death and Legacy of History's Greatest Explorer |year=2003 |publisher=Ebury Press |page=380 |isbn=0-09-188898-0}}</ref>
|date=17 iyun 2010 |publisher=Springer Science & Business Media| isbn=978-90-481-3826-5 |page=167}}</ref> [[Arxeologiya|Arxeoloji]] dəlillər eramızın 124-cü ilində yaşayış məntəqəsinin mövcudluğunu göstərir.<ref name="Whittaker1986">{{cite book |first=Elvi W. |last=Whittaker |title=The Mainland Haole: The White Experience in Hawaii |url={{google books |plainurl=y |id=JNM-A-QJ_o4C |page=3}}|date=Yanvar 1986|publisher=Columbia University Press|isbn=978-0-231-05316-7|page=3}}</ref> [[Ceyms Kuk#Üçüncü ekspedisiya (1776–79)|Üçüncü və son ekspedisiyası]] zamanı kapitan [[Ceyms Kuk]] Havay ilə rəsmi təmasda olmuş ilk avropalıdır.<ref name="Fish2011">{{cite book |first=Shirley |last=Fish |title=The Manila-Acapulco Galleons : The Treasure Ships of the Pacific: With An Annotated List of the Transpacific Galleons 1565–1815 |url=https://books.google.com/books?id=kk_iU0f-iT8C&pg=PA360 |date=2011 |publisher=AuthorHouse |isbn=978-1-4567-7543-8 |pages=360–}}</ref> 1778-ci il yanvar ayında [[Kauai adası|Kauai adasının]] Vaimea limanına ilk dəfə çıxdıqda Kuk [[Arxipelaq|arxipelaqı]] Britaniya [[Krallıq donanması]] Admirallığının baş lordu 4-cü Sendviç qrafı şərəfinə "Sendviç adaları" adlandırmışdı.<ref>{{cite book |last=Collingridge |first=Vanessa |authorlink=Vanessa Collingridge |title=Captain Cook: The Life, Death and Legacy of History's Greatest Explorer |year=2003 |publisher=Ebury Press |page=380 |isbn=0-09-188898-0}}</ref>


=== Avropalıların məskunlaşması ===
=== Avropalıların məskunlaşması ===
Sətir 152: Sətir 152:
[[File:The Mayflower Compact 1620 cph.3g07155.jpg|thumb|''[[Meyflauer sazişi]], 1620'' [[Jan Leon Jerom Ferris|Jan Leon Jerom Ferrisin]] rəsm əsəri]]
[[File:The Mayflower Compact 1620 cph.3g07155.jpg|thumb|''[[Meyflauer sazişi]], 1620'' [[Jan Leon Jerom Ferris|Jan Leon Jerom Ferrisin]] rəsm əsəri]]


1492-ci ildə İspaniya [[Xristofor Kolumb|Kolumbu]] [[Yeni dünya|Yeni dünyaya]] [[Kolumbun birinci ekspedisiyası|ilk ekspedisiyaya]] göndərdikdən sonra digər səyyahlar onu təqib etdi. Müasir ABŞ ərazisinə çatan ilk avropalılar 1513-cü ildə Floridaya ilk səfərini edən [[Xuan Ponse de Leon]] kimi ispan [[Konkistador|konkistadorları]] olmuşdu, lakin [[ABŞ-ın qeydiyyata alınmamış əraziləri|qeydiyyata alınmamış əraziləri]] də hesaba qatılsa [[Kolumbun ikinci ekspedisiyası|1493-cü il ekspedisiyasında]] [[Puerto-Riko|Puerto-Rikoya]] çıxan [[Xristofor Kolumb]] bu şərəfə nail olub. İspanlar Florida və Nyu-Meksikoda [[Sent-Oqastin (Florida)|Sent-Oqastin]]<ref name="Saint Augustine">{{cite web |title=St. Augustine Florida, The Nation's Oldest City |url=http://staugustine.com/history/nations-oldest-city |website=staugustine.com |language=en}}</ref> və [[Santa-Fe (Nyu-Meksiko)|Santa-Fe]] kimi ilk yaşayış məntəqələrini qurdu. Fransızlar özlərininkini Mississippi çayı boyunca qurdular. Şimali Amerikanın şərq sahillərində İngilislərin müvəffəqiyyətli məskunlaşması 1607-ci ildə [[Ceymstaun (Virciniya)|Ceymstaunda]] [[Virciniya koloniyası]] və 1620-ci ildə [[Pilqremlər|Pilqremlərin]] [[Pilmut koloniyası]] ilə başladı. Mühacirləri çoxu [[Din azadlığı|dini azadlıq]] axtaran [[İngilis müxalifətçilər|müxalifətçi xristian qrupları]] idi. Qitənin ilk seçilmiş qanunvericilik məclisi Virciniya [[Berjesslərin Evi]] 1619-cu ildə yaradıldı, quruya çıxmadan əvvəl Pilqremlər ilə [[Meyflauer sazişi]] bağlandı və [[Konnektikutun Əsas Sərəncamları]] Amerika müstəmləkələri boyunca inkişaf edəcək nümayəndələrin özünüidarəetmə və konstitusionalizm nümunəsi üçün presedentlər yaratdı.<ref name="Remini2–3">{{Harvnb|Remini|2007|pp=2–3}}</ref><ref name="Johnson26–30">{{Harvnb|Johnson|1997|pp=26–30}}</ref>
1492-ci ildə İspaniya [[Xristofor Kolumb|Kolumbu]] [[Yeni dünya|Yeni dünyaya]] ilk ekspedisiyaya göndərdikdən sonra digər səyyahlar onu təqib etdi. Müasir ABŞ ərazisinə çatan ilk avropalılar 1513-cü ildə Floridaya ilk səfərini edən [[Xuan Ponse de Leon]] kimi ispan [[Konkistador|konkistadorları]] olmuşdu, lakin [[ABŞ-ın qeydiyyata alınmamış əraziləri|qeydiyyata alınmamış əraziləri]] də hesaba qatılsa [[Kolumbun ikinci ekspedisiyası|1493-cü il ekspedisiyasında]] [[Puerto-Riko|Puerto-Rikoya]] çıxan [[Xristofor Kolumb]] bu şərəfə nail olub. İspanlar Florida və Nyu-Meksikoda [[Sent-Oqastin (Florida)|Sent-Oqastin]]<ref name="Saint Augustine">{{cite web |title=St. Augustine Florida, The Nation's Oldest City |url=http://staugustine.com/history/nations-oldest-city |website=staugustine.com |language=en}}</ref> və [[Santa-Fe (Nyu-Meksiko)|Santa-Fe]] kimi ilk yaşayış məntəqələrini qurdu. Fransızlar özlərininkini Mississippi çayı boyunca qurdular. Şimali Amerikanın şərq sahillərində İngilislərin müvəffəqiyyətli məskunlaşması 1607-ci ildə [[Ceymstaun (Virciniya)|Ceymstaunda]] [[Virciniya koloniyası]] və 1620-ci ildə [[Pilqremlər|Pilqremlərin]] [[Pilmut koloniyası]] ilə başladı. Mühacirləri çoxu [[Din azadlığı|dini azadlıq]] axtaran [[İngilis müxalifətçilər|müxalifətçi xristian qrupları]] idi. Qitənin ilk seçilmiş qanunvericilik məclisi Virciniya [[Berjesslərin Evi]] 1619-cu ildə yaradıldı, quruya çıxmadan əvvəl Pilqremlər ilə [[Meyflauer sazişi]] bağlandı və [[Konnektikutun Əsas Sərəncamları]] Amerika müstəmləkələri boyunca inkişaf edəcək nümayəndələrin özünüidarəetmə və konstitusionalizm nümunəsi üçün presedentlər yaratdı.<ref name="Remini2–3">{{Harvnb|Remini|2007|pp=2–3}}</ref><ref name="Johnson26–30">{{Harvnb|Johnson|1997|pp=26–30}}</ref>


Hər koloniydakı mühacirlərin böyük hissəsi kiçik fermerlər idi, ancaq bir neçə onilliklər ərzində koloniyalar müxtəlifliyi kimi digər sənaye sahələri inkişaf etdi. [[Əmtəə bitkisi|Əmtəə bitkilərinə]] tütün, düyü və buğda daxil idi. Hasilat sənayesində xəz, balıqçılıq və taxta-şalban üstünlük təşkil edirdi. İstehsalçılar rom və gəmi hazırlayırdılar və son kolonizasiya dövründə amerikalılar dünyanın dəmir təchizatının yeddidə birini istehsal edirdilər.<ref>[[#Walton|Walton, 2009]], fəsil 3</ref> Nəticədə şəhərlər yerli iqtisadiyyatları dəstəkləmək və ticarət mərkəzləri kimi xidmət etmək üçün sahillərə səpələndilər. İngilis müstəmləkəçilərə [[Şotland-İrland amerikalıları|Şotland-İrland]] və digər qruplar da əlavə olunmuşdu. Sahilyanı torpaq daha bahalı olduğuna görə azad edilmiş [[Muzdlu nökər|muzdlu nökərlər]] daha qərbə sıxışdırıldı.<ref>[[#Lemon|Lemon, 1987]]</ref>
Hər koloniydakı mühacirlərin böyük hissəsi kiçik fermerlər idi, ancaq bir neçə onilliklər ərzində koloniyalar müxtəlifliyi kimi digər sənaye sahələri inkişaf etdi. [[Əmtəə bitkisi|Əmtəə bitkilərinə]] tütün, düyü və buğda daxil idi. Hasilat sənayesində xəz, balıqçılıq və taxta-şalban üstünlük təşkil edirdi. İstehsalçılar rom və gəmi hazırlayırdılar və son kolonizasiya dövründə amerikalılar dünyanın dəmir təchizatının yeddidə birini istehsal edirdilər.<ref>[[#Walton|Walton, 2009]], fəsil 3</ref> Nəticədə şəhərlər yerli iqtisadiyyatları dəstəkləmək və ticarət mərkəzləri kimi xidmət etmək üçün sahillərə səpələndilər. İngilis müstəmləkəçilərə [[Şotland]]-İrland və digər qruplar da əlavə olunmuşdu. Sahilyanı torpaq daha bahalı olduğuna görə azad edilmiş [[Muzdlu nökər|muzdlu nökərlər]] daha qərbə sıxışdırıldı.<ref>[[#Lemon|Lemon, 1987]]</ref>


İngilis korsarları ilə geniş miqyaslı bir kölə ticarətinə başlandı.<ref>{{cite book |last1=Jackson |first1=L. P. |title=Elizabethan Seamen and the African Slave Trade |date=1924 |pages=1–17 |jstor=2713432}}</ref> Xəstəliklərin az və daha yaxşı qida və müalicə səbəbi ilə Şimali Amerikada kölələrin ömür uzunluğu cənuba nisbətən çox yüksək olması kölə sayının sürətlə artmasına səbəb oldu.<ref>[[#Tadman|Tadman, 2000]], p. 1534</ref><ref>[[#Schneider|Schneider, 2007]], p. 484</ref> Koloniyalı cəmiyyət əsasən köləliyin dini və mənəvi təsiri ilə bölünmüşdü və müstəmləkələr bu praktikanın lehinə və əleyhinə qanun aktları qəbul etdilər.<ref name=Lien522>[[#Lien|Lien, 1913]], p. 522</ref><ref name=Davis7>[[#Davis96|Davis, 1996]], p. 7</ref> Amma XVIII əsrin başlaması ilə xüsusilə cənub bölgələrində əmtəə bitkilərinin əkilməsində afrikalı kölələrin yerini muzdlu nökərlər aldı.<ref name="Quirk2011">[[#Quirk|Quirk, 2011]], p. 195</ref>
İngilis korsarları ilə geniş miqyaslı bir kölə ticarətinə başlandı.<ref>{{cite book |last1=Jackson |first1=L. P. |title=Elizabethan Seamen and the African Slave Trade |date=1924 |pages=1–17 |jstor=2713432}}</ref> Xəstəliklərin az və daha yaxşı qida və müalicə səbəbi ilə Şimali Amerikada kölələrin ömür uzunluğu cənuba nisbətən çox yüksək olması kölə sayının sürətlə artmasına səbəb oldu.<ref>[[#Tadman|Tadman, 2000]], p. 1534</ref><ref>[[#Schneider|Schneider, 2007]], p. 484</ref> Koloniyalı cəmiyyət əsasən köləliyin dini və mənəvi təsiri ilə bölünmüşdü və müstəmləkələr bu praktikanın lehinə və əleyhinə qanun aktları qəbul etdilər.<ref name=Lien522>[[#Lien|Lien, 1913]], p. 522</ref><ref name=Davis7>[[#Davis96|Davis, 1996]], p. 7</ref> Amma XVIII əsrin başlaması ilə xüsusilə cənub bölgələrində əmtəə bitkilərinin əkilməsində afrikalı kölələrin yerini muzdlu nökərlər aldı.<ref name="Quirk2011">[[#Quirk|Quirk, 2011]], p. 195</ref>

12:19, 24 mart 2018 tarixindəki versiya

Amerika Birləşmiş Ştatları
United States of America
Bayraq Gerb
Bayraq Gerb
In God We Trust
In God We Trust
Alyaska və Havay əlavə olunmaqla kontinental ABŞAlyaska və Havay əlavə olunmaqla kontinental ABŞ
Alyaska və Havay əlavə olunmaqla kontinental ABŞAlyaska və Havay əlavə olunmaqla kontinental ABŞ
Rəsmi dili Federal səviyyədə yoxdur[qeyd 1]
Paytaxt Vaşinqton
38°53′ şm. e. 77°01′ q. u.
Ən böyük şəhər Nyu-York
40°43′ şm. e. 74°00′ q. u.
İdarəetmə forması Federal prezidentli konstitusiya respublikası
Dövlət dini 69% Xristian
24% Bitərəf
3% Cavab verməyib
2% Yəhudi
1% Müsəlman

1% Hindu
1% Buddist
1% Digər
Sahəsi Dünyada 3-cü
 • Su sahəsi (%) 6.97
Əhalisi
 • Əhali 325,719,178[3] nəfər (3-cü)
 • Siyahıyaalma (2010) 308,745,538[4] nəf.
ÜDM (AQP)
 • Ümumi $20.199 trillion[5] dollar
ÜDM (nominal)
 • Ümumi (2018) $20.199 trillion[5] dollar
İİİ (2015) 0.920 (artış)
Valyuta ABŞ dolları
İnternet domeni .us
ISO kodu US
BOK kodu USA
Telefon kodu +1
Saat qurşaqları
Nəqliyyatın yönü sağ[d]
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar


Amerika Birləşmiş Ştatları (ABŞ) (ing. United States of America (USA)) Birləşmiş Ştatlar və Amerika kimi də bilinən 50 ştatdan, bir federal ərazidən, beş böyük özünüidarə edən ərazidən[qeyd 2] və müxtəlif mülklərdən ibarət federal respublika. 3.8 milyon mil2 (9.8 milyon km2) və 325 milyon nəfərdən artıq əhaliyə malik ABŞ dünyanın ərazisinə görə 3-cü və ya 4-cü ölkəsi[qeyd 3] və ən çox əhaliyə malik üçüncü ölkəsi, həmçinin xristianların üstünlük təşkil etdiyi ən böyük ölkədir. Paytaxtı Vaşinqton, ən böyük şəhəri Nyu-Yorkdur. Qırx səkkiz ştat və federal ərazi kontinentaldır və Şimali Amerikada Kanada və Meksika arasında yerləşir. Alyaska ştatı Şimali Amerikanın şimal-qərbində, şərqdə Kanada və qərbdə Berinq boğazı boyunca Rusiya ilə həmsərhəddir. Havay ştatı orta Sakit okeanda arxipelaqdır. ABŞ əraziləri Sakit okean və Karib dənizi boyunca səpənlənmişdir; doqquz rəsmi saat qurşağında uzanır. ABŞ-ın olduqca müxtəlif coğrafiyası, iqlim və heyvanat aləmi onu dünyanın 17 meqamüxtəlif ölkəsindən biri edir.[11]

Paleohindilər ən azı 15 min il əvvəl Sibirdən Şimali Amerika materikinə köçüb.[12] Avropalıların kolonizasiyası XVI əsrdə başladı. ABŞ şərq sahili boyunca On üç koloniyadan əmələ gəldi. Böyük Britaniya ilə koloniyalar arasında mübahisələrin səbəb olduğu Yeddiillik müharibə 1775-ci ildə başlamış ABŞ istiqlalına və 1776-cı ildə ABŞ istiqlal bəyannaməsi gətirib çıxardı. Müharibə 1783-cü ildə başa çatdı və ABŞ Avropa hakimiyyətindən müstəqillik əldə edən ilk ölkə oldu.[13] Mövcud konstitusiya 1787-ci ildə qəbul edilmiş və bir çox fundamental vətəndaş azadlıqlarını təmin etmək üçün ümumilikdə Hüqüqlar haqqında Bill adlanan ilk on dəyişikliklə 1791-ci ildə ratifikasiya edilmişdir. ABŞ XIX əsrdə Şimali Amerikada hindiləri köçürməklə yeni torpaqlar əldə etməklə güclü bir genişlənməyə başlamış[14] və 1848-cu ilə qədər qitəyə yayılanadək tədricən ştatları qəbul etdi.[14] XIX əsrin ikinci yarısında ABŞ Vətəndaş müharibəsi ölkədə hüquqi köləliyin sona çatmasına səbəb oldu.[15][16] Əsrin sonunda ABŞ Sakit okeana qədər uzandı[17] və Sənaye inqilabı tərəfindən böyük ölçüdə yönləndirilən iqtisadiyyatı yüksəlməyə başladı.[18] İspan-ABŞ müharibəsi və Birinci Dünya Müharibəsi qlobal bir hərbi güc olaraq ölkənin statusunu təsdiqlədi. ABŞ İkinci dünya müharibəsindən qlobal bir supergüc, nüvə silahı inkişaf etdirən ilk ölkə, müharibədə istifadə edən yeganə ölkə və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvü olaraq çıxdı. Soyuq müharibə zamanı ABŞ və Sovet İttifaqı 1969-cu il aya enişlə sona çatan Kosmik yarışda mübarizə apardı. Soyuq müharibənin sona çatması və 1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılması ABŞ-ı dünyanın yeganə supergücü etdi.[19]

ABŞ Birləşmiş Millətlər Təşkilatının, Dünya Bankının, Beynəlxalq Valyuta Fondunun, Amerika Dövlətləri Təşkilatının (ADT) və digər beynəlxalq təşkilatların təsisçi üzvüdür. Qlobal ÜDM-in təxminən dörddə birini təşkil edən nominal ÜDM üzrə dünyanın ən iri iqtisadiyyatı və AQP üzrə ikinci ən iri iqtisadiyyatına malik ABŞ yüksək inkişaf etmiş ölkədir.[20] ABŞ iqtisadiyyatı dünyada ikinci ən böyük sənaye sektorunun olmasına baxmayaraq, xidmətlərin və biliyə əsaslanan fəaliyyətlərin dominantlığı ilə xarakterizə edilən geniş postsənaye iqtisadiyyatdır.[21] Ümumi dünya əhalisinin yalnız 4,3%-nə malik ABŞ[22] dünyada ümumi sərvətin 33,2%-ni təşkil edir, qlobal sərvətin ən böyük payı bir ölkədə cəmləmişdir.[23] Orta əmək haqqı,[24] insan inkişafı, adambaşına düşən ÜDM və adambaşına məhsuldarlıq[25] da daxil olmaqla ABŞ bir çox sosial-iqtisadi göstəricilərdə ən yüksək dövlətlər sırasındadır. Qlobal hərbi xərclərinin üçdə birini təşkil edən ABŞ dünyanın ən qabaqcıl hərbi qüvvəsidir[26] və beynəlxalq səviyyədə aparıcı siyasi, mədəni və elmi gücdür.[27]

Etimologiya

Həmçinin bax: Amerikanın adlandırılması, ABŞ vətandaşlarının adlandırılması, və Amerikan (söz)
Amerika qitələri italyan səyyah Ameriqo Vespuççinin adını daşıyır[28]

1507-ci ildə alman kartoqraf Martin Valdzmyuller hazırladığı xəritədə Amerikanın qərb yarımkürəsi torpaqlarını italiyalı səyyah və kartoqraf Ameriqo Vespuççinin (lat. Americus Vespucius) şərəfinə adlandırdı.[29] "Amerika Birləşmiş Ştatları" ifadəsinin ilk sənədli sübutu Vaşinqtonun adyutantı və Kontinental Ordunun şəxsi heyət generalı eskvayr Stiven Moylan tərəfindən yazılmış 2 yanvar 1776-ci il tarixli məktubdur. Polkovnik-leytenant Cozef Ridə müraciətində Moylan istiqlal müharibəsi səylərinə kömək olması məqsədi ilə "Amerika Birləşmiş Ştatlarının tam və geniş səlahiyyətlərini" İspaniyaya aparmaq arzusunu ifadə edirdi.[30][31][32] "Amerika Birləşmiş Ştatlarının" ifadəsinin ilk məlum nəşri 6 aprel 1776-cı ildə Virciniya ştatının Uilyamsberq şəhərindəki The Virginia Gazette qəzetində anonim bir esse idi.[33]

Con Dikinson tərəfindən hazırlanan və 17 iyun 1776-cı ildə tamamlanan Konfederasiya Maddələrinin ikinci layihəsi "Konfederasiyanın adı 'Amerika Birləşmiş Ştatları' olacağını" elan etdi.[34] 1777-ci ilin sonunda ratifikasiyası üçün ştatlara göndərilən Məqalələrin yekun variantı "Konfederasiyanın müraciət forması 'Amerika Birləşmiş Ştatları' olacaq" cümləsini ehtiva edir.[35] 1776-cı ilin iyun ayında Tomas Cefferson özünün hazırladığı istiqlal bəyannaməsinin "orijinal kobud layihəsinin" sərlövhəsində "AMERİKA BİRLƏŞMİŞ ŞTATLARI" frazasını böyük hərflərlə yazmışdı.[34] Sənədin bu layihəsi 21 iyun 1776-cı ilə qədər üzə çıxmayıb və Dikinsonun 17 iyun tarixli Konfederasiya Maddələri layihəsində istifadə etdiyi ifadədən əvvəl və ya sonra yazıldığı naməlumdur.[34]

Qısa formada "Birləşmiş Ştatlar" da standartdır. Digər ümumi formalar "B.Ş.", "ABŞ" və "Amerika"dır. Danışıq adları "A-nın B.Ş.-i" və və beynəlxalq səviyyədə "Ştatlar"dır. XVIII əsrin sonlarında şeir və mahnılarda məşhur olan "Kolumbiya" adı öz mənşəyini Xristofor Kolumbdan götürür; bu özünü "Kolumbiya mahalı" adında büruzə verir.[36]

"Birləşmiş Ştatlar" ifadəsi müstəqil ştatlar toplusunun təsviri olaraq orijinal halında cəm halında idi, məsələn "Birləşmiş Ştatlardır" (ing. "the United States are") ifadəsini ehtiva edən ABŞ Konstitusiyasına on üçüncü düzəliş 1865-ci ildə ratifikasiya edilmişdi.[37] Tək forması, məsələn "Birləşmiş Ştatlardır" (ing. "the United States is") Amerika Vətəndaş müharibəsi başa çatdıqdan sonra məşhur oldu. İndi tək halı standart formadır; cəm halı "bu Birləşmiş Ştatlar" (ing. "these United States") deyimində saxlanılır. Fərq daha çox istifadə əhəmiyyətlidir; bu ştatların toplanması və bir vahid arasındakı fərqdir.[38]

ABŞ vətəndaşı "Amerikalıdır". "Birləşmiş Ştatlar", "Amerika" və "B.Ş." ölkəyə sifət olaraq istinad edir ("Amerika dəyərləri", "ABŞ qüvvələri"). İngilis dilində "Amerikan" sözü nadir hallarda Amerika Birləşmiş Ştatları ilə bağlı olmayan mövzulara aiddir.[39]

Tarix

border=none Əsas məqalələr: ABŞ tarixi , ABŞ tarixinin xronologiyası, ABŞ biznes tarixi, ABŞ iqtisadiyyatının tarixi, və ABŞ əmək tarixi

Yerli xalqlar və Kolumba qədər dövr tarixi

Ətraflı bax: ABŞ-da hindilərin tarixi
UNESCO-nun ümumdünya irsinə daxil olan Kahokiyada Monks-Maund və Mississippi mədəniyyətində ən böyük və ən nüfuzlu yaşayiş məntəqəsi. Beton pilləkən qədim taxta nərdivanların təxmini gedişini izləyir.

Şimali Amerikanın ilk sakinləri Berinq torpaq körpüsü vasitəsi ilə Sibirdən köçmüş və ən azı 15 min il əvvəl gəlib çatmışdılar, baxmayaraq ki, artan sübutlar daha əvvəl gəlmələrini göstərir.[40] Torpaq körpüsündən keçdikdən sonra ilk amerikalılar ya Sakit Okean sahili boyunca,[41][42] ya da Kordilyer və Lavrentid buz örtükləri arasında daxili buzsuz dəhliz vasitəsilə cənuba hərəkət etdilər.[43] Klovis mədəniyyəti e.ə. 11,000-də meydana çıxdı və bu, Amerikanın sonrakı yerli mədəniyyətlərinin əksəriyyətinin əcdadı hesab olunur.[44] XX əsrin sonlarında Amerikanın ilk insan məskənlərini Klovis mədəniyyəti təmsil etdiyinin düşünülməsinə[45] baxmayaraq son illərdə on illərdə Pre-Klovis mədəniyyətlərin tanınmasıyla konsensus dəyişdi.[46]

Vaxt keçdikcə Şimali Amerikadakı yerli mədəniyyətlər getdikcə daha mürəkkəbləşdi, cənub-şərqdə mövcüd olmuş Kolumba qədər Missisipi mədəniyyəti kimi bəziləri qabaqcıl kənd təsərrüfatı, möhtəşəm memarlıq və dövlət səviyyəsində cəmiyyətlər inkişaf etdirdi.[47] Missisipi mədəniyyəti eramızın 800-1600-cü illər arasında çiçəklənmiş[48] və ən böyük şəhəri Kahokiya müasir ABŞ-ın ən böyük, ən mürəkkəb Kolumba qədər arxeoloji sahəsi sayılır.[49] Dörd Künc bölgəsində isə Anasazilər mədəniyyəti inkişaf etdi.[50] ABŞ-da mövcud olan üç UNESCO-nun ümumdünya irsi Pueblosa aid edilir: Mesa-Verde Milli Parkı, Çako Mədəniyyəti Milli Tarix Parkı və Taos-Pueblo. Həmçinin Luiziananın şimal-şərqindəki Poverti-Poynt mədəniyyətinə aid yerli amerikalılar tərəfindən inşa edilən torpaq işləri də UNESCO-nun ümumdünya irsinə daxil edilib.[51] Cənub Böyük Göllər bölgəsində İrokezlər İttifaqı (Haudenosuni) XII[52] və XV[53] əsrlər arasında bir vaxtda yaradılmış, İstiqlal Müharibəsinin sonuna qədər mövcud olmuşdu.[54]

Havay adalarının ilk yaşayış məntəqələri tarixi müzakirə mövzusu olmağa davam edir.[55] Arxeoloji dəlillər eramızın 124-cü ilində yaşayış məntəqəsinin mövcudluğunu göstərir.[56] Üçüncü və son ekspedisiyası zamanı kapitan Ceyms Kuk Havay ilə rəsmi təmasda olmuş ilk avropalıdır.[57] 1778-ci il yanvar ayında Kauai adasının Vaimea limanına ilk dəfə çıxdıqda Kuk arxipelaqı Britaniya Krallıq donanması Admirallığının baş lordu 4-cü Sendviç qrafı şərəfinə "Sendviç adaları" adlandırmışdı.[58]

Avropalıların məskunlaşması

Ətraflı bax: ABŞ-ın müstəmləkə tarixi, Şimali Amerikanın kolonizasiyası və On üç koloniya
Sent-Oqastin (Florida) kontinental ABŞ-da avropalıların qurduğu ən qədim daimi yaşayış məntəqəsidir (1565)[59]
Meyflauer sazişi, 1620 Jan Leon Jerom Ferrisin rəsm əsəri

1492-ci ildə İspaniya Kolumbu Yeni dünyaya ilk ekspedisiyaya göndərdikdən sonra digər səyyahlar onu təqib etdi. Müasir ABŞ ərazisinə çatan ilk avropalılar 1513-cü ildə Floridaya ilk səfərini edən Xuan Ponse de Leon kimi ispan konkistadorları olmuşdu, lakin qeydiyyata alınmamış əraziləri də hesaba qatılsa 1493-cü il ekspedisiyasında Puerto-Rikoya çıxan Xristofor Kolumb bu şərəfə nail olub. İspanlar Florida və Nyu-Meksikoda Sent-Oqastin[59] və Santa-Fe kimi ilk yaşayış məntəqələrini qurdu. Fransızlar özlərininkini Mississippi çayı boyunca qurdular. Şimali Amerikanın şərq sahillərində İngilislərin müvəffəqiyyətli məskunlaşması 1607-ci ildə Ceymstaunda Virciniya koloniyası və 1620-ci ildə Pilqremlərin Pilmut koloniyası ilə başladı. Mühacirləri çoxu dini azadlıq axtaran müxalifətçi xristian qrupları idi. Qitənin ilk seçilmiş qanunvericilik məclisi Virciniya Berjesslərin Evi 1619-cu ildə yaradıldı, quruya çıxmadan əvvəl Pilqremlər ilə Meyflauer sazişi bağlandı və Konnektikutun Əsas Sərəncamları Amerika müstəmləkələri boyunca inkişaf edəcək nümayəndələrin özünüidarəetmə və konstitusionalizm nümunəsi üçün presedentlər yaratdı.[60][61]

Hər koloniydakı mühacirlərin böyük hissəsi kiçik fermerlər idi, ancaq bir neçə onilliklər ərzində koloniyalar müxtəlifliyi kimi digər sənaye sahələri inkişaf etdi. Əmtəə bitkilərinə tütün, düyü və buğda daxil idi. Hasilat sənayesində xəz, balıqçılıq və taxta-şalban üstünlük təşkil edirdi. İstehsalçılar rom və gəmi hazırlayırdılar və son kolonizasiya dövründə amerikalılar dünyanın dəmir təchizatının yeddidə birini istehsal edirdilər.[62] Nəticədə şəhərlər yerli iqtisadiyyatları dəstəkləmək və ticarət mərkəzləri kimi xidmət etmək üçün sahillərə səpələndilər. İngilis müstəmləkəçilərə Şotland-İrland və digər qruplar da əlavə olunmuşdu. Sahilyanı torpaq daha bahalı olduğuna görə azad edilmiş muzdlu nökərlər daha qərbə sıxışdırıldı.[63]

İngilis korsarları ilə geniş miqyaslı bir kölə ticarətinə başlandı.[64] Xəstəliklərin az və daha yaxşı qida və müalicə səbəbi ilə Şimali Amerikada kölələrin ömür uzunluğu cənuba nisbətən çox yüksək olması kölə sayının sürətlə artmasına səbəb oldu.[65][66] Koloniyalı cəmiyyət əsasən köləliyin dini və mənəvi təsiri ilə bölünmüşdü və müstəmləkələr bu praktikanın lehinə və əleyhinə qanun aktları qəbul etdilər.[67][68] Amma XVIII əsrin başlaması ilə xüsusilə cənub bölgələrində əmtəə bitkilərinin əkilməsində afrikalı kölələrin yerini muzdlu nökərlər aldı.[69]

1732-ci ildə Corciyanın Britaniya Britaniya müstəmləkəçiliyi ilə ABŞ-ı əmələ gətirəcək on üç koloniyanın əsası qoyuldu.[70] Hamısının İngilislərin qədim hüquqlarına və respublikaçılığa dəstək verən özünüidarə hissinə sadiqliyi artan azad kişilərin bir çoxuna açıq seçkilərlə müəyyənləşmiş yerli hökümətləri vardı.[71] Çox son dərəcə yüksək doğum göstəriciləri, aşağı ölüm göstəriciləri və sabit məskunlaşma ilə müstəmləkə əhalisi sürətlə böyüdü. Nisbətən az hindi əhalisi kölgədə qalmışdı.[72] Böyük Oyanış kimi tanınan 1730-cu və 1740-cı illərin Xristian dirçəliş hərəkatı həm dinə, həm də dini azadlığa marağı artırdı.[73]

Yeddiillik müharibə (ABŞ-da Fransız-Hindi müharibəsi kimi tanınır) dövründə ingilis orduları Kanadanı fransızlardan aldılar, ancaq fransızdilli əhali cənub koloniyalarından siyasi cəhətdən təcrid olunmuş vəziyyətdə qaldı. İstila edilmiş və məcburi köçürülmüş hindilər istisna nəzərə alınmadan 1770-ci ildə üçdə biri Britaniyalı olmaqla 13 Britaniya koloniyası 2.1 milyondan çox əhaliyə sahib idi. Yeni köçlərin davam etməsinə baxmayaraq, 1770-ci illərdə xaricdə anadan olan amerikalıların az olduğu təbii artım tempi var idi.[74] Koloniyaların İngiltərədən olan məsafəsi özünüidarəetmənin inkişafına imkan verdi, lakin müvəffəqiyyətləri monarxların mütəmadi olaraq krallıq hakimiyyətini yenidən təsdiq etdirməyə sövq etdi.[75]

1774-cü ildə İspaniya Hərbi Dəniz Qüvvələri gəmisi Santiago Xuan Xose Peres Ernandes başçılığı altında indiki Britaniya Kolumbiyasındakı Vankuver adasının Nutka boğazının girişinə daxil oldu və lövbər saldı. İspanların gəmidən enməməsinə baxmayaraq yerlilər xəz ilə Kaliforniyadan gətirilmiş balıq qulağı qabığı mübadiləsi etmək üçün gəmiyə üzdülər.[76] O vaxtlar İspaniya Portuqaliyaya məhdud lisenziya verilməsi ilə Asiya və Şimali Amerika arasında ticarəti inhisara almağa müvəffəq olmuşdu. Ruslar Alyaskada böyüyən xəz ticarət sistemini qurmağa başladıqda ispanlar Peresin pasifik şimal-qərbdə bir çoxu ilə ilkə imza atan səyahətləri ilə ruslara meydan oxudu.[77][qeyd 4]

1778-ci ildə Havay adalarına gəldikdən sonra kapitan Kuk Yuxarı Kaliforniyada yerləşən ispan yaşayış məntəqələrindən şimaldakı Şimali Amerikanın qərb sahillərini tədqiq etmək üçün şimala və sonra şimal-şərqə doğru yola çıxdı. O, Oreqon sahilində təxminən 44°30′ şimal en dairəsində sahilə çıxdı, öz çıxış nöqtəsini Faulvedr burnu adlandırdı. Əlverişsiz hava şəraiti onun gəmilərini sahili şimala doğru tədqiq etməyə başlamadan əvvəl 43° şimal en dairəsindən cənuba hərəkət etməyə məcbur etdi.[79] 1778-ci ilin mart ayında Kuk Blay adasına çıxdı və körfəzə "Kinq-Corc boğazı" adını verdi. Görünür, o Yukvotdakı danışıqları səhv anlayaraq yerli adın Nutka və ya Nootka olduğunu qeyd etdi; onun müxbiri bir adada (itchme nutka, "ətrafında" gedə biləcəyiniz bir yer) olduğunu izah etmiş ola bilərdi. Yerliləlrin özlərinə verdikləri Nuu-ça-nult ilə də qarışdırılmış ola bilər. Bu həmçinin ərazinin yerli dildəki adı olan Yukvotun sadəcə Kuk tərəfindən səhv tələffüzünə də əsaslana bilər.[80]

Yerli xalqlar üstündə təsirləri və qarşılıqlı əlaqə

Ətraflı bax: Hindi müharibələri, Hindi soyqırımları və Ceyms Kuk
Kapitan Kukun ölümü, İohann Soffaninin rəsm əsəri (1795)

Müasir Amerika Birləşmiş Ştatlarının ərazisində Avropa müstəmləkəçiliyinin inkişafı ilə yerli amerikalılar tez-tez işğala məruz qalmış və yerindən köçürülmüşdür.[81] Avropalıların gəlişindən sonra və təbii çiçək və qızılca kimi xəstəliklər başda olmaqla digər səbəblərdən Amerikanın yerli əhalisi azaldı. Şiddət yerli amerikalılar arasında ümumi azalma baxımından əhəmiyyətli bir faktor olmasa da, baxmayaraq ki özləri və Avropalılar arasında qarşıdurma xüsusi tayfalara və müxtəlif müstəmləkə məskənlərinə təsir göstərmişdi.[82][83][84][85][86][87]

Müstəmləkəçiliyin ilk günlərində bir çox avropalı qida çatışmazlığına, xəstəliklərə və yerli Amerikalıların hücumlarına məruz qalmışdılar. Yerli amerikalılar tez-tez qonşu tayfalarla müharibədə və Avropalılarla özlərinin müstəmləkə müharibələrində müttəfiq olmuşdular. Ancaq eyni zamanda bir çox yerli və müstəmləkəçi bir-birindən asılı hala gəldi. Müstəmləkəçilər qida və heyvan dərisi, yerlilər isə silah, sursat və digər Avropa malları üçün ticarət edirdi.[88] Yerlilər bir çox müstəmləkəçiyə qarğıdalı, paxla və balabağın harada, nə vaxt və necə becərilməli olduğunu öyrətdi. Avropalı misyonerlər və digərləri yerli amerikalıların "mədəniləşdirilməsinin" əhəmiyyətli olduğuna hiss edir və onları Avropa kənd təsərrüfatı metodları və həyat tərzinə uyğunlaşmağa çağırırdılar.[89][90]

Kapitan Ceyms Kukun son ekspedisyası Şimal-Qərb keçidinin axtarışı məqsədi ilə təxminən doqquz ay Şimali Amerika və Alyaska sahillərində üzməsi ilə keçdi. O, təchizatı yeniləmək üçün Havaya geri qayıtmazdan əvvəl Maui və böyük adanın sahillərini tədqiq etmiş, yerlilərlə ticarət etmiş və sonra 1179-cu ilin yanvarında Kealakekua körfəzində lövbər saldı. Onun gəmiləri və komandası sahili tərk etdikdə əlverişsiz hava şəraiti səbəbi ilə bir gəminin dorağacı qırılaraq fevralın ortalarında onları geri dönməyə məcbur etdi. Bir neçə gün sonra Kuk qətlə yetirildi.[91] [qeyd 5][qeyd 6]

Müstəqillik və genişləndirmə (1776-1865)

Ətraflı bax: ABŞ İstiqlal müharibəsi, ABŞ istiqlal bəyannaməsi, ABŞ inqilabı və ABŞ ərazisinin təkamülü
İstiqlal bəyannaməsi, Con Trambullun rəsm əsəri

ABŞ İstiqlal müharibəsi Avropa hakimiyyətinə qarşı müstəqillik uğrunda ilk uğurlu müstəmləkəçilik mübarizəsi idi. Amerikalılar yerli qanunvericilikdə ifadə edilən hökumətin xalqın iradəsinə uyğun olan bir "respublikaçılıq" ideologiyası hazırladılar. Onlar ingilis olmaq və "nümayəndəliyi olmayan vergitutmama" hüquqlarını tələb edirdilər. İngilislər imperiyanı parlament vasitəsilə idarə etməkdə təkid edirdilər və münaqişə müharibəyə çevrildi.[104]

2 iyul 1776-cı ildə müstəqllik üçün əsl səsvermə olan Li qətnaməsindən sonra İkinci Kontinental Konqres 4 iyulda İstiqlal bəyannaməsini qəbul etdi, uzun preambulada insanların onların ayrılmaz hüquqları ilə bərabər yaradıldığı və bu hüququların Böyük Britaniya tərəfindən qorunmadığı qeyd edildi və qətnamənin sözlərinə görə On üç koloniyanın müstəqil dövlət idi və ABŞ Britaniya tacına sadiq qalmadı. İyul ayının dördüncü günü hər il Müstəqillik günü kimi qeyd olunur.[105] 9 sentyabrda İkinci Kontinental Konqres bəya etdi ki, "burada bu vaxta qədər 'Birləşmiş Koloniyalar' sözləri istifadə edilir, bu üslub gələcəkdə 'Birləşmiş Ştatlar' kimi dəyişdirilə bilər".[106] 1777-ci ildə Konfederasiyanın Maddələri 1789-cu ilə qədər fəaliyyət göstərən zəif bir hökumət qurdu.[105]

Britaniya 1781-ci ildə Yorktaun məğlubiyyətindən sonra Birləşmiş Ştatların müstəqilliyini tanıdı.[107] 1783-cü il sülh müqaviləsində Atlantikin qərb sahilindən Missisipi çayına qədər Amerikanın suverenliyi tanındı. Milliyətçilər ABŞ Konstitusiyasının yazılıdığı 1787-ci il Filadelfiya qurultayına rəhbərlik etdilər, 1788-ci ildə ştat qurultaylarında ratifikasiya edildi. 1789-cu ildə federal hökümət əlverişli nəzarət və balans yaratma prinsipi ilə üç şöbə olmaqla yenidən təşkil edildi. İnqilab ordusunun qələbəsinə rəhbərlik edən Corc Vaşinqton yeni konstitusiya ilə seçilən ilk prezident oldu. 1791-ci ildə fərdi azadlıqların federal məhdudlaşdırılmasını qadağan edən və bir sıra hüquqi müdafiə təmin edən hüquqlar haqqında Bill qəbul edildi.[108]

1808-ci ildə federal hökumət beynəlxalq qul ticarətinin cinayət olduğunu qəbul etməsinə baxmayaraq, 1820-ci ildən sonra Dərin Cənubda yüksək gəlirli pambıq əkini və buna bağlı olaraq qul sayı kəskin artdı.[109][110][111] İkinci Böyük Oyanış, xüsusən 1800-1840-cı illər milyonları yevangel protestantına çevrdi. Şimalda bir çox ictimai islahat hərəkətləri, o cümlədən abolisionizmi gücləndirdi;[112] cənubda metodistlər və baptistlər qul əhalisi arasında yayılırdı.[113]

Amerikalıların qərbə genişlənmək istəyi uzun müddət davam edəb Hindi müharibələrinə səbəb oldu.[114] 1803-cü ildə Fransanın torpaq iddiasında olduğu Luiziananın satın alınması demək olar ki ölkə ərazisini iki dəfə artırdı.[115] Müxtəlif narazılıqlara görə başlayan 1812-ci il müharibəsi ABŞ millətçiliyini gücləndirdi.[116] Floridaya bir sıra hərbi müdaxilələr 1819-cu ildə İspaniyanın bura və digər Körfəz sahili əraziləridən imtina etməsinə səbəb oldu.[117] Genişlənmə paraxodların Eri və I&M kimi yeni kanallar ilə bağlanan Amerikanın böyük su nəqliyyatı vasitəsilə hərəkət etməyə, daha sonra sürətli dəmiryollarının ölkə ərazisi boyunca yayılmasına başlamasından sonra buxar gücündən asılı oldu.[118]

1820-ci ildən 1850-ci illərə qədər Cekson demokratiyası daha çox ağdərili kişilərin seçki hüququnu əhatə edən bir sıra islahatlara başladı, bu 1828-ci ildən 1854-cü illərə qədər Demokratlar və Viqlərin hakim partiyalar olduğu İkinci Partiya Sisteminin yüksəlməsinə səbəb oldu. 1830-cu illərdə Gözyaşı yolu hindiləri hindi qoruqlarından qərbə köçürməklə hindilərin sürgün siyasətinə nümunə oldu. Ekspansionist tale manifesti dövründə 1845-ci ildə Texas Respublikası ABŞ-a birləşdi.[119] 1846-cı ildə Britaniya ilə imzalanan Oreqon müqaviləsi indiki şimal-qərbi Amerikanın ABŞ nəzarətinə keçməsinə gətirib çıxardı.[120] Meksika-ABŞ müharibəsində qələbə Kaliforniya və indiki cənub-qərbi Amerikanın böyük qisminin Meksikanın güzəştə getməsi ilə nəticələndi.[121]

1848-1849-cu illər Kaliforniya qızıl hərisliyi qərbə miqrasiyaya və əlavə qərb ştatlarının yaranmasına sövq verdi.[122] ABŞ Vətəndaş müharibəsindən sonra yeni transkontinental dəmiryolları məskunların yerdəyişməsini asanlaşdırdı, daxili ticarət genişləndi və yerli Amerikalılarla qarşıdurmalar artdı.[123] Yarım əsr ərzində Amerika bizonunun (bəzən "bufallo" adlanır) məhvi bir çox düzənlik hindilərinin mədəniyyətinə ekzistensial zərbə vurdu.[124] 1869-cu ildə yeni sülh siyasəti yerli amerikalıları sui-istifadədən qorumaq, daha çox müharibədən yayınmaq və onların sonrakı ABŞ vətəndaşlığını təmin etmək üçün çalışırdı, baxmayaraq ki, ən böyük Hindu müharibələri daxil olmaqla münaqişələr bütün qərbdə 1900-cu illərə qədər davam etdi.[125]

1886-cı ildə hədiyyə edilmiş Nyu-York şəhərindəki Azadlıq heykəli ABŞ ilə yanaşı azadlıq, demokratiya və fürsətin də simvoludur.[126]

Vətəndaş Müharibəsi və Yenidənqurma dövrü

Ətraflı bax: ABŞ Vətəndaş müharibəsi və Yenidənqurma dövrü
Gettisberq döyüşü, Ture de Tulstrupun rəsm əsəri

Afrikalıların və afroamerikalıların köləliyinə dair fikir ayrılığı nəticədə ABŞ vətəndaş müharibəsinə gətirib çıxardı.[127] Əvvəlcə İttifaqa daxil olan ştatlar kölə və azad ştatlar olmaqla fərqləndiyi üçün Senatda balansı saxlamışdılar, amma əhali arasında və Nümayəndələr Palatasında azad ştatlar kölə ştatlara nəzərən üstünlük təşkil edirdilər. Amma əlavə qərb ərazisi və daha çox boş torpaqlar ilə kölə və azad ştatlar arasındakı gərginlik köləliyi genişləndirmək və ya məhdudlaşdırmaq üçün federalizm və ərazilərin yerləşdirilməsinə dair müzakirələrə səbəb oldu.[128]</ref> Bu, Missurinin mövzu ilə əlaqəli mübahisəli günahlandırılmasına, eləcə də, quldarlığa qarşı olmaq üçün Tennesiyə daxil olan Skott Ştatı kimi bir çox qısa ömürlü ərazilərin formalaşmasına gətirib çıxardı.[129]

1860-cı ildə köləliyə qarşı Respublika Partiyasından olan ilk prezident Avraam Linkolnun seçilməsi ilə on üç kölə ştatı qurultay nəticəsində ayrıldığı elan etdi və Amerika Konfederativ Ştatlarını ("Cənub") qurdu, baxmayaraq ki federal hökumət ("İttifaq") ayrılmanın qanunsuz olduğunu müdafiə etdi.[128] Bu ayrılmanı təmin etmək üçün separatçılar hərbi əməliyyatlara başladı və İttifaq da eyni cavabı verdi. Bunun nəticəsi olan müharibə təxminən 618.000 əsgərin və bir çox vətəndaşın ölümünə səbəb olmuş Amerika tarixində ən ölümcül hərbi münaqişə oldu.[130] Cənub kölə sahibi olmaq sərbəstliyi üçün döyüşürdü, baxmayaraq ki İttifaq ən başlıca olaraq ölkəni bir bütün olaraq qalması üçün döyüşürdü. Bunula belə 1863-cü ildən sonra meydana gələn itkilər və Linkolnun öz Azadlıq Bəyannaməsini elan etməsi müharibənin əsas məqsədini İttifaqın baxışından köləliyin ləğvinə çevirdi. Həqiqətən də İttifaq 1865-ci ilin aprelində müharibəni tamamilə qazandıqda məğlub olan Cənubdakı ştatların hər biri köləliyi qadağan edən on üçüncu düzəlişi ratifikasiya etməyə məcbur oldu.

Müharibədən sonrakı illərdə ABŞ Konstitusiyasına üç düzəliş əlavə edildi: yuxarıda adı çəkilən on üçüncü ilə yanaşı kölə olan təxminən dörd milyon afroamerikalıya vətəndaşlığı təmin edən on dördüncü düzəliş[131] və afroamerikalıların səs vermə hüququ olması nəzəriyyəsini təmin edən on beşinci düzəliş. Müharibə və onun nəticəsi reinteqrasiya və yeni azad olunan qulların hüquqlarını təmin etməklə Cənubun yenidən bərpası məqsədi daşıyan federal qüvvənin[132] əhəmiyyətli artımına səbəb oldu.

Müharibədən sonra ciddi şəkildə yenidənqurma başladı. Prezident Linkoln İttifaq və keçmiş Konfedarasiya arasında dostluq və əfvi təşviq etməyə təşəbbüs göstərərkən 14 aprel 1865-ci ildə sui-qəsdçinin gülləsi Şimal ilə Cənub arasında bir hədd çəkdi. Federal hökumətdə Respublikaçılar Cənubun yenidən qurulmasını və afroamerikalıların hüquqlarının təmin edilməsini öz məqsədlərinə çevirdilər. Onlar Demokratların 1876-cı prezident seçkilərini güzəştə getmək müqabilində Respublikaçıların afroamerikalıların hüquqlarının qorunması barədə razılaşdığı 1877-ci il Kompromisinə qədər israr etdilər.

Özlərini "Xilaskarlar" adlandıran Cənublu ağ Demokratlar Yenidənqurmadan sonra Cənubu öz nəzarətlərinə aldılar. 1890-cı ildən 1910-cu illərə qədər qondarma Jim Krou qanunları bölgənin bir çox qara və bəzi kasıb ağları hüquqlarından məhrum etdi. Qaralar xüsusilə Cənubda irqi seqresiya ilə üzləşdilər.[133] Onlar həmçinin vaxtaşırı linç daxil olmaqla qeyri-qanuni qanun tətbiqediciləri tərəfindən zorakılığa məruz qaldılar.[134]

Əlavə immiqrasiya, genişləndirmə və sənayeləşmə

border=none Əsas məqalələr: ABŞ-ın iqtisadi tarixi və ABŞ-ın texnologiya və sənaye tarixi
Nyu-York şəhərindəki Ellis adası avropalı immiqrantlar üçün başlıca giriş qapısı olmuşdu.[135]

Şimalda urbanizasiya və Cənubi və Şərqi Avropadan immiqrantların görünməmiş axını ölkənin sənayeləşməsi üçün izafi içşi qüvvəsi ilə təmin etdi və onun mədəniyyətinə çevrildi.[136] Teleqraf və transkontinental dəmir yolları daxil olmaqla milli infrastruktur iqtisadi artıma və böyük yaşayış məntəqələrinin və Vəhşi Qərbin inkişafına səbəb oldu. Daha sonra elektrik lampasının və telefonun ixtirası kommunikasiya və şəhər həyatına da təsir edəcəkdir.[137]

ABŞ və onun əraziləri 1898-ci ildən 1902-ci illərə qədər ən böyük genişlənmələrində

Hindi müharibələrinin son çatması mexaniki becərilən əraziləri, beynəlxalq bazarları daha da genişləndirdi.[138] 1867-ci ildə Rusiyadan Alyaskanın satın alınması ilə materik genişlənməsi tamamlandı.[139] 1893-cü ildə Havayda Amerikayönümlü qüvvələr monarxiyanı devirdi və 1898-ci ildə ABŞ-a qoşulacaq Havay Respublikasını yaratdı. Eyni il İspan-ABŞ müharibəsi nəticəsində Puerto-Riko, Quam və Filippin İspaniya tərəfindən güzəştə gedildi.[140] 1900-cü ildə İkinci Samoa Vətəndaş müharibəsi başa çatdıqdan sonra Amerika Samoası ABŞ tərəfindən əldə edildi.[141] ABŞ 1917-ci ildə ABŞ Vircin adalarını Danimarkadan satın aldı.[142]

XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində sürətli iqtisadi inkişaf bir çox görkəmli sənayeçilərin yüksəlməsinə səbəb oldu. Kornelius Vanderbilt, Con Rokfeller və Endryu Karnegi kimi maqnatlar dəmir yolu, neft və polad sənayesində milli irəliləyişə rəhbərlik etmişdi. Bankçılıq C.P.Morqanın əhəmiyyətli rolu ilə birlikdə iqtisadiyyatın mühüm hissəsinə çevrildi. Edison və Tesla elektrik enerjisinin sənayeyə, evlərə və küçələrin işıqlandırılması üçün geniş yayılmasını öz öhdələrinə götürdülər. Henri Ford avtomobil sənayesində inqilab etdi. Amerika iqtisadiyyatı bum yaşayaraq dünyanın ən nəhənginə çevrildi və ABŞ böyük güc statusu əldə etdi.[143] Bu dramatik dəyişikliklər ictimai iğtişaşlar və populist, sosialist və anarxist hərəkatların yüksəlməsi ilə müşayiət olundu.[144] Bu dövr sonunda qadınlaa seçki hüququnun verilməsi, spirt içki qadağası, istehlak mallarının tənzimlənməsi, işçi vəziyyətinə rəqabət və diqqətin təmin edilməsi üçün daha çox antiinhisar tədbirləri daxil olmaqla, bir çox ictimai sahələrdə ciddi islahatlar keçirən Proqressiv dövrünün inkişafı ilə sona çatdı.[145][146][147]

Birinci Dünya müharibəsi, Böyük böhran və İkinci Dünya Müharibəsi

Ətraflı bax: Birinci Dünya müharibəsi, Böyük böhran və İkinci Dünya müharibəsi
1929-cu il iflasından sonra Uoll-Stritə toplaşan kütlə

ABŞ Birinci Dünya müharibəsinin başladığı 1914-cü ildən Mərkəzi qüvvələrin axınına qarşı formal Müttəfiq dövlətləri ilə yanaşı "dəstək qüvvə" olaraq müharibəyə qoşulduğu 1917-ci ilə qədər bitərəf qaldı. 1919-cu ildə prezident Vudro Vilson Paris Sülh Konfransında aparıcı diplomatik rol oynadı və ABŞ-ın Millətlər Liqasına qoşulmasını güclü şəkildə müdafiə etdi. Buna baxmayraq, Senat bunu təsdiqləməməkdən imtina etdi və Millətlər Liqasını təsis edən Versal müqaviləsini ratifikasiya etmədi.[148]

1920-ci ildə qadın hüquqları hərəkatı qadınlara seçki hüququ verən konstitusiya dəyişikliyinin qəbulunu təmin etmişdi.[149] 1920-ci və 1930-cu illərdə kütləvi əlaqə üçün radioların artımı və erkən televiziyanın ixtirası müşahidə edildi.[150] Kükrəyən iyirmilərin çiçəklənməsi 1929-cu il Uoll-Strit iflası və Böyük böhranın başlanğıcı ilə sona çatdı. 1932-ci ildə prezident seçildikdən sonra Franklin D. Ruzvelt Sosial Təminatın yaradılmasını əhatə edən Yeni xətt ilə cavab verdi.[151] Amerikanın cənubundan milyonlarla afroamerikalıların böyük köçü Birinci Dünya müharibəsindən əvvəl başlamış və 1960-cı illərə qədər davam etmişdir;[152] halbuki, 1930-cu illərin ortalarında Toz kasası bir çox kənd təsərrüfatı icmalarını yoxsullaşdırdı və qərbə yeni köç dalğasını gücləndirdi.[153]

İkinci Dünya müharibəsi dövründə ilkin olaraq bittərəf olan ABŞ Almaniyanın Avropa qitəsinin böyük hissəsini işğal etdikdə 1941-ci ilin martında Müttəfiqlərə Lend-Liz proqramı vasitəsilə material tədarük etməyə başladı. 7 dekabr 1941-ci ildə Yapniya imperiyasının gözlənilməz başladığı Pörl-Harbor hücumu ABŞ-ı Ox qüvvələrinə qarşı Müttəfiqlərə qoşulmağa təşviq etdi.[154] Müharibə dövründə ABŞ Britaniya, Sovet İttifaqı və Çin ilə yanaşı müharibədən sonrakı dünya planını razılşdıran Müttəfiq qüvvələrinin "Dörd polisindən"[155] biri hesab olunurdu.[156][157] Ölkə 400.000-dən artıq əsgərini itirməsinə[158] baxmayaraq müharibədən daha çox iqtisadi və hərbi nüfuzunu artıraraq nisbətən zərər görmədən çıxdı.[159]

Böyük Britaniya, Sovet İttifaqı və digər müttəfiqlər ilə yeni beynəlxalq maliyyə institutları və Avropanın müharibədən sonra yenidən qurulması haqqında müqavilələrin imzalandığı Bretton-Vuds və Yalta konfranslarında ABŞ-ın aparıcı rolu olmuşdur.Müttəfiqlər Avropada qələbə qazandıqca 1945-ci ildə San-Fransiskoda keçirilən beynəlxalq konfransda müharibədən sonra fəaliyyətə başlayan BMT Nizamnaməsi hazırlandı.[160] ABŞ ilk nüvə bombasını inkişaf etdirdi və Yaponiyanın Hiroşima və Naqasaki şəhərlərində istifadə etməsi yaponların təslim olmasına səbəb olaraq 2 sentyabrda İkinci Dünya müharibəsini sonlandırdı.[161][162] Qələbə Günü olaraq bilinən parad və bayramlar başladı.[163]

Soyuq müharibə və vətəndaş hüquqları dövrü

border=none Əsas məqalələr: ABŞ tarixi (1945–64) , ABŞ tarixi (1945–64), ABŞ tarixi (1964-80), və ABŞ tarixi (1980–91)
Ətraflı bax: Soyuq müharibə, Vətəndaş hüquqları hərəkatı, Yoxsulluğa qarşı müharibə, Kosmik yarış və Reyqanomika
ABŞ Prezidenti Ronald Reyqan 12 iyun 1987-ci ildə Almaniyanın Berlin şəhərində "Bu divarı sökün!" çıxışını edərkən.[164]

İkinci Dünya müharibəsindən sonra Soyuq müharibə kimi tanınan dövrdə ideoloji olaraq kapitalizm və kommunizm[165] və geosiyasi baxımdan Atlantik və Avrasiya düşərgələrinə bölünmüş ABŞ və Sovet İttifaqı güc üçün yarışırdı. Bir tərəfdə ABŞ və onun NATO müttəfiqləri, digər tərəfdən isə SSRİ və onun Varşava Paktı müttəfiqləri ilə Avropanın hərbi əlaqələrində hökmranlıq edirdilər. ABŞ kommunist nüfuzunun genişlənməsinə qarşı çəkindirmə siyasəti hazırladı. ABŞ və Sovet İttifaqı vasitəçilik müharibələri etsələr və güclü nüvə silahları inkişaf etdirsələr də iki ölkə birbaşa hərbi münaqişədən çəkinirdi.

ABŞ bir çox hallarda Sovet sponsoru olduğunu düşündüyü Üçüncü dünya hərəkatına qarşı çıxırdı. 1950-53-cü illərdə Koreya müharibəsində Amerika əsgərləri kommunist Çin və Şimali Koreya qüvvələri ilə döyüşdülər.[166] Sovet İttifaqının 1957-ci ildə ilk süni peyki buraxması və 1961-ci ildə ilk insanlı kosmik uçuşu başlatmasına qarşı 1969-cu ildə ABŞ-ın Aya insanın ayaq basdığı ilk ölkəyə çevrilməsi "Kosmik yarış"-ın başlanğıcını qoydu.[166] Cənub-Şərqi Asiyada vasitəçilik müharibəsi sonda Vyetnam müharibəsində ABŞ-ın tam iştirak etməsi ilə nəticələndi.

Öz ölkəsində ABŞ davamlı iqtisadi inkişafa və əhalinin və orta sinifin sürətlə böyüməsinə nail oldu. Ştatlararası avtomagistral sisteminin tikintisi gələn onilliklər ərzində ölkənin infrastrukturunun çevridi. Milyonlar fermalardan və daxili şəhərlərdən böyük şəhərətrafı mənzillərə köçdü.[167][168] 1959-cu ildə Havay ölkəyə qoşulan və sonuncu ABŞ ştatı oldu.[169] Artan vətəndaş hüquqları hərəkatı Martin Lüter Kinqin görkəmli liderliyi və öndərliyində seqreqasiya və diskriminasiyaya qarşı dinc mübarizədən istifadə edirdi. Məhkəmə qərarları və qanunvericiliyin birləşməsi irqçi ayrı-seçkiliyi dayandırmağa çalışan 1968-cu il Vətəndaş Hüquqları Aktı ilə başa çatmışdı.[170][171][172] Bu arada, Vyetnam müharibəsinə, qara millətçiliyinə və seksual inqilaba qarşı alovlanan kontur-mədəniyyət hərəkatı genişlənirdi.

"Yoxsulluğa qarşı müharibə"-nin başlaması hüquqları və Medikeyr və Medikeydin yaradılması, eləcə də yaşlılara və yoxsullara tibbi səhiyyə xidməti təmin edən qida talonu və himayəsində uşaqlar olan ailələrə yardım adlı iki proqram daxil olmaqla sosial təminat xərclərini genişləndirdi.[173]

1970-ci illər və 1980-ci illərin əvvəlləri staqflyasiyanın başlanğıcı oldu. 1980-ci ildə seçildikdən sonra prezident Ronald Reyqan iqtisadi durgunluğa azad bazar yönümlü islahatlarla cavab verdi. Yumşalma çöküşündən sonra o, "çəkindirmə"-dən imtina etdi və SSRİ-ə qarşı daha təcavüzkar "geriyə qaytarma" strategiyasına başladı.[174][175][176][177][178] Keçən on il ərzində qadınların qadınların əmək fəaliyyətində iştiraknın artmasından sonra 1985-ci ilə qədər 1985-ci ilədək yaşı 16 və daha çox olan qadınların əksəriyyəti işlə təmin olundu.[179]

1980-ci illərin sonların Sovet İttifaqı ilə münasibətlərə "yumşalma" gətirdi və 1991-ci ildə onun dağılması Soyuq Müharibə nəhayət sona çatdı.[180][181][182][183] Bu, ABŞ-ın dünyadakı dominant supergücü kimi tək qütblü[184] olmasına gətirib çıxardı. İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı dövrdə ortaya çıxan Pax Americana konsepsiyası Soyuq müharibədən sonra yeni dünya nizamı termini olaraq geniş populyarlıq qazanmışdı.

Yeni tarix

border=none Əsas məqalələr: ABŞ tarixi (1991–2008) və ABŞ tarixi (2008-bügünə qədər)
Ətraflı bax: Körfəz müharibəsi, 11 sentyabr terror aktları, Terrorizmlə Mübarizə, 2007-2008-ci il maliyyə böhranı və Xəstə müdafiəsi və əlverişli qayğı aktı
Aşağı Manhettendə yerləşən Dünya Ticarət Mərkəzi islam terorist qrupu Əl-Qaidə tərəfindən törədilən 2001-ci il 11 sentyabr terror aktları zamanı
Onun yerində yeni tikilmiş Dünya Ticarət Mərkəzi-1

Soyuq müharibədən sonra 1990-cı ildə Səddam Hüseynin rəhbərliyində İraqın ABŞ-ın müttəfiqi olan Küveyti işğal və birləşdirməyə cəhd etdiyi vaxt Yaxın Şərqdə yaranan münaqişə 1990-cı ildə böhrana səbəb oldu. Qeyri-sabitliyin digər bölgələrə yayılacağından qorxan prezident Corc H. U. Buş Səudiyyə Ərəbistanı müdafiə məqsədi ilə Səhra qalxanı əməliyyatı və Səhra fırtınası əməliyyatını başladı, İraqa qarşı ABŞ liderliyindəki 34 ölkədən olan koalisiya qüvvələri İraq qüvvələrini Küveytdən müvəffəqiyyətlə çıxartdı və keçmiş monarxiyanın bərpa etdi.[185]

ABŞ-ın müdafiə şəbəkələrindən yaranan İnternet beynəlxalq akademik şəbəkələrə, sonra isə 1990-cı illərdə ictimaiyyətə yayılır, bu da qlobal iqtisadiyyata, cəmiyyətə və mədəniyyətə böyük təsir göstərir.[186]

Dot-kom bumu, Alan Qrinspen rəhbərliyində sabit pul siyasəti və sosial rifah xərclərinin azaldılması səbəbiylə, 1990-cı illər 2001-ci ildə sona çatan müasir ABŞ tarixində ən uzun iqtisadi böyüməyə şahid oldu.[187] 1994-cü ilin əvvəllərində ABŞ 450 milyon insanın 17 trilyon dollar dəyərində məhsul və xidmət istehsal etdiyi Şimali Amerika Azad Ticarət Assosiasiyasına (NAFTA) daxil oldu. Müqavilənin məqsədi 1 yanvar 2008-ci ilədək ABŞ, Kanada və Meksika arasında ticarət və investisiya maneələrini aradan qaldırmaq idi. Üç tərəfdaş arasında ticarət NAFTA qüvvəyə mindikdən sonra artmışdır.[188]

2001-ci il sentyabrın 11-də Əl-Qaidə terrorçuları Nyu-York şəhərindəki Dünya Ticarət Mərkəzinə və Vaşinqtonda yerləşən Pentaqona zərbə vurdu, təxminən 3,000 nəfər həlak oldu.[189] Buna cavab olaraq ABŞ, Əfqanıstanda müharibə və İraq müharibəsini əhatə edən Terrorizmlə Mübarizə başlatdı.[190][191] 2007-ci ildə Buş administrasiyası İraq müharibəsində böyük hərbi birliklər artırmış,[192] bu da şiddəti müvəffəqiyyətlə azaldılmasına və regionda daha çox sabitliyə gətirib çıxarmışdı.[193][194]

Əlverişli mənzillərin təşviq edilməsi üçün hökumət siyasəti,[195] korporativ və tənzimləyici idarəetmədə geniş yayılmış uğursuzluqlar[196] və Federal Ehtiyat tərəfindən müəyyən edilmiş tarixən aşağı faiz dərəcələri[197] Böyük böhrandan sonra ölkə tarixində ən böyük daralma olan 2008-ci il maliyyə böhranı ilə nəticələnən 2000-ci illərin ortalarında mənzil bumuna səbəb oldu.[198] İlk afroamerikalı[199] və çoxirqli[200] prezident olan Barak Obama böhranın ortasında 2008-ci ildə seçilmiş[201] və böhranın mənfi təsirlərini azlatmaq və təkrarlanmamasını təmin etmək üçün stimullaşdırıcı tədbirlər Dodd-Frank Uoll-Strit islahatları və istehlakçı qoruma aktını qəbuluna nail oldu. Bu stimul infrastrukturun təkmilləşdirilməsinə[202] və işsizliyin nisbətən azalmasına şərait yaratdı.[203] Dodd-Frank maliyyə sabitliyi və istehlakçı qorumasını yaxşılaşdırdı,[204] baxmayaraq ki iqtisadiyyata təsirləri haqqında müzakirələr olmuşdu.[205]

2010-cu ildə Obama administrasiyası təxminən beş onillik ərzində ölkənin səhiyyə sisteminə mandat, subsidiya və sığorta mübadiləsi daxil olmaqla ən geniş islahatları keçirən əlverişli qayğı aktını qəbul etdi. Qanun 2016-cı ildə 24 milyon əhatə olunan sağlamlıq sığortası olmayan insanların sayının və faizinin əhəmiyyətli dərəcədə azaldılmasına gətirib çıxardı,[206] lakin səhiyyə xərcləri, sığorta haqları və iqtisadi göstəricilərə təsirləri səbəbindən mübahisəli qalır.[207] 2009-cu ilin iyun ayında tənəzzülün miniumuma çatmasına baxmayaraq, seçicilər iqtisadiyyatın bərpasının yavaş tempi qarşısında məyus qaldılar. Obamanın siyasətinə qarşı çıxan Respublikaçılar, 2010-cu ildə səs çoxluğu ilə Nümayəndələr Palatasını və 2014-cü ildə Senatı nəzarəti altına aldılar.[208]

2009 və 2010-cu illərdə İraqdakı ABŞ qoşunlarının böyük qismi geri çəkildi və bölgədəki müharibənin 2011-ci ilin dekabr ayında rəsmən bitdiyi elan edildi.[209] Geri çəkilmə Əl-Qaidənin bölgədəki varisi olan İraq Şam İslam Dövlətinin yüksəlməsi nəticəsində məzhəb qiyamlarının artmasına səbəb oldu.[210][211] 2014-cü ildə Obama 1961-ci ildən bu yana Kuba ilə tam diplomatik əlaqələrin bərpa ediləcəyini elan etdi.[212] Növbəti il, ABŞ-ın 5+1 qrupu ölkələrinin üzvü olaraq İranın nüvə proqramının inkişafını ləngitməyə yönəldilmiş saziş olan Hərtərəfli Birgə Fəaliyyət Planını imzaladı.[213]

Coğrafiya, iqlim və təbiət

border=none Əsas məqalələr: ABŞ coğrafiyası , ABŞ iqlimi, və ABŞ təbiəti
Kontinental ABŞ və ətraf ərazilərin kompleks peyk şəkli
Köppen iqlim təsnifatları

ABŞ-ın bütün quru ərazisi təxminən 3,800,000 kvadrat mil (9,841,955 km2),[214] bunun isə 2,959,064 kvadrat mil (7,663,940.6 km2) hissəsini kontinental ABŞ təşkil edir. Kontinental ABŞ-dan Kanada ilə ayrılmış Alyaska 663,268 kvadrat mil (1,717,856.2 km2) ərazi ilə ən böyük ştatdır. Sakit okeanın şimalında, Şimali Amerikanın cənub-qərbində yerləşən arxipelaqda olan Havay 10,931 kvadrat mil (28,311 km2) əraziyə malikdir. Puerto-Riko, Amerika Samoası, Quam, Şimali Mariana adaları və ABŞ Vircin adalarının əhaliyə malik əraziləri birlikdə 9,185 kvadrat mil (23,789 km2) ərazini əhatə edir.[215] Yalnız quru ərazisi nəzərə alındıqda Rusiya və Çindən sonra üçüncü olan ABŞ Kanadanın önündədir.[216]

ABŞ, Rusiya və Kanadadan sonra və Çindən əvvəl və ya sonra olmaqla, ümumi sahəsinə (torpaq və su) görə dünyanın üçüncü və ya dördüncü ən böyük ölkəsidir. Sıralama, Çin və Hindistan tərəfindən mübahisə edilən iki ərazinin necə hesablandığına və ABŞ-ın ümumi ölçüsünün necə ölçüldüyünə bağlı olaraq dəyişir.[qeyd 3] Məsələn, Britannika Ensiklopediyası, ABŞ-ın ölçüsünü 3,677,649 kvadrat mil (9,525,067 km2) olaraq göstərir, çünki onlar ölkənin sahil və ya məhəlli sularını saymır.[217] Bu suları əhatə edən The World Factbook rəqəmi 3,796,742 kvadrat mil (9,833,517 km2) olaraq verir.[218]

Atlantik boyu sahil düzənliyinin daxilində daha çox yarpağını tökən meşələr və Pidmontun yastı təpələrinə rast gəlinir.[219] Appalaç dağları şərq sahilini Böyük göllərə və Orta Qərbin otlaqlarına bölür.[220] Dünyanın dördüncü ən uzun çay sistemi olan Missisipi-Missuri çayı, ölkənin mərkəzi ilə əsasən şimal-cənub istiqamətində hərəkət edir. Böyük düzənliklərin yastı, münbit preriləri cənub-şərqdə dağlıq bir bölgə tərəfindən bölünərək qərbə uzanır.[220]

Böyük düzənliklərin qərb sərhəddindəki Qayalı dağlar, ölkənin şimalından cənuba uzanır və Koloradoda 14,000 fut (4,300 m)-dən çox yüksəkliyinə çatır.[221] Daha şərqdə qayalı Böyük hövzə və Çiuaua və Moxave kimi səhralar var.[222] Syerra-Nevada və Kaskad dağ silsilələri Sakit okena sahilinə yaxın uzanır və hər ikisi də 14,000 fut (4,300 m)-dən artıq yüksəkliyə çatırlar. Kontinental ABŞ-ın ən alçaq və ən yüksək nöqtələri Kaliforniya ştatındadır[223] və aralarında sadəcə 84 mil (135 km) məsafə vardır.[224] 20,310 fut (6,190.5 m) hündürlüyə malik Alyaska Denalisi (Mak-Kinli dağı) ölkənin və Şimali Amerikanın ən yüksək nöqtəsidir.[225] Aktiv vulkanlar Alyaskanın Aleksandr və Aleut adaları boyunca yayılmışdır və Havay vulkanik adalardan ibarətdir. Qayalarda yerləşən Yellouston Milli Parkında əsasını təşkil edən supervulkan qitənin ən böyük vulkanik xüsusiyyətidir.[226] ABŞ dünyanın hər hansı bir ölkəsindən ən çox ekoregiona malikdir.[227]

Böyük miqyaslı və coğrafi müxtəlifliyi ilə ABŞ, əksər iqlim növlərini əhatə edir. 100-cü meridianın şərqində iqlim şimalda rütubətli kontinentaldan cənubda rütubətli subtropikə qədər dəyişir.[228] 100-cü meridianın qərbindəki Böyük düzənliklər yarımsəhradır. Qərb dağlarının çox hissəsi dağ iqliminə malikdir. Böyük hövzədə və Cənub-qərbdəki səhralarda çöl, Kaliforniya sahilində Aralıq, Oreqon, Vaşinqton və cənubi Alyaskada dəniz iqlimi mövcuddur. Alyaskanın əksəriyyəti subarktika və ya Arktikadır. Havay və Floridanın cənub kənarı Karib və Sakit okean ərazilərində olduğu kimi tropikdir.[229] Ekstremal hava qeyri-adi deyil - Meksika körfəzini əhatələyən ştatlar qasırğalara meyllidir və dünya tornadolarının əksəriyyəti ölkə daxilində, əsasən Orta Qərb və Cənubdakı Tornado xiyabanı adlı ərazilərdə baş verir.[230]

Vəhşi təbiət

border=none Əsas məqalələr: ABŞ faunası və ABŞ florası
Həmçinin bax: Kateqoriya:ABŞ biomu
Ağbaş qartal 1782-ci ildən bəri ABŞ-ın milli quşudur.[231]

ABŞ ekologiyası meqamüxtəlifdir : kontinental ABŞ və Alyaskada təxminən 17,000 damarlı bitki növü müşahidə edilir və Havayda 1,800-dən artıq çiçəkli bitki növü vardır, bunların bəziləri əsas ərazidə müşahidə edilir.[232] ABŞ 428 məməli, 784 quş, 311 sürünən və 295 amfibiya növünə ev sahibliyi edir.[233] Təxminən 91,000 həşərat növü təsvir edilmişdir.[234] Ağbaş qartal ABŞ-ın həm milli quşu, həm də milli heyvanıdır və öz=özlüyündə ölkənin əbədi simvoludur.[235]

59 milli park və yüzlərlə digər federal idarə olunan park, meşə və vəhşi təbiət əraziləri var.[236] Ümumiyyətlə, hökumət ölkənin torpaq sahəsinin 28%-nə sahibdir.[237] Bunların əksəriyyəti mühafizə olunur, baxmayaraq ki, bunların bəziləri neft və qaz hasilatı, dağ-mədən, ağac tədarükü və ya iribuynuzlu maldarlıq üçün icarəyə verilir; təxminən 0.86%-i hərbi məqsədlər üçün istifadə olunur.[238][239]

Ekoloji problemlər 1970-ci ildən milli gündəlikdə olub. Ətraf mühit mübahisələri arasında neft və nüvə enerjisi ilə bağlı müzakirələr, hava və suyun çirklənməsi, vəhşi təbiətin qorunmasının iqtisadi xərcləri, ağac tədarükü və meşəsizləşmə[240][241] və qlobal istiləşməyə qarşı beynəlxalq reaksiyalar müzakirə olunur.[242][243] Bir çox federal və ştat qurumları iştirak edir. Ən görkəmlisi olan Ətraf Mühitin Mühafizəsi Agentliyi (EPA) 1970-ci ildə prezidentin əmri ilə yaradılmışdır.[244] Vəhşi təbiət ideyası 1964-cü ildən bəri Vəhşi təbiət aktı ilə ictimai torpaqların idarə edilməsini formalaşdırmışdır.[245] 1973-cü il nəsli kəsilməkdə olan növlər aktı, ABŞ Balıq və Vəhşi Təbiət Xidməti tərəfindən izlənilən təhlükə altında və nəsli kəsilməkdə olan növlər və onların yaşayış yerlərinə qorumaq üçün nəzərdə tutulmuşdur.[246]

Demoqrafiya

border=none Əsas məqalələr: ABŞ əhalisi , Amerikalılar, və ABŞ-da irq və etnik mənsubiyyət

Əhali

Həmçinin bax: Əhalisinə görə ABŞ-ın ştat və ərazilərinin siyahısı və Əhalisinə görə ABŞ şəhərlərinin siyahısı
İllərə görə əhali
İl Əhl. %±
17903.929.214—
18005.308.4830%
18107.239.8810%
18209.638.4530%
183012.866.0200%
184017.069.4530%
185023.191.8760%
186031.443.3210%
187038.558.3710%
188050.189.2090%
189062.979.7660%
190076.212.1680%
191092.228.4960%
1920106.021.5370%
1930123.202.6240%
1940132.164.5690%
1950151.325.7980%
1960179.323.1750%
1970203.211.9260%
1980226.545.8050%
1990248.709.8730%
2000281.421.9060%
2010308.745.5380%
Təxm. 2017[3]325.719.1780%
1610–1780-ci illər əhali məlumatı.[247]
Qeyd edək ki, siyahıyaalma rəqəmləri 1860-cı
ilə qədər yerli Amerikalıları əhatə etmir.[248]

ABŞ Siyahıyaalma Bürosu, ölkənin əhalisini 1 iyul 2017-ci il tarixinə olan məlumata əsasən 325.719.178 olaraq hesablamış və buna hər 13 saniyədə bir nəfər (tam artım) və gündə təxminən 6.646 adam əlavə edilir.[22] 1900-cü ildə təxminən 76 milyon olan ABŞ əhalisi XX əsr ərzində demək olar ki, dörd dəfə artmışdı.[249] Çin və Hindistandan sonra ən çox əhaliyə malik ölkə olan ABŞ böyük əhali artımının proqnozlaşdırıldığı yeganə böyük sənaye ölkəsidir.[250] 1800-cü illərdə orta hesabla bir qadına 7,04 uşaq düşürdü, 1900-cü illərdə isə bu rəqəm 3,56-ya endi.[251] 1970-ci illərin əvvəlindən etibarən, doğum səviyyəsi 2014-cü ildə qadın başına düşən 1,86 uşaq ilə 2,1-ə bərabər əvəzetmə nisbətindən aşağı düşmüşdür. Xarici doğumluların immiqrasiyası xaricdə doğulan əhalinin sayını iki dəfə artıraraq 1990-cı ildə təxminən 20 milyondan 2010-cü ildə 40 milyona çataraq ABŞ əhalisi sürətlə artımının davam etməsinə səbəb oldu, bu əhali artımının üçdə birini təşkil edir.[252] 2015-ci ildə xaricdə doğulan əhali 45 milyona çatdı.[253] ABŞ çox müxtəlif millətlərə malikdir; 37 əcdad qrupunun 1 milyondan çox nümayənədəsi var.[254] Amerika almanları ən böyük etnik qrupdur (50 milyondan çox), onları amerika irlandları (təxminən 37 milyon), amerika meksikalıları (təxminən 31 milyon) və amerika ingilisləri (təxminən 28 milyon) izləyir.[255][256]

ABŞ ştatının hər birində hakim əcdadlar
  Almanlar
  Yerli amerikalı
  Meksikalı
  İrland
  Afrikalı
  İtalyan
  İngilislər
  Yaponlar
  Puerto-Rikolular

Ağ amerikalılar (əsasən Avropalı əcdada malik qruplar) ən böyük irqi qrupdur; Qara amerikalılar ölkənin ən böyük irqi azlığı (qeyd edək ki, ABŞ Siyahıyaalma Bürosu, Hispanik və Latın amerikalılarını "irqi" qrup kimi yox, etnik qrup kimi hesaba alır) və ən böyük üçüncü əcdad qrupudur.[254] Amerika asiyalıları ölkənin ikinci ən böyük irqi azlığıdır; ən böyük üç amerika asiyalıları etnik qrupu amerika çinliləri, amerika flippinliləri və amerika hindliləridir.[254] 2015-ci il sorğularının nəticələrinə görə, Avropa mənşəli ən böyük Amerika cəmiyyəti əhalinin 14%-dən çoxunu təşkil edən Amerika almanlarıdır.[257] 2010-cu ildə ABŞ əhalisinə bəzi Amerika hindiləri və yerli alyaskalıların (sırf belə bir nəsildən 2,9 milyon) nəslindən təxminən 5,2 milyon nəfər və yerli havaylılar və okeaniyalıların (sırf 0,5 milyon) nəslindən 1,2 milyon nəfər daxil idi.[258] Siyahıyaalma 2010-cu ildə rəsmi beş irq kateqoriyasının "hər hansı bir ilə müəyyən edilə bilməyən" 19 milyondan çox adamı "Bəzi Digər İrq" kimi hesab etmişdi, bunlardan 18,5 milyondan çoxu (97%) Hispanik etnik mənsubiyyətinə aid idi.[258]

Hispanik və ya Latın amerikalıların əhali artımı (şərtlər rəsmi olaraq əvəzlənəbilir) əsas demoqrafik tendensiyadır.

Dil

ABŞ-da əsas danışıq dili ingilis dilidir. Amerika qanunlarına görə hər hansı dilin federal səviyyədə rəsmi dil olması göstərilməyib, buna baxmayaraq bəzi qanunlar (məsələn, ABŞ vətəndaşlığını almaq üçün) İngilis dili bilməyi tələb edir. 2007-ci il statistikasına görə yaşı 5-dən yuxarı olan ABŞ əhalisinin 80%-i, yəni 226 milyon nəfər evdə yalnız İngilis dilində danışır. Amerika əhalisinin 12%-nin istifadə etdiyi ispan dili ölkədə ikinci ən geniş yayılmış və ən çox öyrənilən dildir. Bəzi amerikalılar İngilis dilinin rəsmi dil kimi elan olunmasını tələb edirlər. Ştatlar arasında yalnız Havay adalarında İngilis dili və havay dili rəsmi dil elan olunub[259]. ABŞ-ın asılı ərazisi olan Puerto-Rikoda rəsmi dil ispan dilidir.

İmmiqrasiya Tədqiqatları Mərkəzinin hesablamasına görə, xarici dillər arasında ərəb və urdu dilində danışanların sayı sürətlə artır. Son bir neçə ildə, ölkə ərazisində ərəb dilində danışanların sayı 29%, urdu dilində danışanların sayı 23%, farsca danışanların sayı isə 9% artmışdır.

Din

ABŞ konstitusiyasının birinci əlavəsi dinin dövlətdən ayrı olduğunu ehtiva edir[260].Bu əlavə dövlətin təməlini qoyan insanlar tərəfindən dövlət dininin müəyyən olunmasına qadağa kimi başa düşülürdü. Amerika hökuməti ölkədə rəsmən dini statistikanı aparmır. Lakin The world factbook-un 2007-ci il məlumatına əsasən ABŞ əhalisinin 51,3%- protestant, 23,9% -katolik, 12,1%-hər hansisa konfessiyaya məxsus, 1,7%-mormonlar,1,6%-digər xristian konfessiyasına, 1,7%-yahudi, 0,7%-buddist, 0,6%-müsəlman, 2,5%-başqa və ya göstərilməyib, 4%-ateistdir.[261]

Ailə quruluşu

Hökumət və siyasət

Ağ ev

Amerikada hökumət, xalq hökumətidir; xalq tərəfindən qurulur. Konqres üzvləri, başçı, əyalət səlahiyyətliləri, qəsəbə və şəhərləri idarə edənlər xalq tərəfindən seçilir. Hakimlər də, birbaşa xalq tərəfindən seçilir və ya seçilmiş səlahiyyətlilər tərəfindən təyin edilir. Cəmiyyət vəzifəliləri, vəzifələrini yaxşı icra etmədikləri və ya qanunları ciddi bir şəkildə pozduqda vəzifədən kənarlaşdırılırlar.

Konstitusiya insanların haqq və azadlıqlarını təminat altına alır. Bu hüquq və azadlıqlar 1791-ci ildə konstitusiyaya əlavə olunan və İnsan Haqları Bəyannaməsi adı verilən ilk on dəyişiklikdə ifadə edilir.

Konstitusiya hökumətin səlahiyyətlərini üç yerə ayırmışdır: Prezidentə aid olan icra hakimiyyəti, Konqresin hər iki palatasını əhatə edən qanunverici hakimiyyət və başda ali məhkəmə olmaqla məhkəmə hakimiyyəti. Konstitusiya onların hər birinin səlahiyyətlərini çərçivəyə salır və lazım olduğundan çox səlahiyyət sahibi olmasına icazə vermir.

Əyalət hökumətlərində də sistem federal hökumət sisteminin eynisidir. Ümumilikdə ölkə rəhbərliyində həmişə Respublikaçılar partiyası üstündür. 1993-2001-ci illər arasında Demokratlar həm Nümayəndələr Palatasında, həm də Ağ Evdə üstünlüyü ələ aldılar. 2001 və 2004-cü il seçkilərində qazanan respublikaçılar olmuşdu.

border=none Əsas məqalə: ABŞ prezidenti
Donald Tramp

ABŞ prezidenti ümumxalq səsverməsi ilə 4 il müddətinə seçilir və eyni şəxs iki dəfədən artıq prezident seçilə bilməz.

Prezidentin maliyyə təminatı illik 400,000 ABŞ dolları əmək haqqı, əlavə olaraq il ərzində xərclənməsinə icazə verilmiş 50,000 dollar və 100,000 dollara qədər səfər və qonaq qəbulu üçün vergi qoyulmayan məbləğdən ibarətdir.

Andiçmə mərasimi noyabr ayında keçirilən seçkilərdən sonrakı yanvar ayının 20-də baş tutur.

ABŞ-da doğulmuş, ən azı 35 yaşında və ən azı 14 il Birləşmiş Ştatlarda daimi yaşamış ölkə vətəndaşları prezidentliyə namizəd ola bilərlər.

Konstitusiyanı müdafiə etmək və Konqresin qəbul etdiyi qanunları həyata keçirmək prezidentin əsas vəzifələridir.

Birləşmiş Ştatlar Prezidenti idarəsi dünyada ən güclü idarələrdən biridir. Konstitusiyada deyilir ki, prezident "qanunların vicdanla icra olunması qayğısına" qalmalıdır. Bu məsuliyyəti həyata keçirmək üçün o, bir necə milyon adamdan ibarət geniş bir qurum olan federal hökumətin icra şaxəsinə başçılıq edir. Bundan başqa prezidentin vacib qanunvericilik və məhkəmə səlahiyyətləri də var.

Başqa səlahiyyətləri-Konqresə qanunvericilik təklif etmək, Konqresin xüsusi sessiyasını çağırmaq, Konqresə müraciət etmək, qanunları qadağan etmək, federal məhkəmələr təyin etmək, federal departamentlərin, agentliklərin və başqa əsas vəzifəli şəxslərin başçılarını təyin etmək, xarici ölkələrlə nümayəndələr təyin etmək, xarici ölkələrlə rəsmi işlər aparmaq, silahlı qüvvələrin baş komandanı vəzifəsini icra etmək, Birləşmiş Ştatlara qarşı kobud hərəkətlərə görə üzrləri qəbul etmək.

border=none Əsas məqalə: ABŞ konstitusiyası

Birləşmiş Ştatların Konstitusiyası 1787-ci il sentyabrın 17-də Filadelfiyada, həmin vaxt ittifaqa daxil olan 13 ştatdan 12-nin nümayəndələrinin iştirak etdiyi qurultayda qəbul olunub. Konstitusiya ABŞ-ın əsas və ali qanunudur. Dövlət hakimiyyətinin strukturunun müəyyən olunduğu, vətəndaşların bütün hüquq və azadlıqlarının əksini tapdığı bu sənədə əsasən, ABŞ ştatların federal ittifaqıdır. Konstitusiyanın müəllifləri hakimiyyətin bir-birindən asılı olmayan üç qolunu müəyyən ediblər. Onlardan birincisi iki palatadan ibarət Konqresin timsalında qanunvericilik hakimiyyətidir. Hakimiyyətin ikinci qolu icraedici orqandır. Bu təsisata prezident, vitse-prezident, habelə idarəetmə və icra hakimiyyəti orqanlarının vəzifəli şəxsləri aiddir. Hakimiyyətin üçüncü qolu məhkəmə hakimiyyətidir. Məhkəmə hakimiyyəti Ali Məhkəmədən və müxtəlif federal məhkəmələrdən ibarətdir. Konstitusiyanın müəllifləri uzun müzakirələrdən sonra aşağıdakı altı əsas prinsipin Konstitusiyada əks olunmasını qərara alıblar: 1) Bütün ştatlar bərabər hüquqlara malikdir. Federal hökumət heç bir ştata hər hansı bir üstünlük verə bilməz; 2) Hakimiyyətin üç qolu olmalıdır; biri qanunları yaratmalı, ikincisi onları icra etməli, üçüncüsü isə qanunları təfsir etməlidir; 3) Hakimiyyət insanların deyil, qanunların hakimiyyətidir. Heç kim qanundan yüksəkdə dayana bilməz; 4) Varlı və ya kasıb olmasından asılı olmayaraq, bütün insanlar qanun qarşısında bərabərdirlər; 5) İnsanlar hakimiyyəti Konstitusiyanı dəyişmək vasitəsilə (ona dəyişiklik etməklə) dəyişdirə bilərlər; 6) Konstitusiya və Birləşmiş Ştatların qanunlarının icrası üçün qəbul edilmiş müqavilələr ölkənin "ali qanunları" sayılır. Yeddi maddədən ibarət ABŞ Konstitusiyası qəbul edildikdən sonra ona 27 düzəliş edilib. İlk 10 düzəliş 1791-ci ilin dekabrın-da qəbul olunub və həmin düzəlişlər "Hüquqlar haqqında bill" (qanun) adlanır. Həmin düzəlişlər vicdan azadlığı, söz və mətbuat azadlığı, silah saxlamaq və gəzdirmək hüququ, əsassız axtarışlar və həbslərdən müdafiə hüququ və s. məsələləri əhatə edir. Konstitusiyaya sonuncu – 27-ci düzəliş 1992-ci ilin mayında qəbul olunub. Həmin düzəlişdədeyilir ki, Konqresdə xidmətə görə senatorların və Nümayəndələr palatası üzvlərinin məvaciblərinin artırılmasını nəzərdə tutan heç bir qanun Nümayəndələr palatasına növbəti seçkilərə qədər qüvvəyə minə bilməz.

İnzibati-ərazi bölgüsü

border=none Əsas məqalə: Ştat (ABŞ)
border=none Əsas məqalə: Əhalisinə görə ABŞ şəhərlərinin siyahısı

Dövlət 50 ştatdan,Kolumbiya federal dairəsi və asılı ərazilərindən ibarətdir. Ştatlar rayonlara bölünürlər. ABŞ-da 3141 rayon var.

ABŞ ştatları:

Alabama
Alyaska
Arizona
Arkanzas
Aydaho
Ayova
Cənubi Dakota
Cənubi Karolina
Corciya
Delaver
Florida
Havay
İllinoys
İndiana
Kaliforniya
Kanzas
Kentukki
Kolorado
Konnektikut
Luiziana
Massaçusets
Men
Merilend
Miçiqan
Minnesota
Missisipi
Missuri
Montana
Nebraska
Nevada
Nyu-Cersi
Nyu-Hempşir
Nyu-Meksiko
Nyu-York
Ohayo
Oklahoma
Oreqon
Pensilvaniya
Qərbi Virciniya
Rod Aylend
Şimali Dakota
Şimali Karolina
Tennessi
Texas
Vaşinqton
Vayominq
Vermont
Virciniya
Viskonsin
Yuta
AlabamaAlyaskaArizonaArkanzasKaliforniyaKoloradoKonnektikutDelaverFloridaCorciyaHavaiAydahoİllinoysİndianaAyovaKanzasKentukkiLuizianaMenMerilendMassaçusetsMiçiqanMinnesotaMissisipiMissuriMontanaNebraskaNevadaNyu-HempşirNyu-CersiNyu-MeksikoNyu-YorkŞimali KarolinaŞimali DakotaOhayoOklahomaOreqonPennsilvaniyaRod-AylendCənubi KarolinaCənubi DakotaTennessiTexasYutaVermontVirciniyaVaşinqtonQərbi VirciniyaViskonsinVayominqDelaverMerilendNyu-HempşirNyu-CersiMassaçusetsKonnektikutQərbi VirciniyaVermontRod-Aylend

Siyasi partiyalar və seçki

Respublikaçılar partiyasının rəmzi
Demokratlar partiyasının rəmzi

Siyasi partiyalar Amerika siyasi sisteminin təməlidir. Maraqlıdır ki, nə siyasi partiyaların özləri, nə də ictimai vəzifələrə namizədlərin seçicilərə təqdim olunması işində bu partiyaların oynayacaqları rol haqqında Konstitusiyada heç bir şey deyilmir. Milli səviyyədə Amerikada iki partiya sistemi var. Rəqabət aparan başqa partiyalar siyasi səhnəyə çıxaraq, sonralar yox olsalar da, ikipartiyalı sistem ölkənin tarixi boyu mövcud olmuşdur. Məsələn, Prezident Corc Vaşinqtonun ətrafına toplaşmış federalistlər 1800-cü ildən sonra yavaş-yavaş səhnədən çəkildilər və 1830-cu illərdə Prezident Əndryu Ceksonu müdafiə edən Demokrat Partiyası müxalifi kimi meydana çıxmış Viq Partiyası 20 il sonra ləğv olundu. Bu gün öz tarixini ölkənin üçüncü prezidenti Tomas Ceffersonla bağlayan Demokrat Partiyası və 1854-cü ildə əsası qoyulan Respublikaçılar partiyası federal, ştat və yerli səviyyələrdə aparıcı siyasi partiyalar kimi qalmaqda davam edir.

Respublikaçılar və Demokrat partiyalarının ömürlərinin uzunluğunun səbəblərindən biri bununla izah olunur ki, onlar yenilməz ideoloji təşkilatlar deyil, yalnız hər dörd ildən bir prezident seçkiləri ilə bağlı birləşən ştat və yerli partiyaların ittifaqını zəiflədir. Hər iki partiya Amerika seçicilərinin eyni geniş mərkəzi üçün yarışır, lakin Respublikaçılar Demokratlardan ümumiyyətlə daha mühafizəkar olsalar da, hər iki partiyada nisbi liberal və mühafizəkar cinah mövcuddur ki, bunlar da nüfuz qazanmaq üçün arasıkəsilmədən bir-biri ilə mübarizə aparır. Bununla belə, başqa partiyalar da fəaldır və xüsusən ştat və yerli səviyyələrdə namizədlərin rəsmi məsul vəzifələrə seçilməsində və əhəmiyyətli dərəcədə təsir dairəsi əldə etmək işində uğur qazana bilərlər. Məsələn, XX əsrin əvvəllərində Sosialist Partiyasının üzvləri Nümayəndələr Palatasına üzv və 50-dən çox şəhər və şəhər tipli qəsəbənin meri seçilmişdi. Tərəqqi Partiyası bir neçə il ərzində Viskonsində qubernatorluğu öz əlində saxlamış və 1974-cü ildə müstəqil namizəd Meyn ştatının qubernatoru olmuşdur.

ABŞ-da seçkilər.1952-2004

Respublikaçılar və Demokrat partiyaları şəhər tipli qəsəbələr şuraları, bələdiyyə başçıları və ştat qubernatorları da daxil olmaqla, siyasi həyatın bütün səviyyələrində ictimai vəzifələrə yiyələnmək uğrunda yarışırlar. Bu vəzifələrə rəsmi şəxslərin seçilməsi ikihissəli prosesdir: Birincisi, partiyada adın namizədliyə irəli sürülməsində qələbə qazanmaq, ikincisi, ümumi seçkilərdə rəqib partiyanın namizədini məğlub etmək.

Namizəd irəli sürülməsi üsulu Birləşmiş Ştatların tarixi boyu təkamüldə olmuşdur. Bunun ən qədim forması koloniya dövründən qalmış qapalı iclas formasıdır. Belə hallarda partiya rəhbərləri qeyri-rəsmi şəkildə görüşərək, hansı namizədi müdafiə edəcəklərini qərara alırlar. Dövlət inkişaf edib, siyasi təşkilatlar daha da mürəkkəbləşdikdən sonra, müxtəlif yerli partiya rəhbərləri öz nümayəndələrini göndərməyə başladılar ki, onlar başqa yerli partiya rəhbərləri nümayəndələri ilə görüşərək, qraflıq, daha sonra ştat qrupları yaratsınlar ki, axır nəticədə namizədləri həmin qruplar irəli sürsünlər. Konventlər kimi tanınan bu genişləndirilmiş qruplar bu gün prezidentliyə namizəd irəli sürən konventlərin ilkin nümunələridir. Namizəd göstərmənin üçüncü yolu namizədlərin irəli sürülməsi üçün seçicilərin seçkiqabağı yığıncaqlarıdır. Bu yığıncaqlar vahid siyasi partiya daxilində ştat miqyasında aparılan seçkilərdir ki, bunların da əsas məqsədləri seçicilərə bilavasitə öz partiyalarından müxtəlif idarələrə namizəd seçmək imkanı yaratmaqdır.

Barak Obamanın and içməsi

Səsvermə prosesi Birləşmiş Ştatlar prezidentinin dördillik müddətə seçilməsi ilə nəticələnir. Partiya namizədləri ümumi seçkilərdən bir neçə ay əvvəl, namizədlərin adlarını irəli sürən konventlərin iclaslarında seçilir. Hər bir ştatdan bu konventlərə seçilmiş nümayəndələrə ümumi şəkildə həvalə edilir ki, heç olmasa, ilk səsvermədə konkret bir namizədə səs versin. Ümumi seçkilər siyasi partiyaların namizədlərini bir-birinə qarşı mübarizədə üz-üzə qoyur. Əksər hallarda federal, ştat və yerli hakimiyyət orqanlarına seçilmək üçün namizədlərin adları eyni bülletenə salınmış olsa da, seçicilər onlardan hər biri üçün ayrı-ayrılıqda səs verirlər. Bundan əlavə, hər partiya platforma adlanan müxtəlif məsələlərlə bağlı olaraq, öz fərqli görüşlərini partiya proqramı kimi təqdim edir. Beləliklə, seçicilər öz səslərini vəzifəyə seçilən namizədə verməklə, eyni zamanda özlərinin təmsil etdikləri partiyanın siyasi, iqtisadi və sosial fəlsəfəsinə də verirlər.

Hər hansı vəzifə üçün ümumi seçkilərdə iştirak etmək istəyən şəxsin namizədliyini bu və ya digər siyasi partiya dəstəkləməsə belə, o, öz namizədliyini irəli sürə bilər. Bu şəxs müstəqil bir namizəd kimi seçkilərdə iştirak etmək üçün onun namizədliyini müdafiə edən seçicilərin müəyyən olunmuş sayda imzalarını daşıyan bir xahişnaməsini təqdim etməlidir. Başqa bir yol isə namizədin adının seçki bülleteninə yazılması yoludur. Adı bülletenə düşməmiş namizədi seçicilər səsvermə zamanı bu məqsəd üçün bülletendə boş buraxılmış yerə yaza bilərlər.

Vəzifəyə seçilmiş şəxslər xalqın nümayəndələri kimi, qanunlar yaratmaq və icra etmək hüququndan faydalanırlar. Müvafiq şəraitdə bu hüquqdan xalq özü də istifadə edə bilər. Yeni İngiltərə qəsəbəsinin iclası bu hala nümunə kimi bir örnəkdir. Bundan əlavə, say etibarilə seçicilərin əhəmiyyətli hissəsi bir sıra ştatlarda normal qanunvericilik prosesindən sərf-nəzər edərək, qanun qəbul etmək üçün xahişnamə göndərə bilərlər. Bu təklif təşəbbüs adlanır və ümumi və xüsusi seçkilərdə seçicilərin təsdiqinə verilir. Əgər təklif təsdiq olunsa, qanunvericilik aktı olmadan belə, o, qanun qüvvəsinə minir. Başqa hallarda isə seçicilərdən xahiş oluna bilər ki, xüsusi məsələlərə səs verərək, öz fikirlərini referendum yolu ilə ifadə etsinlər. Referendum qanunvericiliyə yol göstərmək üçün xalq iradəsinin ancaq ifadəsi ola bilər və yaxud qanunvericilərin hərəkətlərini cilovlamaq üçün ola bilər. Bu sonuncu halda qanunvericilik aktı seçicilər tərəfindən rədd oluna da bilər.

Xarici siyasət

Dövlət maliyyəsi

border=none Əsas məqalə: ABŞ-ın vergi sistemi

Vergi ödəniş sistemi əsasən büdcənin gəlir hissə­sini müəyyənləşdirir. Ona görə də ABŞ- ın vergi sistemi öz struk­tu­ru etibarilə büdcə sistemi ilə oxşardır və federal büdcə, ştat və yerli orqan büdcələrinin gəlirlərinin əsas mənbəyidir. Federal hökumət bütün vergi daxil­olmalarının 70%-ni, ştat höku­mətləri -20%-ni, yerli orqan­lar 10%-ni alır. XIX əsrdə ABŞ-ın federal büdcəsi əsasən gömrük rüsum­larından, aksiz ödənişlərindən, o cümlədən dövlət tor­paq­larının satışından gələn gəlirlərdən formalaşırdı. 1861-1865-ci illərin Vətəndaş müharibəsinə qədər federal büdcə əsasən balanslaşdırılmış şəkildə idi və gəlir hissə­lərinin forma­laş­dırılmasında ciddi gərginliklərlə üzləşmirdi. Mühari­bə­nin gedişində xərclər büdcə daxilolmalarını əhəmiyyətli şəkildə üstələdi və federal xəzinənin dolu­rul­ması üçün müvəq­qəti fövqəladə federal gəlir vergisindən istifadə olunmağa başlandı. 1929-cü ilin maliyyə böhranı federal büdcənin qeyri balan­laşdırılmasına gətirib çıxarldı. Bu, əsasən on milyon­larla sıravi vergi ödəyicisinin həyat səviyyəsinin aşağı düş­məsi və gəlir vergisi yığımlarının mütləq və nisbi öl­çülərinin kəskin şəkildə azalması ilə əlaqədar idi. 1934-cü ildə gəlir vergiləri federal gəlirlərin cəmi 14%-ni təmin etmişdir. Korpora­siya­ların qazancına düşən vergilərin payı 12% təşkil edir, daxil­ol­ma­ların üçdə biri isə aksiz rüsum­ların payına düşürdü. İkinci dünya müharibəsinin axırında, 1944-cü ildə fərdi gəlir vergilərinin xüsusi çəkisi 45%-ə çatdı, kor­po­rasiya gəlirlərinə düşən vergi 34%, aksizlərə -11%, sosial təminat fondlarına ayırmalar 8% oldu. Buna səbəb hərbi istehsalın inkişafı və əmək qabiliyyətli əhalinin tam məş­ğulluğu nəticə­sində ölkənin iqtisadi potensialının sürətlə artması idi. 1960-cı illərin ortalarında və 1980-ci illərin bi­rinci yarısında həyata keçən vergi islahatları federal gəlirlərin təkmilləşmiş struk­turunu dəyişmədi.

Silahlı qüvvələr

"Nimits" aviadaşıyıcısı.

ABŞ silahlı qüvvələri quru qoşunları, hərbi donanma, hərbi hava qüvvələri, dəniz piyadası, sahil mühafizəsi və milli qvardiyadan ibarətdir. Sahil mühafizəsindən başqa hər bir ordu cinsi Müdafiə Departamentinin hissəsidir. Ordunun ali baş komandan prezidentdir. 2007 il aprel ayında hərbi xidmətdə 1,426,700 və ehtiyat qüvvələrdə 1,458,500 nəfər adam olmuşdur. Qadınlar da xidmət edirlər. Ordusunun büdcəsi 548.9 milyard dollardır. ABŞ silahlı qüvvələri Çindan sonra dünyada ən iridir. ABŞ-ın kontinental hissəsində 900 088, Havayda 33 343, Alyaskada 17 714, Quamda 3 784 və Puerto-Rikoda 1 552 nəfər var. 2003 ildə Amerika qoşunları heç olmazsa 39 ölkədə yerləşmişdir, ən iri kontingentlər Almaniyada (75 603), Yaponiyada (40 045), Cənubi Koreyada (29 086), İtaliyada (10 449) və Böyük Britaniyada (10 331) var. 2007 il mayın 5-də İraqda təxminən 160 min əsgər olmuşdur. 1950 və 2003 illərdə Amerika əsgərinin təsviri "Tayms" jurnalında meydana gəldi. Tarix ərzində Amerika silahlı qüvvələri varvar piratlarıya qarşı vuruşmuşdur, habelə Amerika-Meksika müharibəsində, vətəndaş müharibəsində, ispan-amerikan müharibəsində, Birinci və İkinci dünya müharibəsində və soyuq müharibəsində iştirak etmişdir. Hazırda qoşunlar ABŞ hakimiyyətinin təbirincə "terrorizmlə müharibə aparırlar". Beş hərbi akademiya var (Vest-Poynt, donanma akademiyası, sahil mühafizə akademiyası, ticarət donanması akademiyası ("Kinqs Poynt") və hərbi-hava qüvvələri akademiyası). Şəxsi mükafatlar arasında Şərəf Medalı, xidmət xaçı medalları, qoşunlarda mükəmməl xidmətə görə medallar, qəhrəmanlığa görə medallar və nailiyyətlərə görə medallardır. Həmçinin Vyetnamda və Koreyada xidmətə görə medallar, humanitar xidmətə görə, hərbi əsir, İraq kampaniyası və terrorizmlə qlobal müharibə medalları mövcuddur.

Hüquq-mühafizə və cinayət

border=none Əsas məqalə: ABŞ-ın qanunvericilik sistemi
ABŞ Konqresi

ABŞ Konstitusiyasında əsaslandırılan qanunverici hakimiyyət haqqında aşağıdakıları göstərmək vacibdir. Əvvəla, ABŞ-da qanunverici hakimiyyəti ABŞ-ın Konqresi və ştatların qanunverici yığıncaqları həyata keçirir. ABŞ-ın Konqresi 2 palatadan ibarətdir: Senat və Nümayəndələr Palatası

Nümayəndələr Palatasının üzvlərinin sayı 1913-cü ildə verilmiş qanunla müəyyənləşib və hələ də dəyişməz qalır ki, onların sayı 435 nəfərdən ibarətdir. İndiki dövrdə palatanın hər bir üzvü 500 min seçicinin təmsil edir, hər 10 ildən bir əhalinin siyahıya alınmasının nəticəsi ilə Nümayəndələr Palatasında yerlər ştatlar arasında bölüşdürülür.

Nümayəndələr Palatasının üzvləri 2 il müddətinə seçilirlər və seçkilərdən sonrakı ilin yanvarından onların səlahiyyət müddəti hesablanır. Öz növbəsində hər 2 ildən bir Nümayəndələr Palatasının heyəti yeniləşdirilir, bu fasilə ilə hər çağırışın –bütün Konqresin müddəti ölçülür.

Hər bir ştatda əhali Senata senatorları seçirlər, hər bir ştat Senatda 2 nümayəndə ilə təmsil olunub. Senatın tərkibinə 100 senator daxildir, hər bir senator öz ştatında 6 illiyə seçilir. Onun senatorluq müddəti seçkilərdən sonrakı ilin yanvarından hesablanır. Nümayəndələr Palatasından fərqli olaraq hər iki ildən bir senatorların 1/3 hissəsi yenidən seçilməlidir. Bu isə palatanın sabitliyini təmin edir və onun fəaliyyətinə müsbət təsir göstərir, həm də bir ənənə kimi Senat Nümayəndələr Palatasından üstün vəziyyətə malikdir.

Ştatların qanunverici iclasları:

(leqislatura)

Ştatlarda qubernatorların hakimiyyəti yerli qanunverici orqanlar vasitəsilə tənzimlənir. Öz struktur və metodlarına görə ştatların qanunverici iclaslarının işi Konqresin işinə oxşayır. Bütün ştatlarda qanunverici iclasların ABŞ üçün xarakterik olan iki palatalı sistemi mövcuddur. Nebraska ştatı istisna təşkil edir.

Qanunverici iclasların səlahiyyət müddəti müxtəlif ştatlarda müxtəlifdir: 46 ştatda Nümayəndələr Palatasının üzvləri iki illiyə seçilir, 4 ştatda isə 4 illiyə. Senatorlar isə 38 ştatda 4 illiyə, 12 ştatda isə 2 illiyə seçilir. Qanunverici iclasların ştatlarda sessiyalar keçirmə vaxtı da müxtəlifdir. Ştatların çoxunda sessiyalar hər il keçirilir, bəzi ştatlarda isə 2 ildən bir, ABŞ Konqresindən fərqli olaraq qanunverici iclasların sessiyaları qısa müddətdə – bir və ya iki ay ərzində keçirilir.

Ştatların qanunverici iclaslarında da komitələr fəaliyyət göstərir. Bir sira ştatda isə hər iki palatanın birləşdirilmiş komitələri böyük rol oynayır. Qanunverici iclasların xarakterik cəhəti odur ki, ştatların çoxunda Nümayəndələr Palatasının spikeri dominant rolu oynayır. O nəinki qanunverici iclasda, həm də ştatda böyük təsir edən şəxsdir.

ABŞ-ın Ali məhkəməsi

Federal hökumətin üçüncü şaxəsi olan məhkəmə hakimiyyətinə Birləşmiş Ştatların Ali Məhkəməsi başçılıq edir. Bu şaxə bütün ölkəyə yayılmış məhkəmə sistemindən ibarətdir. Konstitusiya hazırlanmazdan əvvəl ştat məhkəmələri sistemi mövcud idi. Konstitusiya Konvensiyası nümayəndələri arasında federal məhkəmə sisteminin gərəkli olub-olmadığı və onun ştat məhkəmələrini əvəz edib-etməməsi haqqında ciddi bir ziddiyyət vardı. Müzakirə olunan başqa məsələlərdə olduğu kimi, razılıq əldə edildi ki, ştatların məhkəmələri öz fəaliyyətlərini davam etdirsinlər. Bununla yanaşı, Konstitusiya məhdud səlahiyyəti olan bir federal məhkəmə korporasiyasına da mandat verdi. Konstitusiyanın III Maddəsi federal məhkəmə sisteminin əsasını belə açıqlayır: "Birləşmiş Ştatların məhkəmə hakimiyyəti vahid bir ali məhkəmənin və onun tabeliyində olan elə məhkəmələrin ixtiyarına verilir ki, Konqres onları vaxtaşırı yarada və təsdiq edə bilər." Bu maddəyə əsasən, birinci Konqres ölkəni bölgələrə böldü və hər bölgə üçün bir federal məhkəmə yaratdı. Bugünkü struktur vahidlər həmin dövrdən yaranmışdır: Ali Məhkəmə, 11 apelyasiya məhkəməsi, 91 bölgə məhkəməsi və üç xüsusi yurisdiksiya məhkəməsi. Konqresin bu gün də federal məhkəmələri yaratmaq və ləğv etmək, eyni zamanda federal məhkəmə sistemləri sədrlərinin sayını müəyyən etmək səlahiyyəti var. Buna baxmayaraq, o, Ali Məhkəməni qadağan edə bilməz. Məhkəmə səlahiyyəti Konstitusiyada xatırladılan aşağıdakı halları ehtiva edir: Birləşmiş Ştatlar qanunlarını və sazişlərini; dənizçilik və dəniz ticarəti ilə bağlı halları; Birləşmiş Ştatlarda xarici ölkələrin səfirləri, nümayəndələri və konsulları ilə bağlı işləri; Birləşmiş Ştatlar hökumətinin iştirak etdiyi anlaşılmazlıqları; ştatlar (və ya onların vətəndaşları) ilə xarici ölkələr (və ya onların vətəndaşları, yaxud başqa subyektləri) arasındakı anlaşılmazlıqları. Konstitusiyaya 11-ci Düzəliş bir ştatın vətəndaşlarının iddiaçı və başqa ştat hökumətinin müdafiədə olduğu halları federal məhkəmənin həll etmək səlahiyyətindən çıxarıb. Lakin bu Düzəliş ştat hökuməti iddiaçı və başqa bir ştatın vətəndaşının müdafiədə olma halının federal yurisdiksiyası yolu ilə həll olunmasına toxunmamışdır. Federal məhkəmələrin səlahiyyəti həm zərərvurma və başqa bərpa oluna biləcək hərəkətlərə görə mülki işlərə, həm də federal qanun əsasında qaldırılan cinayət xarakterli işə baxmaqdır. III Maddə ştat və federal məhkəmələr arasında əlaqələrin mürəkkəb bir şəbəkəsini yaratmışdır. Ümumiyyətlə federal məhkəmələr konkret bir ştat qanunları çərçivəsində baş vermiş işə baxmır. Buna baxmayaraq, federal məhkəmənin yurisdiksiya səlahiyyətinə aid olan elə hallar da var ki, onlara ştat məhkəməsi baxıb və qərar verə bilər. Beləliklə, hər iki məhkəmə sistemi bəzi sahələrdə müstəsna yurisdiksiya səlahiyyətinə malik olduğu halda, başqa sahələrdə eyni səlahiyyət hüququna sahib olurlar. Konstitusiya məhkəmələrin müstəqilliyini mühafizə edir və bu məqsədlə federal məhkəmələrə "özlərini yaxşı apardıqları təqdirdə", onlar ölüncəyə, istefa verincəyə və ya təqaüdə gedincəyə qədər vəzifədə qalmaq səlahiyyəti verilir. Lakin vəzifə başında günah edən bir məhkəmə ancaq prezident və federal hökumətin başqa vəzifəli şəxsləri kimi impiçment yolu ilə cəzalanır. Birləşmiş Ştatlar məhkəmələrini prezident təyin edir və Senat onları təsdiq edir. Eyni zamanda məhkəmələrin əmək haqqı dərəcələrini Konqres müəyyənləşdirir.

İqtisadiyyat

border=none Əsas məqalə: ABŞ iqtisadiyyatı
Nyu-York şəhərinin mərkəzində yerləşən Nyu-York Birja Fondu dünyanın əsas iqtisadi mərkəzlərindən biri hesab olunur
ABŞ-ın maliyyə nazirliyinin binası

ABŞ dünya iqtisadiyyatında olduqca mühüm rol oynayır. Xarici kapital qoyuluşuna görə ABŞ bütün dünya ölkələrini ötüb keçmişdir. Onun dünya səhnəsinə fəal daxil olması 20-ci əsrin əvvəllərinə aid edilir. Ölkənin iqtisadiyyatının sürətlə inkişaf etməsinə aşağıdakı amillər təsir etmişdir.

  1. Ölkənin geniş ərazilərində feodal mülkiyyətlərinin olmaması və boş torpaqların fermerlərə paylanması
  2. Böyük daxili bazar
  3. Avropa ölkələrindən əhalinin və kapitalın axıb gəlməsi
  4. Təbii resursların zənginliyi
  5. Fəhlə qüvvəsinin çatışmazlığı və bahalığı nəticəsində texnikanın sürətli inkişafı
  6. Dəmir yollarının tikintisi və su yollarının istifadəsi (xüsusilə Eri kanal qurğusunun böyük rolu olmuşdur)
  7. Coğrafi mövqeyinin əlverişliyi
  8. 20-ci əsrin əvvəllərindən ölkədə beyin axını siyasətinin aparılması

Bütün bunların nəticəsində ABŞ sənayesinin inkişaf səviyyəsinə və kənd təsərrüfatının mexanikləşdirilməsinə görə kapitalizmin "köhnə" ölkələrindən olan Böyük Britaniya və Fransanı ötüb keçmişdir. Birinci və İkinci dünya müharibələri ABŞ iqtisadiyyatının inkişafına yeni təkan verdi. İkinci dünya müharibəsindən sonra demək olar ki, kapitalist dünyasında onun rəqibi qalmamışdı. Almaniya və Yaponiyanın iqtisadiyyatı dağıdılmış, qələbə qazanan dövlətlərin, Böyük Britaniya və Fransanın iqtisadiyyatı isə olduqca zəifləmişdir.

Ölkənin müasir iqtisadiyyatının coğrafi mənzərəsi iqtisadi həyatın kənar (okeansahili və ya göllər sahili) bölgələrdə təmərküzləşməsi ilə səciyyələnir. Formalaşmış üç meqapolisin daxilində ölkənin bütün sənaye məhsullarının 60%-i istehsal edilir. Ölkədə ən iri sənaye mərkəzi Kaliforniya ştatıdır. Kaliforniya ştatını adətən "dövlət daxilində dövlət" adlandırırlar. Sahəsinə görə bu ştat Yaponiyadan və Avropanın başlıca İnkişaf etmiş ölkələrindən (Fransa istisna olmaqla) daha böyükdür. İstehsal həcminə görə bu "dövlət" dünyada yalnız ABŞ-ın qalan ərazisindən, Yaponiya, Çin, Almaniya, Fransa və Böyük Britaniyadan geri qalır. Kaliforniya həm ölkənin hərbi sənayesinin başlıca bazasıdır, həm də ölkənin ixracatında birinci yeri tutur. ABŞ-da onlarla sənaye rayonları vardır. Onlardan ən iriləri Nyu-York, Los-Anceles və Çikaqodur. Məsələn, Nyu-York rayonu sənaye məhsullarının istehsal gücünə görə Kanadadan yaxud Afrikadan (CAR-ı çıxmaq şərtilə) daha üstündür.

Beynəlxalq gərginliyin zəifləməsi ilə əlaqədar ABŞ bütün qitələrin dövlətləri ilə xarici ticarət əlaqələri saxlayır. Onun iqtisadiyyatının xarici ticarətdən asılılğı Yaponiya və Qərbi Avropa ölkələrindən xeyli zəifdir, lakin bu asılılıq getdikcə artır. ABŞ-ın ixracat strukturunda maşın və avadanlıqların xüsusi çəkisi böyükdür (təxminən 40%), bütün ixracat dəyərinin 10%-ə qədəri kimya məhsullarınınpayına düşür. İdxalatında mineral xammal və yanacaq, ümumi maşınqayırma məhsulları və nəqliyyat vasitələri üstünlük təşkil edir. Ölkənin xarici iqtisadi əlaqələrinin mühüm formalarından biri də kapital ixracatı və idxalatıdır. ABŞ-ın xarici ticarət dövriyyəsinin 2/3-si İEÖ-in, xüsusilə Qərbi Avropa, Yaponiya və Kanadanın, yerdə qalan 1/3-i isə digər ölkələrin payına düşür.

2010-2011-ci maliyyə ilinin nəticələrinə görə, hansıki sentyabrda başa çatıb, ABŞ büdcəsinin kəsiri azalıb və 1,296 trilyon dollar təşkil edib.[262].

ABŞ büdcəsinin kəsiri 2010-cu ildə 1,6 trilyon dollar təşkil edib, bu isə ÜDM-in 10,6%-i deməkdir.

ABŞ büdcəsi XX əsrin 60-cı illərindən daima kəsirə malikdir (1970-ci ildən yalnız 2 defə profisit müşahidə olunmuşdur. 1998—2001-ci illərdə.).[263].

1940-cı ildən 1970-ci ilə qədər ABŞ-ın xarici borcu 50 milyard dollardan 380 milyard dollara qədər artıb. 1970-ci ildən 2000-ci ilə qədər isə xarici borc 380 milyard dollardan 5,6 trilyon dollara qədər yüksəlib, yəni 30 ilə təxminən 14 dəfə. 2000-ci ildən 2011-ci ilə qədər xarici borcun həcmi 15,3 trilyon dollara qədər yüksəlib. 2011-ci ildə ABŞ-ın ÜDM-i 15,2 trilyon dollar təşkil edib.[264] Digər ölkələrə olan dövlət borcu isə 2011-ci ildə $15,3 trilyona bərabərdir.[265]

Texas ştatında neft emalı zavodu

ABŞ olduqca güclü inkişaf etmiş sənayesinin xammala və yanacağa olan tələbatını həm yerli resursların, həm də xarici ölkələrdən idxal hesabına təmin edir. Ölkədə ən iri daş kömür yataqları Appalaç hövzəsindəki Kentukki və Qərbi Virciniya ştatlarıdır. Kordilyer dağlarının bir sıra rayonları, xüsusilə Vayominq ştatı qonur kömür ehtiyatları ilə zəngindir. Neft və təbii qaz ehtiyatları ilə Meksika körfəzi sahilindəki Texas və Luiziana ştatları və şelf bölgəsi, həmçinin Kaliforniya və Alyaska ştatları zəngindir. Dəmir filizinin iri yataqları Yuxarı Göl regionundadır. İkinci dəmir filizi regionu cənubi Appalaçda Alabama ştatıdır. Müxtəlif əlvan və nadir metal filizləri, uran əsas etibarilə Kordilyerdədir (Arizona, Yuta, Missuri ştatlarında). Qeyri-filiz qazıntılardan Floridada fosforitin, Luiziana və Texasda isə kükürd və kalium duzunun iri yataqları kimya sənayesinin inkişafı üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Burada müxtəlif tikinti materiallarının da yataqları var.

ABŞ-ın resursları arasında çaylar mühüm yer tutur və onlar ölkənin təsərrüfatında kompleks şəkildə istifadə olunur. Çaylar bir neçə qrupa, nəqliyyat üçün daha çox əhəmiyyəti olan çaylara (Missisipi, Missuri, Ohayo, Hudzon), hidroenerji mənbəyi kimi əhəmiyyəti olan daha böyük çaylara (Kolumbiya, Kolorado), su təchizatı və suvarma üçün istifadə olunan çaylara (əksər çayları), həm də hələ bu vaxta qədər istifadə olunmayan çaylar (Alyaskada Yukon çayı) ayrılır. Ölkə ərazisinin 30%-i, əsas etibarilə təkrar salınmış meşələrlə tutulmuşdur. Oduncaq ehtiyatına görə, qiymətli Oreqon şam ağacları ilə təmsil olunan şimal-qərb regionu fərqlənir. Xüsusilə Alyaska və Kordilyer meşə örtüyü ilə zəngindir.

Hər hansı yüksək inkişaf etmiş ölkədə olduğu kimi ABŞ-ın da iqtisadi simasını sənaye müəyyən edir. Dünya iqtisadiyyatında ABŞ-ın sənaye gücünü müəyyən edən ən mühüm sahə emaledici sənayedir. Sənaye məhsulları istehsalının 90%-ə qədəri bu sahənin, 10%-dən bir qədər artığı isə energetika və hasilat sənayesinin payına düşür. Ölkənin energetika təsərrüfatı, yerli yanacaq və hidrosərvətlərlə yaxşı təmin olunmuşdur. Lakin bu ehtiyatlar ABŞ-ın enerjiyə olan nəhəng tələbatını tam olaraq ödəyə bilmir. Yanacaq-energetika balansının strukturunda neft və təbii qaz əsas yeri tutur. Ölkədə istehsal edilən elektrik enerjisinin 75%-ə qədəri əsas etibarilə daş kömür, neft və təbii qaz çıxarılan rayonlarda yerləşən İES-lərin payına düşür. Elektrik enerjisi istehsalında SES-lər Qərb regionunda Kolumbiya və Kolorado çayları üzərində tikilmişdir. Dünyada ən güclü (20 milyon kvt.) SES kaskadı Kolumbiya çayında yerləşir. İri SES-lər həm də ölkənin cənubunda Tennessi çayında və şimalında Niaqara şəlaləsinin ABŞ-a aid olan hissəsində tikilmişdir. Elektrik enerjisi istehsalında AES-lərin payı 20% təşkil edir. İsveçdə bu göstərici 47%, Belçikada 65%, Fransada isə 74%-dir.

Neft emalı müəssisələrinin əksəriyyəti hasilat rayonlarında, Texas və Luiziananın sənaye mərkəzlərində toplanmışdır. Bu sahə həm də neft idxal edilən Şimal və Qərbin portlarında, Texasdan neft kəmərləri gələn göllər ətrafı şəhərlərdə cəmləşmişdir. Uzun müddət qara mtallurgiyanın coğrafiyasıni kokslaşan kömür və dəmir filizi yataqlarının yerləşməsi müəyyən etmişdir. İlk iri metallurgiya zavodları Appalaç ilə Böyük Göllər arasında kömür və dəmir filizi daşınan nəqliyyat yollarının yaxınlığında tikilmişdir. Bu zavodların ən böyükləri Çikaqo ətrafında və Klivlend ilə Pitsburq arasındakı arealda yerləşmişdir. İndi də ən güclü qara metallurgiya müəssisələri bu arealda yerləşən İllinoys, İndiana, Ohayo, Pensilvaniya, Merilend kimi "metallurgiya ştatlarında" təmərküzləşmişdir. Lakin hazırda Böyük Göllər sahilində yüksək keyfiyyətli dəmir filizinin tükənməsi ilə əlaqədar, Kanada və Latın Amerikası ölkələrindən gətirilən xammala əsaslanan qara metallurgiya Atlantik Okeanı sahilinə (Baltimor, Filadelfiya şəhərlərinə doğru) irəliləmişdir. Əlvan metallurgiya (xüsusilə mis, qurğuşun, sink əridilməsi) filiz çıxarılan rayonlarda, dağlıq ştatlarda inkişaf etmişdir. İdxal xammala əsaslanan iri alüminium müəssisələri isə Kolumbiya və Tennessi çaylarının energetika komplekslərində yerləşir.

Müxtəlif maşınqayırma məhsullarının istehsalına görə ABŞ dünyada birinci yeri tutur. Bu sahənin yerləşməsi əsasən şəhərlərin, aqlomerasiyaların və xüsusilə meqapolislərin yerləşməsi ilə uyöun gəlir. Bu meqapolislərin hər birində müxtəlif sənaye sahələrinin olmasına baxmayaraq, ayrı-ayrı ştatlar daha dar ixtisaslaşdırma ilə fərqlənirlər. ABŞ-ın milli sənayesi sayılan avtomobil istehsalı sənayesi ölkənin 26 ştatında inkişaf etmişdir. Lakin daha çox avtomobil Göllərətrafı meqapolisində istehsal edilir. Burada başlıca "avtomobil ştatı" Miçiqan və ABŞ-ın "avtomobil paytaxtı" Detroyt yerləşir. Ölkədə avtomobil istehsalının 90%-dən artığı General Motors, Ford, və Kraysler şirkətlərinin əlində təmərküzləşmişdir. Bu şirkətlərin iqamətgahları Detroytda yerləşir (Ford şirkəti isə Detroyt şəhərinin ətrafında, Dirbornda). Avtomobilqayırmanın ikinci mərkəzi Kaliforniya ştatıdır. Hərbi sənaye ilə sıx əlaqədə olan aviaraket-kosmik və elektron sənayesi sabit sürətlə inkişaf edir. Sənayenin bu sahələri daha çox Sakit okean ştatlarında təmərküzləşmişdir. Los-Anceles, San-Dieqo və Sietldə (Boinq şirkəti burada yerləşir) ən iri zavodlar tikilmişdir. Kaliforniya meqapolisində ölkənin "aviaraket-kosmik paytaxtı" Los-Anceles yerləşir. Maşınqayırmanın digər ən yeni sahələri ETTKİ mərkəzlərinə, ixtisaslı kadrlara və istehlakçılara meyl edirlər. Belə şərtlərə ölkənin hər üç meqapolisinin şəhərləri cavab verir. Metal tutumlu zavod avadanlıqları, dəmiryol nəqliyyatı vasitələri, kənd təsərrüfatı maşınları və başqa maşınlar istehsal edən müəssisələrin əksəriyyəti Orta Qərb və Şimal Qərb regionunda, xüsusilə qara metallurgiya mərkəzləri yaxınlığında yerləşir. Əsas mərkəzləri Çikaqo, Miluoki, Klivlend, Boston, İndianapolis, Minneapolis və digər şəhərlərdir. ABŞ-da digər yüksək səviyyədə inkişaf etmiş sənaye sahəsi kimya sənayesidir. ABŞ kimya sənayesinin həm istehsal həcminə, həm də buraxılan məhsulların müxtəlifliyinə görə dünyada birinci yerdədir. Bu sahə bir çox mərkəzlərlə təmsil olunur. Lakin onun ən güclü inkişaf etdiyi yerlər Şimal və Meksika körfəzi sahili ştatlardır. Texas və Luiziana ştatlarının neftli-qazlı həvzələrində 200-dən artıq müəssisə fəaliyyət göstərir. Burada ABŞ-ın "neft-kimya paytaxtı" Hyuston şəhəri yerləşir.

Yüngül sənaye sahələri arasında toxuculuq, tikiş, gön-dəri-ayaqqabı və poliqrafiya daha yüksək inkişaf etmişdir. Toxuculuq sənayesi yüksək təmərküzləşməsi ilə fərqlənir. Əsas etibarilə Yeni İngiltərə adlanan Şimali Atlantika sahili ştatlarda yerləşən toxuculuq sənayesi, bol qadın işçi qüvvəsinə, pambıq və süni lif istehsalına, geniş istehlak bazarına malik olan Cənubi Atlantika sahili ştatlara doğru irəliləmişdir. Gön-dəri sənayesinin başlıca mərkəzləri ənənəvi olaraq Yeni İngiltərədə yerləşir. Bir çox Avropa ölkələrindən fərqli olaraq ABŞ-da yeyinti sənayesi yüksək təmərküzləşmişdir. Bu sahədə iri, texniki cəhətdən yaxşı təchiz edilmiş və bütün ölkə ərazisi üzrə səpələnmiş müəssisələr üstünlük təşkil edir. Onlardan ən böyükləri prerilərdə (Kanzas-Siti, Omaha və başqaları) və göllər ətrafında yerləşir. Şəkər zavodları başlıca olaraq dağlıq ştatların şəkər çuğunduruəkini rayonlarında və Şimal-Şərqin mərkəzində cəmləşmişdir. Ölkədə meyvə, tərəvəz konservi istehsalı inkişaf etmişdir. Sahil regionlarında balıq sənayesi mühüm rol oynayır.

Pensilvaniyada tarla

ABŞ-ın təbii şəraiti kənd təsərrüfatının inkişafı üçün olduqca əlverişlidir. Ölkə geniş torpaq sahələrinə və torpaq fondunun əlverişli strukturuna malikdir. Ölkənin materik ərazisinin (Alyaska və Havay adaları çıxmaq şərtilə) 50%-i becərilmə üçün yararlı torpaq və otlaq sahələridir. Kənd təsərrüfatına yararsız torpaq sahələrinə Kordilyer və Appalaçın dağlıq əraziləri, Atlantik okeanın bataqlaşmış ovalıqları, Alyaska və səhralar aiddir. Şərq hissəsində əkin, Qərb hissəsində isə otlaq sahələri üstünlük təşkil edir. Şərq hissəsinin bütün cənub hissəsi rütubətli subtropik, Floridanın ən ucqar cənub hissəsi və Havay adaları subtropik, Qərbdə yerləşən Kaliforniya ştatının ərazisi isə quru subtropik iqlimə malikdir. Qalan ərazisinin iqlimi kontinentaldır. Ölkənin şərqindən qərbinə getdikcə yağıntının miqdarı 1000–1200 mm-dən 300–100 mm-dək azalır. Belə aqroiqlim şəraiti ölkədə mülayim, subtropik və tropik qurşağın müxrtəlif kənd təsərrüfatı bitkilərinin yetişdirilməsinə imkan verir. Qərbdə sabit əkinçilik suvarma tələb edir. Kənd təsərrüfatında əmtəəlik məhsul dəyərinin 2/3-ə qədəri heyvandarlığın payına düşür. Hazırda əkinçilikdə istifadə olunan torpaq sahələrinin yarıdan çoxunda yem bitkiləri əkilir. Heyvandarlıqda həm südlük, həm də ətlik istiqamətli qaramal yetişdirilməsi üstünlük təşkil edir. Südlük heyvandarlıq daha çox göllər ətrafında, ətlik maldarlıq isə Böyük Düzənliyin quraq cənub hissəsində və dağlıq ştatlarda inkişaf etmişdir. Dağlıq ştatlarda ferma təsərrüfatlarının torpaq sahələrinin 90%-ni otlaqlar təşkil edir. Qoyun və donuz əti təsərrüfatları quş əti ilə rəqabətə davam gətirə bilmir. Amerika broylerləri ildə 3 milyard toyuq yetişdirirlər. Ən iri broyler təsərrüfatları cənubda Corciya, Şimali Karolina və Cənubi Karolina ştatlarında yerləşir. Əkin sahəsinin ölçüsünə görə əvvəllər olduğu kimi başlıca yeri dənli bitkilər, xüsusilə buğda və qarğıdalı tutur. Qarğıdalı ABŞ-ın milli bitkisidir. Əkin sahələrinin 2/3 hissəsini tutan bu bitkilər başlıca olaraq Mərkəzi və Böyük Düzənliklərdə yerləşir (xüsusilə Ayova ştatında). Ölkənin cənubunda pambıq və çəltik yetişdirilir. Şəkər qamışı Meksika körfəzi sahilində və Havay adalarında, şəkər çuğunduru göllər ətrafı və dağlıq ştatlarda, tütün isə Virciniya və Kentukki ştatlarında yetişdirilir. Meyvə və tərəvəz yetişdirilməsinin günəşli Kaliforniyada olduqca böyük əhəmiyyəti var. Aralıq dənizi iqliminə malik olan Kaliforniyada qreypfrut, portağal, ərik, şaftalı, badam və digər subtropik bitkilərin böyük əkin sahələri yerləşir. Buradan ölkənin müxtəlif ştatlarına nəinki təzə meyvə, faraş tərəvəz, həm də meyvə konservləri, şirələri və s. daşınılır.

border=none Əsas məqalə: ABŞ-da turizm
Los-Anceles şəhəri
Azadlıq heykəli
Nyu-York şəhəri
Qrand kanyon-ABŞ-da ən çox turist ziyarət edilən yerlərdən biri.

ABŞ dünyada turizm xidmətləri ixrac edən əsas ölkələrdən biridir. ABŞ-da asudə vaxtın keçirilməsi üçün turizmə müraciət XX əsrin əvvəllərindən başlanmışdır. 1950-ci ildə ölkədə turizm rekreasiya resurslarının tədqiqi üçün Federal Komissiya, eləcə də ölkədə turizmi inkişaf etdirmək üçün Turizm və Rekreasiya Federal bürosu yaradılmışdır. 1941-ci ildə yaradılan müstəqil, qeyri-kommersiya təşkilatı olan TİA-nın ölkə turizmində rolu böyükdür. O, Konqressdə turizm sənayesinin maraqları ilə məşğul olur. Eyni zamanda onun tərəfindən turizmə dair statistik məlumatların yığılması, analiz edilməsi, turizm bazarının tədqiq edilməsi və inkişafını proqnozlaşdırma kimi işlər həyata keçirilir. Eyni zamanda o, daxili və xarici bazarda turizm məhsulunun yönləndirilməsi məsələləri ilə bağlı marketinq fəaliyyəti ilə məşğul olur. ABŞ-ın beynəlxalq turizmdə rolu İkinci dünya müharibəsindən sonrakı illərdə artmağa başlamışdır. 1960-cı ildən ölkədə gəlmə və getmə turizmin göstəriciləri durmadan artır və hazırda dünya ölkələri arasında bu göstəricilərə görə ön sıralarda gedir. 1880-ci ildə ABŞ-da ilk səyahət agentliyi yaradılmışdır. Onlar əsasən gəmi və qatarlarla bilet satışı ilə məşğul olurdular. Agentliklərdən bir neçəsi isə turlar təşkil edirdilər. Hazırda ölkədə təxminən 43 minə qədər səyahət agentliyi fəaliyyət göstərir. Agentliklər komissiyon güzəştlər hesabına işləyirlər. Müxtəlif ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, turizmin inkişaf göstəricisi birbaşa dövlətin bu sahədə rolundan asılıdır. "Beynəlxalq turizm haqqında" qanun 1961-ci ildə qəbul edilib. Ölkədə 1996-cı ildən fəaliyyət göstərən Səyahət və Turizm İdarəsinin vəzifəsində ölkənin marağı daxilində turizm siyasətinin aparılması, turizm bazarının strukturunun müəyyən edilməsi, turizm statistikasının verilməsi, turizmin inkişaf proqramına rəhbərlik etməsi, rayonlarda turizmin inkişafına nəzarət etməsi durur. Bu idarə Ticarət Nazirliyinin strukturuna daxildir. Turizm federal səviyyədə də idarə edilir. Şəhərlərdə fəaliyyət göstərən Milli Turizm Büroları milli mehmanxanaların, nəqliyyat sisteminin, tur təşkilatçıları və bələdçilərin işlərinin yüksək səviyyədə olmasına, əyləncə mərkəzlərinə nəzarət edirlər. Büroların büdcəsi alınan vergilər sayəsində və üzvlərin aylıq haqqı, reklamdan formalaşır. Onların əsas funksiyaları öz ölkələri haqqında müsbət rəy, müəyyən marşrutlar üzrə səfərlərə tələbat yaratmaqdan, reklamla məşğul olmaqdan, turistləri müxtəlif informasiya ilə təmin etməkdən ibarətdir. 1995-ci ildə Ağ evdə turizmlə bağlı məsələlər müzakirə edildikdə, turizmdən qazanılan gəlirin sıralamaya görə ölkədə III (maşınqayırma və yeyinti sənayesindən sonra) olduğu nəzərə alınaraq Səyahət və Turizm İdarəsinin özünü maliyyələşdirməsi qərara alınmışdır. Ölkədə turizm iri sahibkarlar yox, orta və kiçik sahibkarlar tərəfindən idarə edilir. Turizm sahəsində fəaliyyət göstərən 90%-dan yuxarı şirkət kiçik və orta sahibkarların (kiçik turagentliklət, ailə motelləri, suvenir mağazaları və s.) əlindədir. Belə şirkətlərin sayı 1 milyonu keçir və ABŞ-ın turizm "aysberqinin" zirvəsində mehmanxana şəbəkələri, əyləncə sənayesi şirkətləri və ölkənin aparıcı aviaşirkətləri durur. Turizmin dövlət idarəetməsi minimuma çatdırılmışdır. Turisti cəlb etmək üçün reklam bazarı güclü deyil. Ölkənin Havay adalarında gəlir mənbəyi yalnız turizmdəndir. 2008-cı ildə ABŞ-a 53 mln nəfər turist (II yer), 2009-cu ildə 55 mln nəfər turist (II yer) gəlmiş, turizmdən əldə etdiyi gəlir isə 2008-ci ildə 110 mlrd ABŞ $ (I yer). 2009-cu ildə isə 94 mlrd ABŞ $ (I yer) olmuşdur. ABŞ – turizmə ən çox sərmayə qoyan ölkələr arasında Almaniyadan sonra II yerdədir (2008-ci ildə – 80 mlrd, 2009-cu ildə isə 73 mlrd ABŞ $). Turizm ölkənin milli iqtisadiyyatına gəlir gətirən mühüm sahələrdən biridir. Turizm sanayesində 10 mln-dan çox əhali çalışır və səhiyyədən sonra turizm ən çox əhalinin işlə təmin olunduğu sahədir. Ölkəyə gələn turistlərin yarıdan çoxu istirahət, 25%-i isə iş məqsədi ilə gəlir. Gələnlər arasında kişilər 61% təşkil edir. Avropadan gələnlər uzaq məsafədən gəldikləri üçün uzun müddətə (2-3 həftə) qalırlar və hər turist nəqliyyat xərcindən əlavə 1500-1600 dollar xərcləyir. Gəlmə turistlər arasında Kanada və Meksikadan olanlar üstünlük təşkil edirlər. Ən çox Kaliforniya, Florida və Şimal-Şərq turizm bölgələrinə tuirst gəlir və turizm büdcəsinə də gəlir verən əsas ştatlar Kaliforniya və Floridadır. Sonraki yerləri Havay, Texas, Masaçusets və s. ştatlar tutur. Amma turistlərin axınına şəhərlər üzrə baxsaq – I yerdə Nyu-York, sonrakı yerlərdə isə Los-Ancelos, Mayami, Orlando gəlir. Ümumiyyətlə amerikanlar səyahət etməyi sevirlər. Onların 2/3 hissəsi dincəlmək, dostlarını, yaxınlarını görmək, 1/3 hissəsi isə biznes məqsədi ilə səyahət edirlər. Yeni Qitəyə hər gələn 8 turistdən biri iş turizmi baxımından gəlir. Turistlərin əsas hissəsi bu məqsədlə ABŞ, Kanada – 10% və Meksikaya – 8%, Karib hövzəsi – 7%, Qərbi Avropa – 10%, ASO regionu – 5% gedirlər. ABŞ – dünyada intensiv turizm baxımından xüsusilə seçilir. Belə ki, müəssisədə fəal işçilərin əməyinin qiymətləndirilməsi, daha məhsuldar əməyə cəlb etmək məqsədi ilə səyahətlərin həvəsləndirici vasitə kimi istifadə edilməsi XX əsrin 60-cı illərində ABŞ-da əsası qoyulmuşdur. ABŞ-dan Avropaya edilən səyahətlərin məhz 60%-i intensiv turizmin payına düşür. Son zamanlar intensiv turizm baxımından seçilən marşrutlar əsasən Meksika, Böyük Britaniya və Asiya-Sakit okean hövzəsi ölkələrinə istiqamətlənir. Umimilikdə isə Kanadanın ABŞ-nın əsas turizm bazarı olmasına baxmayaraq, əhalinin 35%-i Meksikaya, 25%-i isə Kanadaya səyahət edirlər. Əhalinin əsas hissəsi ölkə daxilinə səyahət edir və turizm büdcəsinin çox hissəsi daxili turizmdən formalaşır (500 mlrd dollardan çox). Daxili sayahətlərin yarısı "week-end"lərin payına düşür. Xüsusi ilə həftə sonu səyahətlərin əsas hissəsi ölkənin Şimal-şərqində həyata keçir. Daxili səyahət zamanı avtomobil nəqliyyatına üstünlük verilir (82%). Təyyarə ilə 12%, Avtobus ilə 1% səyahət edilir. Daxildə edilən səyahətlərin 30%-i "shoppinq", 27%-i bayram və festivallar, 11%-i təbiətdə dincəlmək, 8%-i isə tarixi yerləri görmək məqsədilə edilir. Daxildə də turistlərin ən çox getdiyi ştatlar Kaliforniya və Floridadır. Qitələrarası qonaqların əksəriyyəti Avropa və Asiyadan gələnlərdir. Avropalılar arasında britaniyalılar, Asiyadan isə yaponlar seçilir. Yaponiyalı qonaqların üçdə ikisi Havay və Quam adalarında olmağa üstünlük verirlər. San-Fransisko yaxınlığında yerləşən Silikon vadisi yüksək inkişaf etmiş texnologiyanın əsas mərkəzi olduğu üçün yaponların diqqətini cəlb edir. Amerikanların məzuniyyətinin qısa müddətli olmasına baxmayaraq, daxili turizm bazarı böyükdür və güclü inkişaf edib. Dünyada baş verən siyasi məsələlər xaricə turist axınını azaltsa da, daxili turizmin çiçəklənməsi ilə müşahidə olunur. Əks halda, yəni əhalinin xaricə səyahətə getməsi yerli kurortların xarici kurortlarla rəqabət aparma məcburiyyətində qoyur. Daxili turizmin inkişafı ölkənin böyüklüyü və əhalinin çoxluğu ilə də izah olunur. Yaşlı əhali arasında 30%-dən çoxunun yaş həddi 55-dən yuxarıdır. Bu təbəqə də səyahəti sevir. Amerika Təqaüdçülər Assosasiyası onları müdafiə edən iri təşkilatdır və onun tərəfindən idarə edilən səyahət bürosu təqaüdçülərə güzəştli qiymətlərlə fərdi səyahətlər təklif eidr.

Gəlir, yoxsulluq və sərvət

İnfrastruktur

Nəqliyyat

ABŞ magistral yolları (ümumi uzunluğu 75.440 km)

ABŞ-da quru yol nəqliyyat magistrallarının tikintisi üçün yalnız Kordilyer dağlıq vilayətləri bir sıra çətinliklər törədir. Çayların, xüsusilə Böyük Göllərin təbii yol kimi mühüm əhəmiyyəti var. Atlantik okeanının şimal sahillərində və Meksika körfəzinin sahillərində bir çox kiçik körfəzlər portların tikintisi üçün əlverişlidir. Ərazisinin böyüklüyü, əlverişli ilkin şərtlər və təsərrüfatın ixtisaslaşdırılması müxtəlif növlərinin inkişafına səbəb olmuşdur. Müasir nəqliyyat növlərinin texniki təchizatına görə ABŞ dünyada birinci yeri tutur. 20-ci əsrin ortalarına qədər daxili yük və sərnişin daşınmasında dəmir yolları hakim mövqe tuturdu. 20-ci əsrdə meydana gələn avtomobil, boru kəməri, sərnişin və sonralar isə yük təyyarələri dəmir yolları ilə müvəffəqiyyətlə rəqabət aparırlar. Rəqabətə davam gətirməyən dəmir yollarının əksəriyyəti sökülmüşdür. Avtomobil amerikan həyat tərzinin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Şəhərlərarası sərnişin daşınmasının 90%-ə qədərinin şəxsi avtomobillərlə həyata keçirilməsi bunu bir daha sübut edir. Uzaq məsafələrə yük daşınmasında dəmir yol nəqliyyatı hələ də mühüm rol oynayır. Hazırda ölkəni Atlantik Okeanından Sakit okeana qədər üç transkontinental xətt kəsib keçir. Dəniz nəqliyyatı xarici yük daşınmasında, Missisipi-Böyük Göllər su sistemi isə həm daxili, həm də xarici yük daşınmasında mühüm rol oynayır. Ölkədə ən iri nəqliyyat qovşağı Çikaqo şəhəridir. Bu şəhərdə 30 dəmiryol, 9 avtomobil və 24 boru kəməri magistralı birləşir. Hər il 50 milyon sərnişin qəbul edən Oheyr aeroportu Çikaqoda yerləşir. İri nəqliyaat qovşaqları ölkənin Atlantik okeanı, Sakit okean və həm də Böyük Göllər sahilindəki şəhərlərində yerləşir. Atlantik okean sahilində Nyu-York, Filadelfiya, Baltimor, Meksika körfəzində Hyuston, Nyu-Orlean, Sakit okeanda San-Fransisko, Portlend, Sietl iri portlardır.

Enerji

Su təchizatı və kanalizasiya

Təhsil

border=none Əsas məqalə: ABŞ-ın təhsil sistemi

ABŞ-ın təhsil sistemi həm federal və ştat, həm də yerli hakimiyyət orqanları tərəfindən idarə edilir. Dövlət məktəbləri sistemi hər yerdə mövcuddur və desentralizasiya olunmuş, idealdan kənardır. Digər tərəfdən isə Amerikanın xüsusi ali məktəbləri, bütün dünyadan tələbə və aspirantları özünə cəlb edir. ABŞ-da savadlılıq dərəcəsi 97%-dir. Lakin 2003-cü ilin məlumatlarına əsasən 25 və 25-dən yuxarı yaşda olanların 84,6%-i orta təhsillilərdir. 52,5%-i müəyyən ali təhsilə, 27 %-i bakalavr pilləsi üzrə təhsil alıblar. Təhsil əsasən hər yerdə, Puerto-Rikodan başqa (burada rəsmi dil ispan dilidir), İngilis dilində aparılır. Tarixi səbəblərə görə (Konstitusiyada təhsildən bəhs edilmir, buna görə də təhsilin ştatlar tərəfindən idarə edilməsi nəzərdə tutulur) ABŞ-da təhsil məktəbləri üçün ciddi federal standartlar qoyulmayıb. Ali təhsil müəssisələrinin akreditəsi ilə ştatları idarə edən xüsusi təşkilatlar məşğul olur. Hər ştatın akreditə olunmamış "universitetlər"lə mübarizəsində öz qanunları var. Akreditə olunmamışlar diplomu ödəmə haqqına görə verir, bu da nəzərəçarpan problemlər yaradır.

Harvard Universiteti
border=none Əsas məqalə: ABŞ universitetlərinin siyahısı

ABŞ ərazisində çoxlu sayda dünya şöhrətli və ən inkişaf etmiş universitetlər yerləşir.ABŞ universitetləri bütün dünyada öz keyfiyyətli təhsilinə və yüksək tədris şəraitinə görə tanınır.ABŞ universitetlərindən ən tanınmışları:Harvard Universiteti,Kolumbiya Universiteti,Çikaqo Universiteti,Miçiqan Universitetidir.

Mədəniyyət

border=none Əsas məqalə: ABŞ mədəniyyəti

Yemək

Amerika mətbəxinin zənginliyi Hindililər, Afrikalılar, və həmçinin Avropa və Asiya immiqrantların tə’siri nəticəsində formalaşıb. Müxtəlif reqionlarda məskən salan etnik qruplar aşpazlıq mədəniyyətinə tə’sir göstəriblər. Əlavə olaraq, ölkənin böyük ərazisi də Amerika mətbəxinin müxtəlifliyinin səbəblərindən biridir.

Fast fud

Şübhəsiz, fast fud anlayışı birbaşa Amerika mətbəxi ilə asosiassiya edilir. Fast fud dedikdə, dərhal ən populyar Amerikan yeməkləri olan xot doq, qamburqer və ya toyuq qanadları yada düşür.

Bu yeməklər hal hazırda bütün dünyada çox populyardır və onları dünya ölkələrin əksəriyyətində dadmaq olar. Amerika mətbəxi ən  çox fast fud ilə əlaqələndirilir. Fast fud adətən bayırda nahar zamanı tez tələsik yeyilən çox kalorili və o qədər sağlam olmayan qida deməkdir.

Süfrədə tərəvəzlər

Diqər tərəfdən, ən’ənəvi şorbalar, kekslər, marinadlar və yaxud  tərəvəz və meyvə tərkibli salatlar həmçinin Amerikan mədəniyyətin bir hissəsidir.  Şirin qarğıdalı və balqabaq kimi qidalı tərəvəzlərin vacibliyini nəzərdən qaçırmamalıyıq. Qarğıdalı müxtəlif şəkildə süfrəyə verilir. Yağ və duzla verilən bişmiş qarğıdalı, popcorn, və ya corn dogs -  üzərində qarğıdalı xəmiri olan yaxşı qızardılmış sosiskalar ən populyar yeməklərdəndir.

Balqabaq burada həmçinin xüsusi tərəvəz sayılır. O, əsasən 31 okyabr tarixində qeyd olunan Xelouinlə əlaqələndirilir. Xelouin zamanı bütün Amerika rəngini narıncı rəngə dəyişir, və evləri lampa şəklində bəzəyən içi oyulmuş bu tərəvəzin  yanından keçmək qeyri-mümkün olur. Ən populyar yeməklər balqabaq şorbası və balqabaq piroqudur.

Amerikan ən’ənəsi

Təşəkkür günündə süfrəyə verilən içi doldurulmuş hind quşu, şirin kartof və quşüzümü sousu kimi yeməklər Amerikan mədəniyyətinin ayrılmaz hissəsidir.

Bütün ailə süfrənin arxasında yığılıraraq əldə etdiyi məhsula görə tanrıya dua və şükür edir. Amerikada dostlarla görüşmək üçün o qədər səbəb var ki – barbekü, qril qonaqlıqları tez-tez təşkil olunur.  Bağda qonaqların qəbulu da çox populyardır. Qrildə ətdən və tərəvəzlərdən tutmuş meyvəyə kimi hər şey bişirmək mümkündür. Amerikan barbekü qonaqlığında adətən müxtəlif souslarla verilən qabırğalar və toyuq qanadları istifadə olunur.

Amerikan mətbəxində salatlardan da çox istifadə olunur. Kahı ilə Sezar salatı, vineqret, və ya tərəvəzlər və bərk bişirilmiş yumurta ilə Şefin salatı da çox populyardır. Başqa populyar salatların sırasında mayonezli kələm və yerkökü  salatı və kərəviz, alma və qozdan hazırlanan Valdorf salatlarıdır. Duzdür, sağlam və qidalı xörəklərin hazırlanması müəyyən vaxt və səyləri tələb edir. Lakin, bunuda unutmamalıyıq ki, qidanın hazırlanması həmçinin cəhd və fantaziya tələb edən incəsənətdir.

.

Ədəbiyyat, fəlsəfə və incəsənət

Ernest Heminquey
Edqar Allan Po
Mark Tven

Avropalılar Amerika ərazisinə gələndək burada hindi tayfalarının şifahi və yazılı ədəbiyyatı (epik əfsanələr, əsatir, əmək və döyüş mahnıları) olmuşdur. İngilis dilində ədəbiyyat 17-ci əsrdə yaranmışdır. R. Uilyamsın publisistikasında puritançılıq əleyhinə və demokratik motivlər əsas yer tutur. Amerika poeziyasının ilk nümunələri istiqlaliyyət uğrunda müharibənin doğurduğu ictimai yuksəlişlə bağlıdır (F. Freno, C. Barlou). 19-cu əsrin 1-ci yarısında Amerika ədəbiyyatında romantizm inkişaf etmişdi. Onun ilk görkəmli nümayəndəsi Vaşinqton İrvinq olmuşdur. Ceyms Fenimor Kuper tarixi romanlarında ("Pionerlər", "Sonuncu mogikan" və s.) hindi qəbilələrinin amansızcasına qırılmasını təsvir etmişdir. Demokrat və novator şair Uolt Uitmen quldarlıq əleyhinə mübarizəni, humanizm ideallarını tərənnüm etmişdir ("Ot ləçəkləri" məcmuəsi). Onun yaradıcılığı Amerika ədəbiyyatında realizmin təşəkkülündə mühüm rol oynamışdır. Uşaq aləmini realizmlə təsvir edən Mark Tven ("Tom Soyyerin macəraları") Amerika ədəbiyyatında sosioloji romanın əsasını qoydu ("Heklberri Finnin macəraları"). Güclü iradə, təbiət və cəmiyyətlə mübarizə romantikasını Cek London ("Həyat eşqi" hekayəsi, "Martin İden" romanı) təsvir etmişdir. Teodor Drayzer sadə amerikalıların faciəli taleyini təsvir etdi ("Cenni Herhard", "Amerika faciəsi", "Kerri bacı" romanları). Gorkəmli novella ustası O'Henrinin əsərlərində əmək adamlarının həyatı yumoristik təsvir olunur. Şair Co Hill sosialist ideyalarını tərənnüm etmişdir. Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində K. Sendberq, R. Frost, V. Lindsey, E. A. Robinson və başqa şairlər realist əsərlər yazdılar. Bu dövrdə modernizm yarandı (E. Paund, T. S. Eliot, G. Stayn). 20-40-cı illərdə S. Lyuis Amerika həyat tərzini tənqid edən realist tarixi romanlar ("Bebbit", "Errousmit" və s.) yazdı. Skot Ficeraldın "Böyük Getsbi", Ernest Heminqueyin "Fiyesta", "Əlvida, silah" romanlarında cəmiyyətə "itirilmiş nəslin" dünyabaxışı əks olunmuşdur. 30-cu illərdə Heminquey antifaşist hərəkatına qoşulub ictimai mövzulara müraciət etdi, İspaniya vətəndaş müharibəsi haqqında əsərlər ("Beşinci kolonna" pyesi, "Zəng kimin üçün çalınır" romanı) yazdı. Lilian Helman psixoloji dramlar ("Payız bağı", "Tülkülər") yazdı. Con Steynbekin "Qəzəb salxımları" romanı bu dövrdə yazılmış ən yaxşı əsərlərdəndir. 50-60-cı illərdə ədəbiyyata Cerom Selincer, Con Apdayk, Sol Bellou, Harper Li, Rey Bredberi, Trumen Kapote, Robert Şekli, "əzilmiş nəsil" adlandırılan qrupun nümayəndələri Ç. Keruak, A. Ginsberq, Q. Korso, L. Ferlingetti və başqa yazıçılar gəlmişlər.

Zənci ədəbiyyatının ilk nümunələri "hüzn nəğmələri" və spiriçuelslərdir. Qaradərili şairə Fillis Uitli, publisist B. Banneker 18 əsrdə maarifçilərin davamçıları olmuşlar. Vətəndaş müharibəsindən sonra demokratik nəsr yarandı (Çarlz Çesnatın romanları).

Raşmor dağı dağında (Cənubi Dakota) təsvir edilmiş ABŞ prezidentləri

Hələ qədimdən ABŞ ərazisində hindi incəsənəti mövcud olmuşdur. Avropalılar ABŞ ərazisində məskunlaşdıqdan sonra burada demokratik məzmunlu portret sənəti inkişaf etdi, 18 əsrin ortalarında isə yüksək səviyyəyə çatdı (R. Fik, C. Kopli, B. Uest və b. rəssamların əsərləri bu dövrə aiddir). 18 əsrin axırı-19 əsrin əvvəlində istiqlaliyyət uğrunda müharibə ABŞ-da realist təsviri sənətin yüksəlişinə səbəb oldu. Realist portret müəllifləri Q. Stüart, Ç. Pil, T. Salli, batalist rəssam C. Tramball, 19 əsrin 1-ci yarısında təmtəraqlı, romantik pafoslu tablolar çəkən U. Olston, S. Morze və "Hudzon çayı məktəbi" adı ilə tanınmış mənzərə ustaları (T. Koul, T. Dauti, A. Dyurand və b.) işləyirdi. 1861-65 illər vətəndaş müharibəsi ilə əlaqədar demokratik hərəkatın genişlənməsi ABŞ-da realist rəssamların yaradıcılığının inkişafına şərait yaratdı. 20 əsrin əvvəllərində rəssamlardan R. Henri, C. Bellouz, C. Laks, C. Sloun, qrafik C. Pennell, heykəltəraş C. Barnard yeni mövzu və ifadə vasitələri axtarır, realist ənənələri davam etdirirdilər. 70-ci illərdə ölkədə fotorealizm naturalist sənəti geniş yayılmışdır. 1972 ildə Vaşinqton, Los-Anceles, Çikaqo, Boston, Nyu-York və başqa şəhərlərdə Azərbaycan tətbiqi sənət nümunələri də nümayiş etdirilmişdir ("Bahar" xalçası, 1964, L. Kərimov, 19 əsrdə Lahıc misgərlərinin hazırladığı mis satıl və s.).

Musiqi

border=none Əsas məqalə: ABŞ musiqisi
Fayl:Michaeljackson287.jpg
Pop Kralı, Maykl Cekson

ABŞ musiqisində Şimali Amerikada yaşamış hindilərin musiqi folkloru, sonralar isə Avropa mühacirlərinin musiqi mədəniyyəti öz əksini tapmışdır; zənci xalq yaradıcılığı ənənələri (caz, spiriçuels, blüz, reqtaym və s.) əhəmiyyətli yer tutur. 16-17 əsrlərdə ilk mühacirlərin həyat və məişət şəraiti musiqi sənətinin inkişafı üçün az əlverişli idi. Bu dövrdə yalnız İngilis puritanlarının psalm və himnləri yayılmışdı. 18 əsrdə mühacirətin artması ölkədə professional müsiqi sənətinin formalaşmasına şərait yaratdı. Dini mahnılar müəllifi U. Billinqs, "Minervanın məbədi" (1781) operasının müəllifi F. Hopkinson, populyar lirik mahnılar müəllifi S. K. Foster, fortepiano əsərləri müəllifi L.M. Qotşalk (həmçinin pianoçu) ilk Amerika bəstəkarlarıdır. 19 əsrin 2-ci yarısında ABŞ-a köçən bir çox Avropa musiqiçisi burada simfonik orkestlər, musiqi təhsili müəssisələri və cəmiyyətlər yaratdı. 1883 ildə Nyu-Yorkda "Metropoliten-opera" teatrı açıldı. Amerika milli bəstəkarlıq məktəbinin banisi E. Mak-Douell olub. 20 əsrin əvvəllərində caz sənəti formalaşmış, D. Ellinqton, L. Armstronq, B. Qudmen və b. görkəmli caz ustaları yetişmişlər. Birinci dünya müharibəsindən əvvəl və sonra görkəmli Avropa musiqiçilərinin ABŞ-a köçməsi ölkənin musiqi həyatında yeni canlanmaya səbəb oldu. 20-ci illərin axırlarında Amerika professional bəstəkarlıq məktəbi yarandı (R. Harris, A. Koplend, U. Piston, R. Seşns, Ç. Ayvs). İlk milli opera "Porgi və Bess"in (1935) müəllifi C. Gerşvinin yaradıcılığında caz musiqisinin, zənci mahnı-rəqs folklorunun üslub xüsusiyyətləri inkişaf etdirilmişdir. U. Şumen, S. Barber, C. Menotti də bu dövrün bəstəkarlarındandır. 40-50-ci illərdə ölkədə müzikl janrı geniş yayılmışdı (bəstəkarlardan L. Bernstayn, R. Rocers, F. Lou). Bu dövrdə şair-bəstəkar, həmçinin xalq mahnıları ifaçılarından X. Ledbelli, Vudi-Qatri, P. Siger, eləcə də müğənni P. Robson məşhurlaşdı). Dirijorlardan Y. Ormandi, L. Stokovski, L. Maazel, pianoçulardan C. Brauninq, C. Bayron, B. Klaybern, M. Dixter, skripkaçılardan İ. Menuhin, İ. Stern, müğannilərdən M. Lansa, M. Anderson, M. Dobbs, L. Prays, musiqişünaslardan N. Slonimski, C. Çeyz ABŞ-ın görkəmli musiqi xadimlərindəndir. ABŞ-da Azərbaycan bəstəkarlarından Fikrət Əmirovun "Şur" və "Kürd-ovşarı" simfonik muğamları, Qara Qarayevin "İldırımlı yollarla" baletindən 2-ci süita ifa edilmişdir.

Kino

ABŞ-da kino istehsalına 1896 ildə Nyu-Yorkda başlanılmışdır. "Qatarın qarət edilməsi" (1903, rej. E. Porter) ilk Amerika bədii filmidir. 1910-20 illərdə rejissorlardan D. U. Qriffit tarixi və psixoloji dram, eləcə də epopeya janrını təkmilləşdirdi, T. X. İns vesternin, M. Sennett ekssentrik komediya janrının əsasını qoydu. Hollivud filmlərində R. Valentino, M. Pikford, Duqlas Ferbenks, sonralar Qreta Qarbo, Merilin Monro, Klark Qeybl, Q. Kuper və b. aktyorlar çəkilirdilər. Faşizm əleyhinə "Şimal ulduzu" (1943, rej. L. Maylstoun), "Yeddinci xaç" (1944, rej. F. Sinneman) və s. filmlər çəkildi. Bu dövrdə sənədli kino sahəsində daha böyük nailiyyətlər əldə edilmişdi (C. Ford, U. Uayler, F. Kapra və başqalarının filmləri). 1970-ci illərdə "Oklahoma belə yerdir" (rej. S. Kramer) və "Xaç atası" (rej. F. Koppola) "Taksi sürücüsü" (rej. M. Skorseze), "Hərbi alay" (rej. O. Stoun) çəkilmişdir.

Bayramlar

Bir çox xalqlarda olduğu kimi amerikalıların da milli bayramlarına Pasxa, Milad və Yeni il daxildir. Amerikalıların bir sıra özünəməxsus bayramları da var. Ən önəmliləri 4 iyul Müstəqillik günü və noyabrın axırıncı cümə axşamına düşən Şükran günü sayılır. ABŞ-da qeyd olunan bayramlardan ən maraqlısı Hellouindir (31 oktyabr). Bu gün hər evdə gözlər və ağız kəsilmiş içi boş balqabaq olmalıdır. Bayramın ən məşhur adətlərindən biri budur ki, uşaqlar karnaval paltarlarını geyinib, qapı-qapı gəzib şirniyyat istəyirlər. Əgər evin sahibi xəsis çıxsa, uşaqlar intiqam ala bilərlər. Bundan başqa, Martin Lüter Kinqin xatirə günü (yanvarın 3-cü bazarertəsi-Kinq ABŞ insan hüquqları müdafiəçisidir), Prezidentlər günü(fevralın 2-ci bazarertəsi-1971-ci ilə kimi bu bayram 12 Fevral Abraham Linkoln və 22 Fevral Corc Vaşinqtonun doğum günü kimi qeyd edilirdi. Lakin 1971-ci ildən sonra Riçard Nikson bu iki günü birləşdirərək bir adla "prezidentlər günü" elan etdi), Əmək günü, Kolumb günü(12 Oktyabr), Veteranlar günü(11 Noyabr-Əvvəllər bu bayram Birinci dünya müharibəsində iştirak edənlərin şərəfinə keçirilirdi amma indi Amerika uğrunda savaşan bütün veteranların şərəfinə keçirilir) və s. qeyd olunur.[266]

İdman

Beyzbol meydanı
border=none Əsas məqalə: ABŞ-da idman

ABŞ ərazisində idmanın bütün növlərinə rast gəlinir. Lakin burada idman sahəsi digər dünya ölkələri ilə müqayisədə bir sıra xüsusiyyətlərə malikdir. Belə ki ABŞ-da əhali arasında ən yayılmış və sevilən idman növü futbol yox daha çox Amerikan futbolu, basketbol, beyzbol, qolf, hokkey və s. idman növləridir.

Media

Elm və texnologiya

Bitki və heyvanlar aləmi, iqlim və hidroloji hadisələrə dair ilk məlumat avropalıların Amerikaya gəldikləri dövrdən əvvəllərə təsadüf edir. Bu dövrdə hindilər əhəng daşı və silisiumlu şistlərdən mineral boyalar hazırlayır, qarğıdalı, tütün və digər mədəni bitkilər becərir, süni suvarma ilə məşğul olurdular. 16 əsrdən ABŞ ərazisi avropalılar tərəfindən öyrənilməyə başlandı. Şimali Amerika müstəmləkələrində elm öz inkişafının lap erkən dövründən Avropa, başlıca olaraq İngiltərə ilə sıx bağlı olmuşdur. Bu dövrdə tədqiqatçılar, əsasən, ölkəni təbii-elmi cəhətdən öyrənməyə çalışmışlar. Təbiyyat və texnika elmləri ilə məşğul olan əsas mərkəzlər Boston fəlsəfə cəmiyyəti (1683) və B. Franklin tərəfindən Filadelfiyada yaradılmış (1727) təbiət həvəskarları klubu idi (1743-cü ildən Amerika Fəlsəfə Cəmiyyəti adlandı). Botaniklərdən C. Banister, C. Bartram, C. Kleyton, ornitoloq M. Keytsbi, kimyaçı B. Raş və başqa kolleksiyalar, müxtəlif bioloji, coğrafi, geoloji və s. məlumatlar toplayaraq London Kral Cəmiyyətində nəşr etdirir, C. Kroqan paleontologiya və mineralogiyaya dair ilk materiallar toplayırdı. Bitkilərin mədəniləşdirilməsi üçün təcrübə keçirilir (C. Loqan, C. Eliot), müntəzəm olaraq astronomik müşahidələr aparılırdı. Şimali Amerikada ilk astronomiya rəsədxanası 1769-cu ildə C. Uintrop tərəfindən yaradılmışdı. Fizika sahəsində C. Bouden, K. Kolden, eyni zamanda kimyaya, tibbə və s. aid əsərlər qoyub getmiş D. Rittenhaus, C. Çerçmen (1795-ci ildən Sankt-Peterburq EA əcnəbi fəxri üzvü) və görkəmli alim, siyasi xadim, elektrik nəzəriyyəsinin banilərindən biri B. Franklin (1789-cu ildən Peterburq EA əcnəbi fəxri üzvü) çalışırdı. 18-ci əsrin axırına yaxın ictimai yüksəliş və iqtisadi inkişaf nəticəsində təbiyyat və texnika elmləri sahəsində tədqiqatlar bir qədər sürətləndi. İnşaat texnikası təkmilləşdi, əyirici və pambıqtəmizləyən maşınlar ixtira edildi (E. Uitni, 1793), ilk gəmi konstruksiyaları yaradıldı (C. Ramzi, 1787, C. Fitç, 1788). 1780-ci ildə Bostonda Amerika Elm və İncəsənət Akademiyası, Massaçusetsdə tibb (1781) və kənd təsərrüfatı (1792) cəmiyyətləri, Filadelfiyada 1785-ci ildə kənd təsərrüfatı cəmiyyəti və 1792-ci ildə ilk elmi kimya cəmiyyəti, 1797-ci ildə Merilend EA, 1799-cu ildə Konnektikut Elm və İncəsənət Akademiyası (Nyu-Heyven) yaradıldı. T. Cefferson Milli Meteorologiya və Hidrologiya İdarəsinin bünövrəsini qoydu, yeni kənd təsərrüfatı bitkilərinin yetişdirilməsi, Uzaq Qərbin öyrənilməsi və elmin inkişafına aid digər hökumət tədbirlərini həyata keçirdi.

Bencamin Franklin.

ABŞ ərazisində təbii sərvətlərin mənimsənilməsi sürətləndi, geologiya və coğrafiya sahəsində tədqiqatlar aparıldı. 19-cu əsrin əvvəllərindən başlayaraq sənayenin müxtəlif sahələrində (toxuculuq məhsulları, silah, kənd təsərrüfatı alətləri, saat və s. istehsalı) kütləvi istehsal və standartlaşdırma prinsipləri intişar tapdı. Yeni körpü konstruksiyaları yaradıldı (İ. Taun), o zamana görə dünyada ən uzun kanal çəkildi (Olbani-Buffalo, 1825), yüksək təzyiqli buxar maşını yaratmaq sahəsində cəhdlər edildi (O. Evans); 1807-ci ildə R. Fulton praktiki yararlı olan ilk yançarxlı "Klermont" buxar gəmisini yaratdı. Uzunluğu 20 km-ə yaxın ilk dəmir yol xətti çəkildi və həmin xətt üçün ilk parovoz (P. Kuper, 1829) konstruksiya edildi. Külli miqdarda ixtiralar: kauçukun vulkanlaşdırılması üsulu (C. Qudyir, 1839), hidravlik turbin (S. Qaud, 1838, C. Frensis, 1849), elektrik mühərriki (T. Davenport, 1837), tikiş maşını (U. Hant, 1834, E. Hou, 1846), yazı makinası (K. Şole, 1867), rotasiya çap maşını (U. Bullon, 1863), taxılbiçən, otçalan, taxıldöyən və s. maşınların yeni növləri məhz bu illərdə yaradılmışdır. Elektrikdən əməli istifadə problemlərinə xüsusilə böyük əhəmiyyət verilirdi. C. Henri çoxqat məftil dolaqlı elektromaqnit quraşdırdı (1828), özünə induksiya hadisəsini (1832) və kondensatorun boşalmasının rəqs xarakterli (1824) olmasını kəşf etdi. Samuel Morze C. Henrinin tədqiqatlarına əsaslanaraq, 1837 ildə teleqraf aparatını, D. Yuz isə 1855 ildə hərfçapedən aparat ixtira etdi. 1844 ildə Vaşinqtondan Baltimora ilk teleqraf xətti, 1866-cı ildə isə iki transatlantik kabel çəkildi. 1846-cı ildə əsaslı elmi tədqiqatların aparılması üçün Vaşınqtonda ilk elmi müəssisə – Smitson institutu açıldı. 1852 ildə Nyu-Yorkda Amerika Coğrafiya Cəmiyyəti yaradıldı, 1863-cü ildə isə Vaşınqtonda ABŞ Milli EA yaradıldı. İxtiraçılıq fəaliyyətinə başlayan Tomas Edison 1872-ci ildə ABŞ-da ilk sənaye laboratoriyası yaratdı. 1876 ildə A. Bell telefon üçün patent aldı. 1881 ildə A. Maykelson işıq sürətinin Yerin hərəkətindən asılı olmamasını isbata yetirən təcrübələr apardı (Nobel mükafatı, 1907). 1901-ci ildə Milli standartlar bürosu yaradıldı. 1903-cü ildə Kitti-Hokda (Şimali Karolina) daxili yanma mühərrikli ilk təyyarə havaya qalxdı (Rayt qardaşları). 1911-ci ildə ABŞ-da ilk hidrotəyyarə konstruksiyası yaradıldı (Q. Kertiss). 1926 ildə mühərriki maye raket yanacağı ilə işləyən raketin ilk uçuşu oldu (R. Qoddard). 1922-ci ildə Edvin Habbl dumanlıqların təsnifatını verdi. R. Milliken 1911-ci ildə elektronun yükünü, 1922-ci ildə A. Kompton elektronlardan səpələnən rentgen şüalarının dalğa uzunluğunun dəyişməsi effektini kəşf etdi (1927 il Nobel mükafatı. 1927-ci ildə K. Devison (1937 il Nobel mükafatı) və L. Cermer elektronların difraksiyası kəşf etdilər, T. Riçards Faradeyin qanunlarını və izotopların varlığını eksperimental isbat edərək atom çəkilərinin dəqiq qiymətlərini müəyyənləşdirdi (1914-cü ilin Nobel mükafatı). 30-cu illərin əvvəllərində isə dünyada ilk dəfə olaraq ağır su əldə edib ondan deyterium ayırdı (R. Makdonald, Q. Yuri və başqalar).

Səhiyyə

Həmçinin bax

П: "ABŞ" portalı

Qeydlər

  1. ↑ İngilis dili 32 ştatın rəsmi dilidir; İngilis və havay dillərinin hər ikisi Havayda və ingilis və 20 yerli dil Alyaskada rəsmi dildir. Alqonkin, çeroki və siu dilləri ölkədə Hindilərin nəzarətindəki torpaqlarda bir çox digər rəsmi dillər sırasındadır. Fransız dili Men və Luizianada de-fakto dil olsa da rəsmi statusa malik deyil, halbu ki Nyu-Meksiko qanunu ispan dilinə xüsusi status verir.[1][2]
  2. ↑ Beş böyük ərazi Amerika Samoası, Quam, Şimali Marian adaları, Puerto-Riko və ABŞ Vircin adalarıdır. Daimi əhalisi olmayan on bir kiçik ada ərazisi var : Beyker adası, Carvis adası, Conston rifi, Haulend adası, Kinqmen rifi, Miduey rifi və Palmira rifi. Baxo-Nuevo bankəsi, Navassa adası, Serranilla bankəsi və Ueyk rifi üzərində ABŞ-ın suverenliyi mübahisəlidir.[6]
  3. ↑ 1 2 Britannika Ensiklopediyası dünyanın ən böyük ölkəsi kimi 9,572,900 km2 əraziyə malik Çini üçüncü (Rusiya və Kanadadan sonra)[7] və 9,526,468 km2 əraziyə malik ABŞ-ı dördüncü olaraq siyahıya daxil edir. ABŞ üçün olan məlumat The World Factbook-dan daha azdır, çünki məhəlli suları əhatə etmir.[8] The World Factbook dünyanın ən böyük ölkəsi kimi 9,833,517 km2 əraziyə malik ABŞ-ı üçüncü (Rusiya və Kanadadan sonra)[9] və 9,596,960 km2 əraziyə malik Çini dördüncü olaraq siyahıya daxil edir.[10] ABŞ üçün olan məlumat Britannika Ensiklopediyası-dan daha çoxdur, çünki məhəlli suları əhatə edir.
  4. ↑ İspaniya XVI əsrə qədər uzanan Pasifik şimal-qərb üzərində uzun müddətli mülkiyyət iddiasını təsdiqləmək üçün Alyaskaya bir neçə ekspedisiya göndərdi. 1785-1795-ci illərdə Ser Cozef Banksın cəsarətləndiridiyi və hökumətlərinin dəstəyi ilə Britaniya tacirləri İspaniyanın iddiaları və naviqasiya hüquqlarına baxmayaraq, bu ticarətin inkişafı üçün davamlı bir cəhd etdi. Bu tacirlərin təşəbbüsləri İspaniyanın müqaviməti qarşısında uzun sürmədi. Eyni zamanda meydan oxumaya Yaponiya da qarşı çıxdı.[78]
  5. ↑ His previous arrival coincided with the Makahiki,[92] a festival celebrating the Hawaiian deity Lono.[93] After the Şablon:HMS and Şablon:HMS had left the islands, the season for battle and war had begun under the worship and rituals for Kūkaʻilimoku, the Hawaiian deity of war.[94]
  6. ↑ On the evening of February 13, while anchored in Kealakekua Bay after their return, one of only two long boats was stolen.[95] The Hawaiians had begun to openly challenging the foreigners. In retaliation, Cook tried to take the aliʻi nui of the island of Hawaii, Kalaniʻōpuʻu as ransom for the boats.[96] The following morning of February 14, 1779[97] Cook and his men went directly to Kalaniʻōpuʻu's enclosure where the monarch was still sleeping.[98] One of ruler's wives, Kānekapōlei pleaded with them to stop.[99] Cook's men and the Marines were confronted on the beach by thousands of Native Hawaiians.[100] Cook tried to move the elderly man but he refused. As the townspeople began to surrounding them, Cook and his men raised their guns. Two chiefs and the monarch's wife shielded Kalaniʻōpuʻu as Cook tried to force him to his feet.[101] The crowd became hostile and Kanaʻina (one of the monarch's attendants) approached Cook, who reacted by striking him with the broad side of his sword. Kanaʻina instantly grabbed Cook and lifted him off his feet.[102] Kanaʻina released Cook, who fell to the ground as another attendant, Nuaa fatally stabbed Cook to death.[103]

Sitat səhvi: <references> daxilindəki "dil" adlı <ref> teqi əvvəlki mətndə istifadə olunmur
Sitat səhvi: <references> daxilindəki "vaxt" adlı <ref> teqi əvvəlki mətndə istifadə olunmur

Sitat səhvi: <references> daxilindəki "hərəkət" adlı <ref> teqi əvvəlki mətndə istifadə olunmur

İstinadlar

  1. ↑ Cobarrubias, 1983. səh. 195
  2. ↑ García, 2011. səh. 167
  3. ↑ 1 2 "Population estimates, July 1, 2017, (V2017)". US Census Bureau.
  4. ↑ "Annual Estimates of the Resident Population: April 1, 2010 to July 1, 2016". ABŞ Siyahıyaalma Bürosu. İstifadə tarixi: 25 iyul 2017. The 2016 estimate is as of July 1, 2016. The 2010 census is as of April 1, 2010.
  5. ↑ 1 2 "Report for Selected Countries and Subjects". IMF. İstifadə tarixi: 19 iyun 2016.
  6. ↑ U.S. State Department, Common Core Document to U.N. Committee on Human Rights, 30 dekabr, 2011, Item 22, 27, 80.— and U.S. General Accounting Office Report, U.S. Insular Areas: application of the U.S. Constitution, noyabr 1997, p. 1, 6, 39n. İstifadə tarixi: 6 aprel 2016.
  7. ↑ "China". Encyclopædia Britannica. İstifadə tarixi: 31 yanvar 2010.
  8. ↑ "United States". Encyclopædia Britannica. İstifadə tarixi: 31 yanvar 2010.
  9. ↑ "United States". CIA World Factbook. CIA. İstifadə tarixi: 10 iyun 2016.
  10. ↑ "China". CIA World Factbook. CIA. İstifadə tarixi: 10 iyun 2016.
  11. ↑ UN Environment World Conservation Monitoring Centre. "Megadiverse Countries definition | Biodiversity A-Z". Biodiversity A-Z. UN WCMC. İstifadə tarixi: 11 sentyabr. "17 countries which have been identified as the most biodiversity-rich countries of the world, with a particular focus on endemic biodiversity".
  12. ↑ Erlandson, Rick və Vellanoweth, 2008. səh. 19
  13. ↑ Greene, Jack P.; Pole, J.R., eds. (2008). A Companion to the American Revolution. pp. 352–361.
    Bender, Thomas. A Nation Among Nations: America's Place in World History. New York: Hill & Wang. 2006. səh. 61. ISBN 978-0-8090-7235-4.
    "Overview of the Early National Period". Digital History. University of Houston. 2014. İstifadə tarixi: 25 fevral 2015.
  14. ↑ 1 2 Carlisle, Rodney P.; Golson, J. Geoffrey. Manifest Destiny and the Expansion of America. Turning Points in History Series. ABC-CLIO. 2007. səh. 238. ISBN 978-1-85109-833-0.
  15. ↑ "The Civil War and emancipation 1861–1865". Africans in America. Boston, Massachusetts: WGBH Educational Foundation. 1999. 12 oktyabr 1999 tarixində arxivləşdirilib.
  16. ↑ Britannica Educational Publishing. Wallenfeldt, Jeffrey H. (redaktor). The American Civil War and Reconstruction: People, Politics, and Power. America at War. Rosen Publishing Group. 2009. səh. 264. ISBN 978-1-61530-045-7.
  17. ↑ White, Donald W. 1: The Frontiers // The American Century. Yale University Press. 1996. ISBN 0-300-05721-0. İstifadə tarixi: 26 mart 2013.
  18. ↑ "Work in the Late 19th Century". Library of Congress. İstifadə tarixi: 16 yanvar 2015.
  19. ↑ Tony Judt; Denis Lacorne. With Us Or Against Us: Studies in Global Anti-Americanism. Palgrave Macmillan. 4 iyun 2005. səh. 61. ISBN 978-1-4039-8085-4.
    Richard J. Samuels. Encyclopedia of United States National Security. SAGE Publications. 21 dekabr 2005. səh. 666. ISBN 978-1-4522-6535-3.
    Paul R. Pillar. Terrorism and U.S. Foreign Policy. Brookings Institution Press. 1 yanvar 2001. səh. 57. ISBN 0-8157-0004-0.
    Gabe T. Wang. China and the Taiwan Issue: Impending War at Taiwan Strait. University Press of America. 1 yanvar 2006. səh. 179. ISBN 978-0-7618-3434-2.
    Understanding the "Victory Disease," From the Little Bighorn to Mogadishu and Beyond. DIANE Publishing. səh. 1. ISBN 978-1-4289-1052-2.
    Akis Kalaitzidis; Gregory W. Streich. U.S. Foreign Policy: A Documentary and Reference Guide. ABC-CLIO. 2011. səh. 313. ISBN 978-0-313-38375-5.
  20. ↑ "World Economic Outlook Database, April 2015".
  21. ↑ "Manufacturing, value added (current US$)". World Bank Open Data. World Bank. İstifadə tarixi: 11 fevral 2017.
  22. ↑ 1 2 "Population Clock". U.S. and World Population Clock. U.S. Department of Commerce. July 4, 2017. İstifadə tarixi: September 11, 2017. The United States population on July 4, 2017 was: 325,365,189
  23. ↑ "Credit Suisse Publikationen". publications.credit-suisse.com.
  24. ↑ "Average annual wages, 2013 USD PPPs and 2013 constant prices". OECD. İstifadə tarixi: 30 aprel 2016.
  25. ↑ "U.S. Workers World's Most Productive". CBS News. 11 fevral 2009. İstifadə tarixi: 23 aprel 2013.
  26. ↑ "Trends in world military expenditure, 2013". Stockholm International Peace Research Institute. Aprel 2014. 4 yanvar 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 aprel 2014.
  27. ↑ Cohen, 2004: History and the Hyperpower
    BBC, April 2008: Country Profile: United States of America
    "Geographical trends of research output". Research Trends. İstifadə tarixi: 16 mart 2014.
    "The top 20 countries for scientific output". Open Access Week. İstifadə tarixi: 16 mart 2014.
    "Granted patents". European Patent Office. İstifadə tarixi: 16 mart 2014.
  28. ↑ Martone, 2016. səh. 504
  29. ↑ Sider, 2007. səh. 226
  30. ↑ DeLear, Byron (4 iyul 2013) Who coined 'United States of America'? Mystery might have intriguing answer. "Historians have long tried to pinpoint exactly when the name 'United States of America' was first used and by whom... ...This latest find comes in a letter that Stephen Moylan, Esq., wrote to Col. Joseph Reed from the Continental Army Headquarters in Cambridge, Mass., during the Siege of Boston. The two men lived with Washington in Cambridge, with Reed serving as Washington's favorite military secretary and Moylan fulfilling the role during Reed's absence." Christian Science Monitor (Boston, MA).
  31. ↑ Touba, Mariam (5 noyabr 2014) Who Coined the Phrase 'United States of America'? You May Never Guess "Here, on January 2, 1776, seven months before the Declaration of Independence and a week before the publication of Paine's Common Sense, Stephen Moylan, an acting secretary to General George Washington, spells it out, 'I should like vastly to go with full and ample powers from the United States of America to Spain' to seek foreign assistance for the cause." New-York Historical Society Museum & Library
  32. ↑ Fay, John (15 iyul 2016) The forgotten Irishman who named the 'United States of America' "According to the NY Historical Society, Stephen Moylan was the man responsible for the earliest documented use of the phrase "United States of America." But who was Stephen Moylan?" IrishCentral.com
  33. ↑ ""To the inhabitants of Virginia," by A PLANTER. Dixon and Hunter's. April 6, 1776, Williamsburg, Virginia. Letter is also included in Peter Force's American Archives". 5 (1287). 19 dekabr 2014 tarixində arxivləşdirilib.
  34. ↑ 1 2 3 Safire, 2003. səh. 199
  35. ↑ Mostert, 2005. səh. 18
  36. ↑ Doug Brokenshire. Washington State Place Names. Caxton Press. 1996. səh. 49. ISBN 978-0-87004-562-2.
  37. ↑ Greg, 1892. səh. 276
  38. ↑ G. H. Emerson, The Universalist Quarterly and General Review, Vol. 28 (Jan. 1891), p. 49, quoted in Zimmer, Benjamin. "Life in These, Uh, This United States". University of Pennsylvania—Language Log. November 24, 2005. İstifadə tarixi: 5 yanvar 2013.
  39. ↑ Wilson, Kenneth G. (1993). The Columbia Guide to Standard American English. New York: Columbia University Press, pp. 27–28. ISBN 0-231-06989-8.
  40. ↑ Maugh II, Thomas H. "Who was first? New info on North America's earliest residents". Los Angeles Times. Los Angeles County, California: Los Angeles Times. 12 iyul 2012. İstifadə tarixi: 25 fevral 2015.
    "What is the earliest evidence of the peopling of North and South America?". Smithsonian Institution, National Museum of Natural History. İyun 2004. 28 noyabr 2007 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 iyun 2007.
    Kudeba, Nicolas. "Chapter 1 – The First Big Steppe – Aboriginal Canadian History". The History of Canada Podcast. 28 fevral 2014. 1 mart 2014 tarixində arxivləşdirilib.
    Guy Gugliotta. "When Did Humans Come to the Americas?". Smithsonian Magazine. Washington, DC: Smithsonian Institution. Fevral 2013. İstifadə tarixi: 25 iyun 2015.
  41. ↑ Fladmark, K.R., (1979). "Routes: alternate migration corridors for early man in North America". American Antiquity. 44. 2017: 55–69. doi:10.2307/279189. JSTOR 279189.
  42. ↑ Katz, Brigit. "Found: One of the Oldest North American Settlements". Smithsonian. 5 aprel 2017. İstifadə tarixi: 26 avqust 2017.
  43. ↑ Pinsker, Lisa. "The Ice-Free Corridor Revisited". Geotimes. Fevral 2004.
  44. ↑ Waters, Michael; və b. "Redefining the Age of Clovis: Implications for the Peopling of the Americas". Science. 315 (5815). 2007: 1122–1126. Bibcode:2007Sci...315.1122W. doi:10.1126/science.1137166. PMID 17322060.
  45. ↑ Flannery, T. The Eternal Frontier: an ecological history of North America and its peoples. New York: Grove Press. 2001. 173–185. ISBN 0-8021-3888-8.
  46. ↑ Waters, Michael; Stafford, Tom. The First Americans: A Review of the Evidence for the Late-Pleistocene Peopling of the Americas (PDF) // Paleoamerican Odyssey. Texas A&M University Press. 18 avqust 2014. ISBN 978-1-62349-192-5. İstifadə tarixi: 21 noyabr 2015.
  47. ↑ Craig Lockard. Societies, Networks, and Transitions, Volume B: From 600 to 1750. University of Wisconsin. 2010. səh. 315. ISBN 978-1-111-79083-7.
  48. ↑ King, Adam. "Mississippian Period: Overview". New Georgia Encyclopedia. 2002.
  49. ↑ Hodges, Glenn. "America's Forgotten City". National Geographic Magazine. Yanvar 2011. İstifadə tarixi: 26 avqust, 2017.
  50. ↑ Hewit, "Puebloan Culture", University of Northern Colorado
  51. ↑ Greg Hilburn. "A first for Louisiana: Poverty Point selected as World Heritage site". Monroe News-Star. İstifadə tarixi: 23 iyun 2014. (#apostrophe_markup)
  52. ↑ Johansen, Bruce. "Dating the Iroquois Confederacy". Akwesasne Notes New Series. 1 (3). 1995: 62–63.
  53. ↑ Dean R. Snow. The Iroquois. Blackwell Publishers, Ltd. 1994. ISBN 978-1-55786-938-8. İstifadə tarixi: 16 iyul 2010.
  54. ↑ Richter, "Ordeals of the Longhouse", in Richter and Merrill, eds., Beyond the Covenant Chain, 11–12.
  55. ↑ Pearce, Charles E.M.; Pearce, F. M. Oceanic Migration: Paths, Sequence, Timing and Range of Prehistoric Migration in the Pacific and Indian Oceans. Springer Science & Business Media. 17 iyun 2010. səh. 167. ISBN 978-90-481-3826-5.
  56. ↑ Whittaker, Elvi W. The Mainland Haole: The White Experience in Hawaii. Columbia University Press. Yanvar 1986. səh. 3. ISBN 978-0-231-05316-7.
  57. ↑ Fish, Shirley. The Manila-Acapulco Galleons : The Treasure Ships of the Pacific: With An Annotated List of the Transpacific Galleons 1565–1815. AuthorHouse. 2011. 360–. ISBN 978-1-4567-7543-8.
  58. ↑ Collingridge, Vanessa. Captain Cook: The Life, Death and Legacy of History's Greatest Explorer. Ebury Press. 2003. səh. 380. ISBN 0-09-188898-0.
  59. ↑ 1 2 "St. Augustine Florida, The Nation's Oldest City". staugustine.com (ingilis).
  60. ↑ Remini, 2007. səh. 2–3
  61. ↑ Johnson, 1997. səh. 26–30
  62. ↑ Walton, 2009, fəsil 3
  63. ↑ Lemon, 1987
  64. ↑ Jackson, L. P. Elizabethan Seamen and the African Slave Trade. 1924. 1–17. JSTOR 2713432.
  65. ↑ Tadman, 2000, p. 1534
  66. ↑ Schneider, 2007, p. 484
  67. ↑ Lien, 1913, p. 522
  68. ↑ Davis, 1996, p. 7
  69. ↑ Quirk, 2011, p. 195
  70. ↑ Bilhartz, Terry D.; Elliott, Alan C. Currents in American History: A Brief History of the United States. M.E. Sharpe. 2007. ISBN 978-0-7656-1817-7.
  71. ↑ Wood, Gordon S. The Creation of the American Republic, 1776–1787. UNC Press Books. 1998. səh. 263. ISBN 978-0-8078-4723-7.
  72. ↑ Walton, 2009, pp. 38–39
  73. ↑ Foner, Eric. The Story of American Freedom, 1998 ISBN 0-393-04665-6 p.4-5.
  74. ↑ Walton, 2009, p. 35
  75. ↑ Otis, James. "The Rights of the British Colonies Asserted and Proved". Online Library of Liberty. 1763. İstifadə tarixi: 10 yanvar 2015.
  76. ↑ Pethick, Derek. The Nootka Connection: Europe and the Northwest Coast 1790–1795. Vancouver: Douglas & McIntyre. 1980. 8–9. ISBN 0-88894-279-6.
  77. ↑ Pethick, Derek. The Nootka Connection: Europe and the Northwest Coast 1790–1795. Vancouver: Douglas & McIntyre. 1980. 7–8. ISBN 0-88894-279-6.
  78. ↑ Robert J. King, "'The long wish'd for object' — Opening the trade to Japan, 1785–1795", The Northern Mariner / le marin du nord, vol.XX, no.1, Yanvar 2010, pp.1–35.
  79. ↑ Hayes, Derek. Historical Atlas of the Pacific Northwest: Maps of exploration and Discovery. Sasquatch Books. 1999. 42–43. ISBN 1-57061-215-3.
  80. ↑ Alexander von Humboldt, Political Essay on the Kingdom of New Spain, translated by John Black, Vol. 2, London, Longman, 1822, translator's note, p.322.
  81. ↑ Paul Joseph. The SAGE Encyclopedia of War: Social Science Perspectives. SAGE Publications. 11 oktyabr 2016. səh. 590. ISBN 978-1-4833-5988-5.
  82. ↑ "The Cambridge encyclopedia of human paleopathology Arxivləşdirilib fevral 8, 2016, at the Wayback Machine". Arthur C. Aufderheide, Conrado Rodríguez-Martín, Odin Langsjoen (1998). Cambridge University Press. p. 205. ISBN 0-521-55203-6
  83. ↑ Bianchine, Russo, 1992 pp. 225–232
  84. ↑ Thornton, 1987. səh. 47
  85. ↑ Kessel, 2005 pp. 142–143
  86. ↑ Mercer Country Historical Society, 2005
  87. ↑ Stannard, 1993
  88. ↑ Ripper, 2008 p. 6
  89. ↑ Ripper, 2008 p. 5
  90. ↑ Calloway, 1998, p. 55
  91. ↑ Jeff Campbell. Hawaii. Lonely Planet. 15 sentyabr 2010. səh. 38. ISBN 978-1-74220-344-7.
  92. ↑ Ruth M. Tabrah. Hawaii: A History. W. W. Norton. 17 December 1984. 19–22. ISBN 978-0-393-24369-7.
  93. ↑ Marshall Sahlins. How "Natives" Think: About Captain Cook, For Example. University of Chicago Press. 1 October 1996. səh. 3–. ISBN 978-0-226-73369-2.
  94. ↑ Melissa Meyer. Thicker Than Water: The Origins of Blood as Symbol and Ritual: The Origins of Blood as Symbol and Ritual. Routledge. 4 February 2014. səh. 184. ISBN 978-1-135-34200-5.
  95. ↑ Jerry D. Moore. Visions of Culture: An Introduction to Anthropological Theories and Theorists. Rowman Altamira. 24 May 2012. səh. 336. ISBN 978-0-7591-2219-2.
  96. ↑ James Cook. The Explorations of Captain James Cook in the Pacific, as Told by Selections of His Own Journals, 1768–1779. Courier Corporation. 1971. səh. 256. ISBN 978-0-486-22766-5.
  97. ↑ Book Notes: A Monthly Literary Magazine and Review of New Books. Siegel-Cooper. 1901. səh. 54.
  98. ↑ Daniel O'Sullivan. In Search of Captain Cook: Exploring the Man Through His Own Words. I.B.Tauris. 30 mart 2008. səh. 224. ISBN 978-0-85771-350-6.
  99. ↑ John H. Chambers. Hawaii. Interlink Books. 2006. səh. 55. ISBN 978-1-56656-615-5.
  100. ↑ Stephen R. Bown. Madness, Betrayal and the Lash: The Epic Voyage of Captain George Vancouver. Douglas & McIntyre. 2008. səh. 30. ISBN 978-1-55365-339-4.
  101. ↑ Richard Tregaskis. The warrior king: Hawaii's Kamehameha the Great. Macmillan. November 1973. səh. 115.
  102. ↑ Glyndwr Williams. The Death of Captain Cook: A Hero Made and Unmade. Harvard University Press. 2008. səh. 37. ISBN 978-0-674-03194-4.
  103. ↑ John Meares. Hawaiian Historical Society. Reprints (1787, 1788 and 1789). 1791. səh. 76.
  104. ↑ Humphrey, Carol Sue. The Revolutionary Era: Primary Documents on Events from 1776 To 1800. Greenwood Publishing. 2003. 8–10. ISBN 978-0-313-32083-5.
  105. ↑ 1 2 Fabian Young, Alfred; Nash, Gary B.; Raphael, Ray. Revolutionary Founders: Rebels, Radicals, and Reformers in the Making of the Nation. Random House Digital. 2011. 4–7. ISBN 978-0-307-27110-5.
  106. ↑ Samuel, 1920. səh. 323-324
  107. ↑ Greene and Pole, A Companion to the American Revolution p 357. Jonathan R. Dull, A Diplomatic History of the American Revolution (1987) p. 161. Lawrence S. Kaplan, "The Treaty of Paris, 1783: A Historiographical Challenge", International History Review, Sept 1983, Vol. 5 Issue 3, pp 431–442
  108. ↑ Boyer, 2007, pp. 192–193
  109. ↑ Cogliano, Francis D. Thomas Jefferson: Reputation and Legacy. University of Virginia Press. 2008. səh. 219. ISBN 978-0-8139-2733-6.
  110. ↑ Walton, 2009, p. 43
  111. ↑ Gordon, 2004, pp. 27,29
  112. ↑ Clark, Mary Ann. Then We'll Sing a New Song: African Influences on America's Religious Landscape. Rowman & Littlefield. May 2012. səh. 47. ISBN 978-1-4422-0881-0.
  113. ↑ Heinemann, Ronald L., et al., Old Dominion, New Commonwealth: a history of Virginia 1607–2007, 2007 ISBN 978-0-8139-2609-4, p.197
  114. ↑ Billington, Ray Allen; Ridge, Martin. Westward Expansion: A History of the American Frontier. UNM Press. 2001. səh. 22. ISBN 978-0-8263-1981-4.
  115. ↑ "Louisiana Purchase" (PDF). National Park Services. İstifadə tarixi: 1 mart 2011.
  116. ↑ Wait, Eugene M. America and the War of 1812. Nova Publishers. 1999. səh. 78. ISBN 978-1-56072-644-9.
  117. ↑ Klose, Nelson; Jones, Robert F. United States History to 1877. Barron's Educational Series. 1994. səh. 150. ISBN 978-0-8120-1834-9.
  118. ↑ Winchester, pp. 198, 216, 251, 253
  119. ↑ Morrison, Michael A. Slavery and the American West: The Eclipse of Manifest Destiny and the Coming of the Civil War. University of North Carolina Press. 1999. 13–21. ISBN 978-0-8078-4796-1.
  120. ↑ Kemp, Roger L. Documents of American Democracy: A Collection of Essential Works. McFarland. 2010. səh. 180. ISBN 978-0-7864-4210-2. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2015.
  121. ↑ McIlwraith, Thomas F.; Muller, Edward K. North America: The Historical Geography of a Changing Continent. Rowman & Littlefield. 2001. səh. 61. ISBN 978-0-7425-0019-8. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2015.
  122. ↑ Rawls, James J. A Golden State: Mining and Economic Development in Gold Rush California. University of California Press. 1999. səh. 20. ISBN 978-0-520-21771-3.
  123. ↑ Black, Jeremy. Fighting for America: The Struggle for Mastery in North America, 1519–1871. Indiana University Press. 2011. səh. 275. ISBN 978-0-253-35660-4.
  124. ↑ Wishart, David J. Encyclopedia of the Great Plains. University of Nebraska Press. 2004. səh. 37. ISBN 978-0-8032-4787-1.
  125. ↑ Smith (2001), Grant, pp. 523–526
  126. ↑ "Statue of Liberty". World Heritage. UNESCO. İstifadə tarixi: 20 oktyabr 2011.
  127. ↑ Stuart Murray. Atlas of American Military History. Infobase Publishing. 2004. səh. 76. ISBN 978-1-4381-3025-5. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2015.
    Harold T. Lewis. Christian Social Witness. Rowman & Littlefield. 1 yanvar 2001. səh. 53. ISBN 978-1-56101-188-9.
  128. ↑ 1 2 Patrick Karl O'Brien. Atlas of World History. Oxford University Press. 2002. səh. 184. ISBN 978-0-19-521921-0. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2015.
  129. ↑ "The free and independent state of Scott (TN history)". Because I Can. 23 may 2012.
  130. ↑ Vinovskis, Maris. Toward A Social History of the American Civil War: Exploratory Essays. Cambridge; New York: Cambridge University Press. 1990. səh. 4. ISBN 0-521-39559-3.
  131. ↑ "1860 Census" (PDF). U.S. Census Bureau. İstifadə tarixi: 10 iyun 2007. Yeddinci səhifədə ümumi kölə əhalisinin 3,953,760 nəfər olduğu siyahılanmışdır.
  132. ↑ De Rosa, Marshall L. (1997). The Politics of Dissolution: The Quest for a National Identity and the American Civil War. Edison, NJ: Transaction. p. 266. ISBN 1-56000-349-9.
  133. ↑ Shearer Davis Bowman. Masters and Lords: Mid-19th-Century U.S. Planters and Prussian Junkers. Oxford UP. 1993. səh. 221. ISBN 978-0-19-536394-4.
  134. ↑ Jason E. Pierce. Making the White Man's West: Whiteness and the Creation of the American West. University Press of Colorado. 2016. səh. 256. ISBN 978-1-60732-396-9.
  135. ↑ Marie Price; Lisa Benton-Short. Migrants to the Metropolis: The Rise of Immigrant Gateway Cities. Syracuse University Press. 2008. səh. 51. ISBN 978-0-8156-3186-6.
  136. ↑ John Powell. Encyclopedia of North American Immigration. Infobase Publishing. 2009. səh. 74. ISBN 978-1-4381-1012-7. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2015.
  137. ↑ Winchester, pp. 351, 385
  138. ↑ "Toward a Market Economy". CliffsNotes. Houghton Mifflin Harcourt. İstifadə tarixi: 23 dekabr 2014.
  139. ↑ "Purchase of Alaska, 1867". Office of the Historian. U.S. Department of State. İstifadə tarixi: 23 dekabr 2014.
  140. ↑ "The Spanish-American War, 1898". Office of the Historian. U.S. Department of State. İstifadə tarixi: 24 dekabr 2014.
  141. ↑ Ryden, George Herbert. The Foreign Policy of the United States in Relation to Samoa. New York: Octagon Books, 1975.
  142. ↑ "Virgin Islands History". Vinow.com. İstifadə tarixi: 5 yanvar 2018.
  143. ↑ Kirkland, Edward. Industry Comes of Age: Business, Labor, and Public Policy (1961). 400–405.
  144. ↑ Zinn, 2005
  145. ↑ Paige Meltzer, "The Pulse and Conscience of America" The General Federation and Women's Citizenship, 1945–1960," Frontiers: A Journal of Women Studies (2009), Vol. 30 Issue 3, pp. 52–76.
  146. ↑ James Timberlake, Prohibition and the Progressive Movement, 1900–1920 (Harvard UP, 1963)
  147. ↑ George B. Tindall, "Business Progressivism: Southern Politics in the Twenties," South Atlantic Quarterly 62 (Winter 1963): 92–106.
  148. ↑ McDuffie, Jerome; Piggrem, Gary Wayne; Woodworth, Steven E. (2005). U.S. History Super Review. Piscataway, NJ: Research & Education Association. p. 418. ISBN 0-7386-0070-9.
  149. ↑ Voris, Jacqueline Van. Carrie Chapman Catt: A Public Life. Women and Peace Series. New York City: Feminist Press at CUNY. 1996. səh. vii. ISBN 1-55861-139-8. Carrie Chapmann Catt led an army of voteless women in 1919 to pressure Congress to pass the constitutional amendment giving them the right to vote and convinced state legislatures to ratify it in 1920. ... Catt was one of the best-known women in the United States in the first half of the twentieth century and was on all lists of famous American women.
  150. ↑ Winchester pp. 410–411
  151. ↑ Axinn, June; Stern, Mark J. Social Welfare: A History of the American Response to Need (7th). Boston: Allyn & Bacon. 2007. ISBN 978-0-205-52215-6.
  152. ↑ Lemann, Nicholas. The Promised Land: The Great Black Migration and How It Changed America. New York: Alfred A. Knopf. 1991. səh. 6. ISBN 0-394-56004-3.
  153. ↑ James Noble Gregory. American Exodus: The Dust Bowl Migration and Okie Culture in California. Oxford University Press. 1991. ISBN 978-0-19-507136-8. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2015.
    "Mass Exodus From the Plains". American Experience. WGBH Educational Foundation. 2013. İstifadə tarixi: 5 oktyabr 2014.
    Fanslow, Robin A. "The Migrant Experience". American Folklore Center. Library of Congress. 6 aprel 1998. İstifadə tarixi: 5 oktyabr 2014.
    Walter J. Stein. California and the Dust Bowl Migration. Greenwood Press. 1973. ISBN 978-0-8371-6267-6. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2015.
  154. ↑ Yamasaki, Mitch. "Pearl Harbor and America's Entry into World War II: A Documentary History" (PDF). World War II Internment in Hawaii. 13 dekabr 2014 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 14 yanvar 2015.
  155. ↑ Kelly, Brian. "The Four Policemen and. Postwar Planning, 1943–1945: The Collision of Realist and. Idealist Perspectives". İstifadə tarixi: 21 iyun 2014.
  156. ↑ Hoopes, Brinkley, 1997. səh. 100
  157. ↑ Gaddis, 1972. səh. 25
  158. ↑ Leland, Anne; Oboroceanu, Mari–Jana. "American War and Military Operations Casualties: Lists and Statistics" (PDF). Congressional Research Service. 26 fevral 2010. İstifadə tarixi: 18 fevral 2011. p. 2.
  159. ↑ Kennedy, Paul (1989). The Rise and Fall of the Great Powers. New York: Vintage. p. 358. ISBN 0-679-72019-7
  160. ↑ "The United States and the Founding of the United Nations, August 1941 – October 1945". U.S. Dept. of State, Bureau of Public Affairs, Office of the Historian. Oktyabr 2005. 12 iyun 2007 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 iyun 2007.
  161. ↑ "Why did Japan surrender in World War II? | The Japan Times". The Japan Times (ingilis). İstifadə tarixi: 8 fevral 2017.
  162. ↑ Pacific War Research Society (2006). Japan's Longest Day. New York: Oxford University Press. ISBN 4-7700-2887-3.
  163. ↑ "The National WWII Museum | New Orleans: Learn: For Students: WWII at a Glance: Remembering V-J Day". www.nationalww2museum.org. İstifadə tarixi: 8 fevral 2017.
  164. ↑ Peter Robinson. "Tear Down This Wall | National Archives". İstifadə tarixi: 2 sentyabr 2017.
  165. ↑ Wagg, Stephen; Andrews, David. East Plays West: Sport and the Cold War. Routledge. 10 sentyabr 2012. səh. 11. ISBN 978-1-134-24167-5.
  166. ↑ 1 2 Collins, Michael. Liftoff: The Story of America's Adventure in Space. New York: Grove Press. 1988.
  167. ↑ Winchester, pp. 305–308
  168. ↑ Blas, Elisheva. "The Dwight D. Eisenhower National System of Interstate and Defense Highways" (PDF). societyforhistoryeducation.org. Society for History Education. İstifadə tarixi: 19 yanvar 2015.
  169. ↑ Richard Lightner. Hawaiian History: An Annotated Bibliography. Greenwood Publishing Group. 1 yanvar 2004. səh. 141. ISBN 978-0-313-28233-1.
  170. ↑ Dallek, Robert. Lyndon B. Johnson: Portrait of a President. Oxford University Press. 2004. səh. 169. ISBN 978-0-19-515920-2.
  171. ↑ "Our Documents – Civil Rights Act (1964)". United States Department of Justice. İstifadə tarixi: 28 iyul 2010.
  172. ↑ "Remarks at the Signing of the Immigration Bill, Liberty Island, New York". oktyabr 3, 1965. may 16, 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: yanvar 1, 2012.
  173. ↑ "Social Security". ssa.gov. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2015.
  174. ↑ Soss, 2010, p. 277
  175. ↑ Fraser, 1989
  176. ↑ Ferguson, 1986, pp. 43–53
  177. ↑ Williams, pp. 325–331
  178. ↑ Niskanen, William A. Reaganomics: an insider's account of the policies and the people. Oxford University Press. 1988. səh. 363. ISBN 978-0-19-505394-4. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2015.
  179. ↑ "Women in the Labor Force: A Databook" (PDF). U.S. Bureau of Labor Statistics. 2013. səh. 11. İstifadə tarixi: 21 mart 2014.
  180. ↑ Howell, Buddy Wayne. The Rhetoric of Presidential Summit Diplomacy: Ronald Reagan and the U.S.-Soviet Summits, 1985–1988. Texas A&M University. 2006. səh. 352. ISBN 978-0-549-41658-6. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2015.
  181. ↑ Kissinger, Henry. Diplomacy. Simon & Schuster. 2011. 781–784. ISBN 978-1-4391-2631-8. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2015.
    Mann, James. The Rebellion of Ronald Reagan: A History of the End of the Cold War. Penguin. 2009. səh. 432. ISBN 978-1-4406-8639-9.
  182. ↑ Hayes, 2009
  183. ↑ US History.org, 2013
  184. ↑ Charles Krauthammer, "The Unipolar Moment," Foreign Affairs, 70/1, (Winter 1990/1), 23–33.
  185. ↑ Persian Gulf War // Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica, Inc. 2016. İstifadə tarixi: 24 yanvar 2017.
  186. ↑ Winchester, pp. 420–423
  187. ↑ Dale, Reginald. "Did Clinton Do It, or Was He Lucky?". The New York Times. 18 fevral 2000. İstifadə tarixi: 6 mart 2013.
    Mankiw, N. Gregory. Macroeconomics. Cengage Learning. 2008. səh. 559. ISBN 978-0-324-58999-3. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2015.
  188. ↑ "North American Free Trade Agreement (NAFTA) | United States Trade Representative". www.ustr.gov. İstifadə tarixi: 11 yanvar 2015.
    Thakur; Manab Thakur Gene E Burton B N Srivastava. International Management: Concepts and Cases. Tata McGraw-Hill Education. 1997. 334–335. ISBN 978-0-07-463395-3. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2015.
    Akis Kalaitzidis; Gregory W. Streich. U.S. Foreign Policy: A Documentary and Reference Guide. ABC-CLIO. 13 sentyabr 2011. səh. 201. ISBN 978-0-313-38376-2.
  189. ↑ Flashback 9/11: As It Happened. Fox News. 9 sentyabr 2011. İstifadə tarixi: 6 mart 2013.
    "America remembers Sept. 11 attacks 11 years later". CBS News. Associated Press. 11 sentyabr 2012. İstifadə tarixi: 6 mart 2013.
    "Day of Terror Video Archive". CNN. 2005. İstifadə tarixi: 6 mart 2013.
  190. ↑ Walsh, Kenneth T. "The 'War on Terror' Is Critical to President George W. Bush's Legacy". U.S. News & World Report. 9 dekabr 2008. İstifadə tarixi: 6 mart 2013.
    Atkins, Stephen E. The 9/11 Encyclopedia: Second Edition. ABC-CLIO. 2011. səh. 872. ISBN 978-1-59884-921-9. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2015.
  191. ↑ Wong, Edward. "Overview: The Iraq War". The New York Times. 15 fevral 2008. İstifadə tarixi: 7 mart 2013.
    Johnson, James Turner. The War to Oust Saddam Hussein: Just War and the New Face of Conflict. Rowman & Littlefield. 2005. səh. 159. ISBN 978-0-7425-4956-2. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2015.
    Durando, Jessica; Green, Shannon Rae. "Timeline: Key moments in the Iraq War". USA Today. Associated Press. 21 dekabr 2011. İstifadə tarixi: 7 mart 2013.
  192. ↑ George W. Bush. "Fact Sheet: The New Way Forward in Iraq". Office of the Press Secretary. 10 yanvar 2007. İstifadə tarixi: 26 yanvar 2017. After talking to some Afghan leaders, it was said that the Iran's would be revolting if more troops were to be sent to Iran.
  193. ↑ Feaver, Peter. "Hillary Clinton and the Inconvenient Facts About the Rise of the Islamic State". Foreign Policy. 13 avqust 2015. [T]he Obama team itself, including Clinton, have repeatedly confirmed that they understand that the surge was successful. Clinton even conceded to former Defense Secretary Robert Gates: 'The surge worked.'
  194. ↑ "Iraqi surge exceeded expectations, Obama says". NBC News. Associated Press. 4 sentyabr 2008. Obama said the surge of U.S. troops has 'succeeded beyond our wildest dreams.'
  195. ↑ Wallison, Peter. Hidden in Plain Sight: What Really Caused the World's Worst Financial Crisis and Why It Could Happen Again. Encounter Books. 2015. ISBN 978-1-59403-770-2.
  196. ↑ Financial Crisis Inquiry Commission. Financial Crisis Inquiry Report (PDF). 2011. ISBN 978-1-60796-348-6.
  197. ↑ Taylor, John B. "The Financial Crisis and the Policy Responses: An Empirical Analysis of What Went Wrong" (PDF). Hoover Institution Economics Paper Series. National Bureau of Economic Research. Yanvar 2009. İstifadə tarixi: 21 yanvar 2017.
  198. ↑ Hilsenrath, Jon; Ng, Serena; Paletta, Damian. "Worst Crisis Since '30s, With No End Yet in Sight". The Wall Street Journal. Dow Jones & Company. 18 sentyabr 2008. İstifadə tarixi: 21 yanvar 2017.
  199. ↑ "Barack Obama elected as America's first black president". History.com. A&E Television Networks, LLC. İstifadə tarixi: 7 oktyabr 2014.
  200. ↑ "Barack Obama: Face Of New Multiracial Movement?". NPR. 12 noyabr 2008. İstifadə tarixi: 4 oktyabr 2014.
  201. ↑ Washington, Jesse; Rugaber, Chris. "African-American Economic Gains Reversed By Great Recession". Huffington Post. Associated Press. 9 sentyabr 2011. 16 iyun 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 mart 2013.
  202. ↑ "What the Stimulus Accomplished". The New York Times. The New York Times Company. 22 fevral 2014. İstifadə tarixi: 21 yanvar 2017.
  203. ↑ "Economic Stimulus". IGM Polls. Initiative on Global Markets at the University of Chicago. 15 fevral 2012. İstifadə tarixi: 21 yanvar 2017.
  204. ↑ "The Impact of the Dodd-Frank Act on Financial Stability and Economic Growth" (PDF). Brookings. 24 oktyabr 2014. İstifadə tarixi: 31 avqust 2017.; Martin Neil Baily; Aaron Klein; Justin Schardin. "The Impact of the Dodd-Frank Act on Financial Stability and Economic Growth". The Russell Sage Foundation Journal of the Social Sciences. 3 (1). Yanvar 2017: 20. doi:10.7758/RSF.2017.3.1.02.
  205. ↑ "Did Dodd-Frank really hurt the US economy?". Financial Times. 13 fevral 2017. İstifadə tarixi: 23 yanvar 2018.
  206. ↑ "Federal Subsidies for Health Insurance Coverage for People Under Age 65: 2016 to 2026". Congressional Budget Office. İstifadə tarixi: 21 yanvar 2017.
  207. ↑ Bradner, Eric. "Ryan: GOP will repeal, replace Obamacare at same time". CNN. 13 yanvar 2017. İstifadə tarixi: 21 yanvar 2017.
  208. ↑ Jacobson, Gary C. "The Republican Resurgence in 2010". Political Science Quarterly. 126 (1). Mart 2011: 27–52. doi:10.1002/j.1538-165X.2011.tb00693.x.
  209. ↑ Shanker, Thom; Schmidt, Michael S.; Worth, Robert F. "In Baghdad, Panetta Leads Uneasy Closure to Conflict". The New York Times. 15 dekabr 2011.
  210. ↑ "The JRTN Movement and Iraq's Next Insurgency | Combating Terrorism Center at West Point". United States Military Academy. İstifadə tarixi: 26 yanvar 2017.
  211. ↑ "Al-Qaeda's Resurgence in Iraq: A Threat to U.S. Interests". U.S. Department of State. 26 yanvar 2017. İstifadə tarixi: 26 noyabr 2010.
  212. ↑ Peter Baker. "U.S. to Restore Full Relations With Cuba, Erasing a Last Trace of Cold War Hostility". The New York Times. 26 yanvar 2017.
  213. ↑ Gordon, Michael R.; Sanger, David E. "Deal Reached on Iran Nuclear Program; Limits on Fuel Would Lessen With Time". The New York Times. The New York Times Company. 15 iyul 2015. İstifadə tarixi: 26 yanvar 2017.
  214. ↑ "State Area Measurements and Internal Point Coordinates – Geography – U.S. Census Bureau". State Area Measurements and Internal Point Coordinates. U.S. Department of Commerce. İstifadə tarixi: 11 sentyabr 2017.
  215. ↑ "2010 Census Area" (PDF). census.gov. U.S. Census Bureau. səh. 41. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2015.
  216. ↑ "Area". The World Factbook. Central Intelligence Agency. İstifadə tarixi: 15 yanvar 2015.
  217. ↑ "United States". Encyclopædia Britannica. İstifadə tarixi: 8 yanvar 2018. (istisna olaraq kvadrat mil ilə verilib)
  218. ↑ "United States". The World Factbook. Central Intelligence Agency. 3 yanvar 2018. İstifadə tarixi: 8 yanvar 2018.
  219. ↑ "Geographic Regions of Georgia". Georgia Info. Digital Library of Georgia. İstifadə tarixi: 24 dekabr 2014.
  220. ↑ 1 2 Lew, Alan. "PHYSICAL GEOGRAPHY OF THE US". GSP 220 – Geography of the United States. North Arizona University. 9 aprel 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 dekabr 2014.
  221. ↑ Harms, Nicole. "Facts About the Rocky Mountain Range". Travel Tips. USA Today. İstifadə tarixi: 24 dekabr 2014.
  222. ↑ "Great Basin". Encyclopædia Britannica. İstifadə tarixi: 24 dekabr 2014.
  223. ↑ "Mount Whitney, California". Peakbagger. İstifadə tarixi: 24 dekabr 2014.
  224. ↑ "Find Distance and Azimuths Between 2 Sets of Coordinates (Badwater 36-15-01-N, 116-49-33-W and Mount Whitney 36-34-43-N, 118-17-31-W)". Federal Communications Commission. İstifadə tarixi: 24 dekabr 2014.
  225. ↑ Poppick, Laura. "US Tallest Mountain's Surprising Location Explained". LiveScience. İstifadə tarixi: 2 may 2015.
  226. ↑ O'Hanlon, Larry. "America's Explosive Park". Discovery Channel. March 14, 2005. 14 mart 2005 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 aprel 2016.
  227. ↑ "Ecoregions by country – T". panda.org. İstifadə tarixi: 27 avqust 2017.
  228. ↑ Boyden, Jennifer. "Climate Regions of the United States". Travel Tips. USA Today. İstifadə tarixi: 24 dekabr 2014.
  229. ↑ "World Map of Köppen−Geiger Climate Classification" (PDF). İstifadə tarixi: 19 avqust 2015.
  230. ↑ Perkins, Sid. "Tornado Alley, USA". Science News. 11 may 2002. 1 iyul 2007 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2006.
  231. ↑ Len McDougall. The Encyclopedia of Tracks and Scats: A Comprehensive Guide to the Trackable Animals of the United States and Canada. Lyons Press. 2004. səh. 325. ISBN 978-1-59228-070-4.
  232. ↑ Morin, Nancy. "Vascular Plants of the United States" (PDF). Plants. National Biological Service. 24 iyul 2013 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 27 oktyabr 2008.
  233. ↑ Osborn, Liz. "Number of Native Species in United States". Current Results Nexus. İstifadə tarixi: 15 yanvar 2015.
  234. ↑ "Numbers of Insects (Species and Individuals)". Smithsonian Institution. İstifadə tarixi: 20 yanvar 2009.
  235. ↑ Lawrence, E.A. "Symbol of a Nation: The Bald Eagle in American Culture". The Journal of American Culture. 13 (1). 1990: 63–69. doi:10.1111/j.1542-734X.1990.1301_63.x.
  236. ↑ "National Park Service Announces Addition of Two New Units" (Press-reliz). National Park Service. 28 fevral 2006. 1 oktyabr 2006 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 fevral 2017.
  237. ↑ Lipton, Eric; Krauss, Clifford. "Giving Reins to the States Over Drilling". New York Times. 23 avqust 2012. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2015.
  238. ↑ Gorte, Ross W.; Vincent, Carol Hardy.; Hanson, Laura A.; Marc R., Rosenblum. "Federal Land Ownership: Overview and Data" (PDF). fas.org. Congressional Research Service. İstifadə tarixi: 18 yanvar 2015.
  239. ↑ "Chapter 6: Federal Programs to Promote Resource Use, Extraction, and Development". doi.gov. U.S. Department of the Interior. 18 mart 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 yanvar 2015.
  240. ↑ The National Atlas of the United States of America. "Forest Resources of the United States". Nationalatlas.gov. 14 yanvar 2013. 7 may 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 yanvar 2014.
  241. ↑ "Land Use Changes Involving Forestry in the United States: 1952 to 1997, With Projections to 2050" (PDF). 2003. İstifadə tarixi: 13 yanvar 2014.
  242. ↑ Daynes & Sussman, 2010, pp. 3, 72, 74–76, 78
  243. ↑ Hays, Samuel P. (2000). A History of Environmental Politics since 1945.
  244. ↑ Collin, Robert W. The Environmental Protection Agency: Cleaning Up America's Act. Greenwood Publishing Group. 2006. səh. 1. ISBN 978-0-313-33341-5. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2015.
  245. ↑ Turner, James Morton (2012). The Promise of Wilderness
  246. ↑ Endangered species Fish and Wildlife Service. General Accounting Office, DIANE Publishing. 2003. səh. 1. ISBN 978-1-4289-3997-4. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2015.
  247. ↑ "CT1970p2-13: Colonial and Pre-Federal Statistics" (PDF). United States Census Bureau. 2004. səh. 1168. İstifadə tarixi: 20 avqust 2015.
  248. ↑ "Historical Census Statistics On Population Totals By Race, 1790 to 1990, and By Hispanic Origin, 1970 to 1990, For Large Cities And Other Urban Places In The United States". United States Census Bureau. İstifadə tarixi: 28 may 2013.
  249. ↑ "Statistical Abstract of the United States" (PDF). United States Census Bureau. 2005. İstifadə tarixi: 25 oktyabr 2015.
  250. ↑ "Executive Summary: A Population Perspective of the United States". Population Resource Center. May 2000. 4 iyun 2007 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 dekabr 2007.
  251. ↑ Alesha E. Doan. Opposition and Intimidation:The abortion wars and strategies of political harassment. University of Michigan. 2007. səh. 40.
  252. ↑ "Changing Patterns in U.S. Immigration and Population". pewtrusts.org.
  253. ↑ "Modern Immigration Wave Brings 59 Million to U.S. – Pew Research Center". Pew Research Center's Hispanic Trends Project. 28 sentyabr 2015.
  254. ↑ 1 2 3 "Ancestry 2000" (PDF). U.S. Census Bureau. İyun 2004. 4 dekabr 2004 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 dekabr 2016.
  255. ↑ "Table 52. Population by Selected Ancestry Group and Region: 2009" (PDF). U.S. Census Bureau. 2009. 25 dekabr 2012 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 fevral 2017.
  256. ↑ Oleaga, Michael. "Immigration Numbers Update: 13 Million Mexicans Immigrated to US in 2013, But Chinese Migrants Outnumber Other Latin Americans". Latin Post. 5 sentyabr 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 dekabr 2014.
  257. ↑ "SELECTED SOCIAL CHARACTERISTICS IN THE UNITED STATES - 2011-2015 American Community Survey 5-Year Estimates". U.S. Census Bureau.
  258. ↑ 1 2 Humes, Karen R.; Jones, Nicholas A.; Ramirez, Roberto R. "Overview of Race and Hispanic Origin: 2010" (PDF). U.S. Census Bureau. March 2011. 29 aprel 2011 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 mart 2011.
  259. ↑ Havay adalarının konstitusiyası  (ing.)
  260. ↑ Первая поправка: CRS Annotated Constitition  (ing.)
  261. ↑ United States — People — Religions  (ing.)
  262. ↑ http://quote.rbc.ru/topnews/2011/11/11/33473538.html (#bare_url_missing_title).
  263. ↑ "ABŞ-ın federal büdcəsi" (ingilis).
  264. ↑ IMF — International Monetary Fund Home Page<!
  265. ↑ ABŞ-ın xarici borcu
  266. ↑ Bu ölkədə polisə və məmura pul təklif etmək olmaz

Biblioqrafiya

Xarici keçidlər

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Amerika_Birləşmiş_Ştatları&oldid=4263729"