Osmanlı imperiyası: Redaktələr arasındakı fərq
Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.8 |
Redaktənin izahı yoxdur Teq: Geri qaytarıldı |
||
| Sətir 1: | Sətir 1: | ||
{{Tarixi dövlət |
{{Tarixi dövlət |
||
| adı = |
| adı = Osmanlı imperiyası |
||
| orijinal_adı = دولت عالیه عثمانیه |
| orijinal_adı = دولت عالیه عثمانیه<br />Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye<br />Osmanlı İmparatorluğu |
||
| statusu = İmperiya |
| statusu = İmperiya |
||
| bayrağı = Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg |
| bayrağı = Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg |
||
| Sətir 60: | Sətir 60: | ||
}} |
}} |
||
'''Osmanlı dövləti''' və ya '''Osmanlı |
'''Osmanlı dövləti''' və ya '''Osmanlı imperiyası'''<ref>İmperiyanın digər adları: "Âl-i Osman"; "Devlet-i Âliye", "Devlet-i Ebed-Müddet", "Memâlik-i Mahrûse" veya "Memâlik-i Mahrûse-i Osmanî" Mənbə: [http://www.lahana.org/blog/rumi.htm Prf. Salih Özbaran: Bir başqa Osmanlı kimliği Rumilik] {{Vebarxiv |
||
| url = https://web.archive.org/web/20130224034410/http://www.lahana.org/blog/rumi.htm |
| url = https://web.archive.org/web/20130224034410/http://www.lahana.org/blog/rumi.htm |
||
| date = 2013-02-24 |
| date = 2013-02-24 |
||
}}</ref> ([[Osmanlı |
}}</ref> ([[Osmanlı türkcəsi|Osmanlı türkcəsində]]: '''دولت عالیه عثمانیه''' ''Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye'',<ref name="OsmanlıDevleti-1">[http://www.twareekh.com/images/upload/aboutus/ottmani10liras1334F-.jpg Üzerinde Arapça yazı bulunan bir Osmanlı parası]</ref> [[Türk dili|Türkcədə]]: '''Osmanlı Devleti''' və ya '''Osmanlı İmparatorluğu''') — [[oğuz türkləri]]ndən biri olan [[I Osman|Osman bəyin]] qurduğu [[Osmanlı sülaləsi]]nin hakimiyyəti altında yer tutmuş çoxmillətli [[Sünnilər|sünni müsəlman]] dövlət. 1922-ci ildə səltənətin qaldırılması və monarxiyadan respublikaya keçidin rəsmiləşməsindən sonra Türkiyə dövlətinin tarixində Osmanlı dönəmi bitmiş, dövlət mövcudiyyətinə cümhuriyyət olaraq davam etmişdir. |
||
Əsası 1299-cu ildə müasir [[Türkiyə]]nin [[Biləcik ili|Biləcik vilayətinin]] [[Söğüt|Söyüdlü]] şəhərində [[I Osman|Osman bəy]] tərəfindən Osmanoğulları Bəyliyi kimi qoyulmuşdur. Osmanlı dövləti tarixdə məşhur [[Bizans İmperiyası]]na son qoyaraq onun paytaxtı [[Konstantinopol]]u ələ keçirmiş və öz paytaxtına çevirmişdir. Konstantinopolun adı dəyişdirilmiş və İstanbul adı verilmişdir. XVII əsrdə özünün ən qüdrətli dövrünü yaşayan dövlət üç qitəyə yayılmışdır. Dövlət ən geniş sərhədlərinə 1683-cü ildə — II Vyana mühasirəsinədək davam etmişdir. Bu zaman Osmanlı imperiyası Avropada Macarıstandan Anapaya, Asiyada Kiçik Asiyadan İraq, Azərbaycan və Cənubi Azərbaycanı əhatə etmişdir. Afrika qitəsində Şimali Əlcəzair, Liviya (Trablusqarp), Misir və Somali Osmanlı tabeçiliyinə keçmişdir. |
Əsası 1299-cu ildə müasir [[Türkiyə]]nin [[Biləcik ili|Biləcik vilayətinin]] [[Söğüt|Söyüdlü]] şəhərində [[I Osman|Osman bəy]] tərəfindən Osmanoğulları Bəyliyi kimi qoyulmuşdur. Osmanlı dövləti tarixdə məşhur [[Bizans İmperiyası]]na son qoyaraq onun paytaxtı [[Konstantinopol]]u ələ keçirmiş və öz paytaxtına çevirmişdir. Konstantinopolun adı dəyişdirilmiş və İstanbul adı verilmişdir. XVII əsrdə özünün ən qüdrətli dövrünü yaşayan dövlət üç qitəyə yayılmışdır. Dövlət ən geniş sərhədlərinə 1683-cü ildə — II Vyana mühasirəsinədək davam etmişdir. Bu zaman Osmanlı imperiyası Avropada Macarıstandan Anapaya, Asiyada Kiçik Asiyadan İraq, Azərbaycan və Cənubi Azərbaycanı əhatə etmişdir. Afrika qitəsində Şimali Əlcəzair, Liviya (Trablusqarp), Misir və Somali Osmanlı tabeçiliyinə keçmişdir. |
||
| Sətir 72: | Sətir 72: | ||
Osmanlı islam dövləti idi və özünü elə də tanıyırdı.<ref>Нации и национализм на мусульманском Востоке / Отв. ред. В. Я. Белокреницкий, Н. Ю. Ульченко; Институт востоковедения РАН. — М.:ИВ РАН, 2015. — 488 с.</ref> Türk tarixçisi [[Xəlil İnalcık]] qeyd edir ki Osmanlının kimliyi qeyriadi idi və o türk dövləti deyildi.<ref name=":0">F. Aslı Ergul, "The Ottoman İdentity: Turkish, Muslim or Rum?", p. 642</ref> Osmanlı İmperiyası öz siyasi sahəsindəki yüzlərlə xalqı əhatə edirdi və genişləndikcə hökmdarlar və idarə edənlər iki fərqli təbəqə oldular. Bütün kosmopolit dairələr Osmanlı sinfini təşkil edirdi; [[Anadolu türkləri|türk]] əhalisi isə türk sinfini. İki sinif bir-birini bəyənmirdi. Osmanlı təbəqəsi özünü ''"hakim xalq" (millet-i hakime)'' kimi görürdü və türklərə tabe olanları ''"aşağı xalq" (millet-i mahkure)'' kimi qəbul edirdi. Osmanlılar həmişə [[Anadolu türkləri|türklərə]] ''"eşşək türklər"'' deyirdilər; bir məmur şəhərə gələndə hamı qaçmağa çalışırdı, çünki Osmanlılar gəlirdi.<ref>F. Aslı Ergul, "The Ottoman İdentity: Turkish, Muslim or Rum?", p. 636–637</ref> İmperiya quruluşunun formalaşması prosesində türkman köçəriləri dövlətin qurucuları olsalar da, Osmanlının onlara münasibəti pisləşdi. [[XVI əsr|XVI-cı əsrdə]] Osmanlının türk xarakteri daha güclü olan sünni-islam xarakteri tərəfindən yox edildi və dövlətin ərazisi [[XX əsr|XX-ci əsrə]] qədər ərəb-fars mədəniyyətinin hegemonluğu altına düşdü<ref>Y. Arslantaş, "Depicting the Other: Qizilbash Image in the 16th Century Ottoman Historiography", p. 113</ref>. |
Osmanlı islam dövləti idi və özünü elə də tanıyırdı.<ref>Нации и национализм на мусульманском Востоке / Отв. ред. В. Я. Белокреницкий, Н. Ю. Ульченко; Институт востоковедения РАН. — М.:ИВ РАН, 2015. — 488 с.</ref> Türk tarixçisi [[Xəlil İnalcık]] qeyd edir ki Osmanlının kimliyi qeyriadi idi və o türk dövləti deyildi.<ref name=":0">F. Aslı Ergul, "The Ottoman İdentity: Turkish, Muslim or Rum?", p. 642</ref> Osmanlı İmperiyası öz siyasi sahəsindəki yüzlərlə xalqı əhatə edirdi və genişləndikcə hökmdarlar və idarə edənlər iki fərqli təbəqə oldular. Bütün kosmopolit dairələr Osmanlı sinfini təşkil edirdi; [[Anadolu türkləri|türk]] əhalisi isə türk sinfini. İki sinif bir-birini bəyənmirdi. Osmanlı təbəqəsi özünü ''"hakim xalq" (millet-i hakime)'' kimi görürdü və türklərə tabe olanları ''"aşağı xalq" (millet-i mahkure)'' kimi qəbul edirdi. Osmanlılar həmişə [[Anadolu türkləri|türklərə]] ''"eşşək türklər"'' deyirdilər; bir məmur şəhərə gələndə hamı qaçmağa çalışırdı, çünki Osmanlılar gəlirdi.<ref>F. Aslı Ergul, "The Ottoman İdentity: Turkish, Muslim or Rum?", p. 636–637</ref> İmperiya quruluşunun formalaşması prosesində türkman köçəriləri dövlətin qurucuları olsalar da, Osmanlının onlara münasibəti pisləşdi. [[XVI əsr|XVI-cı əsrdə]] Osmanlının türk xarakteri daha güclü olan sünni-islam xarakteri tərəfindən yox edildi və dövlətin ərazisi [[XX əsr|XX-ci əsrə]] qədər ərəb-fars mədəniyyətinin hegemonluğu altına düşdü<ref>Y. Arslantaş, "Depicting the Other: Qizilbash Image in the 16th Century Ottoman Historiography", p. 113</ref>. |
||
Fars mədəniyyətinin və [[farslar]]ın nüfuzu və təsiri Osmanlının mədəni və intellektual həyatında çox güclü idi. Məsələn Sultan [[II Mehmed]] [[fars dili]]nə və ədəbiyyatına olan sevgisini qeyd edirdi və buna görə də ən böyük vəzifələrə [[farslar]]ı təyin edirdi, bu isə, [[Anadolu türkləri|türklər]] arasında paxıllığa səbəb olurdu<ref>Stephen F. Dale, "The Muslim Empires of the Ottomans, Safavids, and Mughals", p. 15</ref>. [[Fars dili|Farsca]] oxuma və yazmağı bilmək çox vacib idi. Onsuz ali qanunverici, dini və inzibati dairələrdə savadlı insan üçün çətin idi<ref>Stephen P. Blake, "Time in Early Modern Islam", p. 46</ref>. [[XVI əsr|XVI-cı əsr]] ərzində Osmanlılar özlərini [[Sasanilər imperiyası|Sasani]] mənşəyi ilə bağlayırdılar. Osmanlı müəllifləri isə sultanları tərifləmək üçün onları ''"[[Şahnamə]]"'' əsərindən olan fars hökmdarları Firudin, Cəm, Dara, Xosrov və başqaları ilə müqayisə edirdilər<ref>Shahnama studies II. The reception of Firdausi’s Shahnama, p. 176</ref><ref name=":1">Y. Arslantaş, "Depicting the Other: Qizilbash Image in the 16th Century Ottoman Historiography", p. 53</ref>. Bundan əlavə müəlliflər Osmanlını ''"[[Şahnamə]]"''-də olan [[Böyük İran|İran]], [[Səfəvilər]]i isə [[Turan]] kimi təqdim edirdilər. Hətta Sultan [[I Səlim]] belə Şah [[Şah İsmayıl Xətai|I İsmayıla]] [[1514]]-cü ilin aprelində yazdığı məktubunda özünü fars hökmdarları olan Keyxosrov və Dara ilə müqayisə edirdi, öz rəqibi İsmayılı isə türk hökmdarı Əfrəsiyabla. Bunun səbəbi |
Fars mədəniyyətinin və [[farslar]]ın nüfuzu və təsiri Osmanlının mədəni və intellektual həyatında çox güclü idi. Məsələn Sultan [[II Mehmed]] [[fars dili]]nə və ədəbiyyatına olan sevgisini qeyd edirdi və buna görə də ən böyük vəzifələrə [[farslar]]ı təyin edirdi, bu isə, [[Anadolu türkləri|türklər]] arasında paxıllığa səbəb olurdu<ref>Stephen F. Dale, "The Muslim Empires of the Ottomans, Safavids, and Mughals", p. 15</ref>. [[Fars dili|Farsca]] oxuma və yazmağı bilmək çox vacib idi. Onsuz ali qanunverici, dini və inzibati dairələrdə savadlı insan üçün çətin idi<ref>Stephen P. Blake, "Time in Early Modern Islam", p. 46</ref>. [[XVI əsr|XVI-cı əsr]] ərzində Osmanlılar özlərini [[Sasanilər imperiyası|Sasani]] mənşəyi ilə bağlayırdılar. Osmanlı müəllifləri isə sultanları tərifləmək üçün onları ''"[[Şahnamə]]"'' əsərindən olan fars hökmdarları Firudin, Cəm, Dara, Xosrov və başqaları ilə müqayisə edirdilər<ref>Shahnama studies II. The reception of Firdausi’s Shahnama, p. 176</ref><ref name=":1">Y. Arslantaş, "Depicting the Other: Qizilbash Image in the 16th Century Ottoman Historiography", p. 53</ref>. Bundan əlavə müəlliflər Osmanlını ''"[[Şahnamə]]"''-də olan [[Böyük İran|İran]], [[Səfəvilər]]i isə [[Turan]] kimi təqdim edirdilər. Hətta Sultan [[I Səlim]] belə Şah [[Şah İsmayıl Xətai|I İsmayıla]] [[1514]]-cü ilin aprelində yazdığı məktubunda özünü fars hökmdarları olan Keyxosrov və Dara ilə müqayisə edirdi, öz rəqibi İsmayılı isə türk hökmdarı Əfrəsiyabla. Bunun səbəbi Osmanlını Qədim İranın varisi, [[Səfəvilər]]i isə bölgənin işğalçıları kimi təqdim etmək idi<ref name=":1" /><ref>Edward G. Browne, "A Literary History of Persia", vol. 4, p. 13</ref> |
||
Osmanlılar dini nüfuzlarından bəhs etmək istədikdə ''"Memalik-i İslam"''-ı istifadə edirdilər; Osmanlı xanədanını göstərmək üçün ''"Al-i Osman"''-dan istifadə edirdilər; ya da coğrafi baxımdan bir dövlətin təyin edilməsi tələb olunduqda, [[Roma imperiyası]]ndan miras qaldıqları əraziləri təyin edib ''"Memalik-i Rum"'' deyirdilər. Şərq sakinləri ümumiyyətlə Osmanlıları ''"Rum"'' olaraq qəbul edirdilər. Avropalılar isə Osmanlı imperiyasını Türkiyə adlandırırdılar. Amma imperiyaçı Osmanlı cəmiyyətində ''"Türk"'' ifadəsi nadir hallarda işlənilirdi və yalnız kifayət qədər təhqiramiz bir mənada, Anadolu kəndlərindən bir köçəri türkmanı, daha doğrusu cahil və kirli bir türk kəndlisini istinad etmək üçün. İstanbuldan olan bir Osmanlı bəyini türk adlandırmaq onu təhqir etmək demək idi.<ref>F. Aslı Ergul, "The Ottoman İdentity: Turkish, Muslim or Rum?", p. 641–642</ref> Osmanlı sultanları [[XVIII əsr|XVIII-ci əsrə]] qədər romalı kimliklərinin əsasında<ref name=":0" /> ''"sezarların sezarı"'' titulu daşıyırdı.<ref>C. Imber, "The Ottoman Empire, 1300–1650", p. 125</ref> [[Bizans imperiyası|Bizansın]] fəthindən sonra Osmanlı padşahları sənədlərdə orta əsr [[serb dili]]ndə ''"çar, veliki çar"'' kimi titullardan istifadə edirdilər. [[Osmanlı ədəbiyyatı|Osmanlı şairləri]] padişahlarını ''"[[Roma imperiyası|Roma]] Sezarları" (Kayser-i Rum)'', tarixçiləri isə ''"Sezar hökmdarlığının varisi"'' olaraq tərifləyirlərdi. [[Yunan dili]]ndəki məktublarında [[II Bəyazid]] özünü ''"Basilius Basileon"'' və ya ''"Magistus basileum"'' adlandırırdı. [[Sultan Süleyman Qanuni]] bir məktubda özünü ''"[[Roma imperiyası|Roma]] Sezarı"'' kimi təqdim edir. Osmanlı hökmdarlarının məktublarında titulların uzun bir siyahısında birinci yeri tutan, ''"dövrü idarə edən Sezar"'', ''"Sezar"'' və ''"Cəmşid taxtının varisi"'' kimi başlıqlar, tək dünya dövlətinə iddialarından bəhs edir. Osmanlılar fövqəladə hallara görə yeni güclənən Avropa dövlətlərinin hökmdarlarının sezar titulunu tanımaq məcburiyyətində qaldılar.<ref>"Türk İslam Ansiklopedisi"</ref> |
Osmanlılar dini nüfuzlarından bəhs etmək istədikdə ''"Memalik-i İslam"''-ı istifadə edirdilər; Osmanlı xanədanını göstərmək üçün ''"Al-i Osman"''-dan istifadə edirdilər; ya da coğrafi baxımdan bir dövlətin təyin edilməsi tələb olunduqda, [[Roma imperiyası]]ndan miras qaldıqları əraziləri təyin edib ''"Memalik-i Rum"'' deyirdilər. Şərq sakinləri ümumiyyətlə Osmanlıları ''"Rum"'' olaraq qəbul edirdilər. Avropalılar isə Osmanlı imperiyasını Türkiyə adlandırırdılar. Amma imperiyaçı Osmanlı cəmiyyətində ''"Türk"'' ifadəsi nadir hallarda işlənilirdi və yalnız kifayət qədər təhqiramiz bir mənada, Anadolu kəndlərindən bir köçəri türkmanı, daha doğrusu cahil və kirli bir türk kəndlisini istinad etmək üçün. İstanbuldan olan bir Osmanlı bəyini türk adlandırmaq onu təhqir etmək demək idi.<ref>F. Aslı Ergul, "The Ottoman İdentity: Turkish, Muslim or Rum?", p. 641–642</ref> Osmanlı sultanları [[XVIII əsr|XVIII-ci əsrə]] qədər romalı kimliklərinin əsasında<ref name=":0" /> ''"sezarların sezarı"'' titulu daşıyırdı.<ref>C. Imber, "The Ottoman Empire, 1300–1650", p. 125</ref> [[Bizans imperiyası|Bizansın]] fəthindən sonra Osmanlı padşahları sənədlərdə orta əsr [[serb dili]]ndə ''"çar, veliki çar"'' kimi titullardan istifadə edirdilər. [[Osmanlı ədəbiyyatı|Osmanlı şairləri]] padişahlarını ''"[[Roma imperiyası|Roma]] Sezarları" (Kayser-i Rum)'', tarixçiləri isə ''"Sezar hökmdarlığının varisi"'' olaraq tərifləyirlərdi. [[Yunan dili]]ndəki məktublarında [[II Bəyazid]] özünü ''"Basilius Basileon"'' və ya ''"Magistus basileum"'' adlandırırdı. [[Sultan Süleyman Qanuni]] bir məktubda özünü ''"[[Roma imperiyası|Roma]] Sezarı"'' kimi təqdim edir. Osmanlı hökmdarlarının məktublarında titulların uzun bir siyahısında birinci yeri tutan, ''"dövrü idarə edən Sezar"'', ''"Sezar"'' və ''"Cəmşid taxtının varisi"'' kimi başlıqlar, tək dünya dövlətinə iddialarından bəhs edir. Osmanlılar fövqəladə hallara görə yeni güclənən Avropa dövlətlərinin hökmdarlarının sezar titulunu tanımaq məcburiyyətində qaldılar.<ref>"Türk İslam Ansiklopedisi"</ref> |
||
Türk tarixçisi [[İlbər Ortaylı]] |
Türk tarixçisi [[İlbər Ortaylı]] Osmanlını ''"Müsəlman [[Roma imperiyası|Roma]]"'' adlandırır. O qeyd edir ki, [[Yaxın Şərq]]də və [[Aralıq dənizi]] bölgəsində Osmanlı [[Roma imperiyası]]na bənzər yeganə dövlət idi. Osmanlı dövləti türk dilini işlətdiyinə baxmayaraq, onun dövlət xadimlərinin əksəriyyəti [[Ermənilər|erməni]] və [[yunanlar]]dan ibarət idi, xüsusi ilə də [[XIX əsr|XIX-cu əsrdə]]. Bununla birlikdə dövlətin təşkilati mədəniyyəti və sosial qarışığı [[Roma imperiyası]]ndakı kimi qurulmuşdu.<ref name=":0" /> Osmanlı tarixçisi Mustafa Əli Gelibolulu (1541–1600) osmanlı kimliyini rum, yəni romalı kimi yazırdı.<ref>Cornell H. Fleischer, "Bureaucrat and Intellectual in the Ottoman Empire. The Historian Mustafa Ali (1541–1600)", p. 158–159</ref> |
||
Osmanlının hakimiyyəti və ordusu [[Yeniçəri|yəniçərilər]] (əsasən [[yunanlar]], [[serblər]] və [[albanlar]])<ref>R. P. Lindner, "The Nomads and Ottomans in Medieval Anatolia", p. 34</ref> [[Balkan yarımadası|balkan]] millətləri arasından olan dəvşirmələrdən ibarət idi. Onları uşaq vaxtından ''"qul"'' kimi götürüb, təhsil verib böyük vəzifələrə təyin edirdilər. Qızları isə sultanların hərəmlərinə göndərirdilər. Nəticədə qul qadınların oğulları Osmanlı sultanları olurdular, qızları isə keçmişdə [[Balkan yarımadası|Balkanlardan]] qul olan yüksək rütbəli nazirlərə və hərbi qulluqçulara ərə gedirdilər<ref>Stephen P. Blake, "Time in Early Modern Islam", p. 39–40</ref>. Yəni Osmanlını idarə edənlər [[Anadolu türkləri|türklər]] yox, [[İslam|islamı]] qəbul etmiş [[xristian]]lar və ya onların nəsilləri idi<ref>Stephen P. Blake, "Time in Early Modern Islam", p. 42</ref>. Məsələn [[Sultan Süleyman Qanuni]]nin 24 [[vəzir]]indən 19-u dəvşirmə idi. [[İbrahim paşa]] Parqalı bürokratiyada hakim olan dəvşirmə sinifinin nümayəndələrindən biri idi<ref>Stephen F. Dale, "The Muslim Empires of the Ottomans, Safavids, and Mughals", p. 180–181</ref>. Mustafa Əli Gelibolulu qeyd edirdi ki dəvşirmələr [[Anadolu türkləri|türklərdən]] daha etibarlı idilər və əvvəlcə ''"bəylərbəy"'' və ''"bəy"'' [[Anadolu türkləri|türklərə]] verilmirdi. O [[Anadolu türkləri|türklərə]] ''"ürəkləri pis əməllərlə və kinlə dolu olan"'' deyərək şikayət edirdi ki, artıq onlar pul verərək yüksək vəzifələrə çıxırdılar<ref>M. D. Sheridan, "Depictind and Defaming Others", p. 305</ref>. |
Osmanlının hakimiyyəti və ordusu [[Yeniçəri|yəniçərilər]] (əsasən [[yunanlar]], [[serblər]] və [[albanlar]])<ref>R. P. Lindner, "The Nomads and Ottomans in Medieval Anatolia", p. 34</ref> [[Balkan yarımadası|balkan]] millətləri arasından olan dəvşirmələrdən ibarət idi. Onları uşaq vaxtından ''"qul"'' kimi götürüb, təhsil verib böyük vəzifələrə təyin edirdilər. Qızları isə sultanların hərəmlərinə göndərirdilər. Nəticədə qul qadınların oğulları Osmanlı sultanları olurdular, qızları isə keçmişdə [[Balkan yarımadası|Balkanlardan]] qul olan yüksək rütbəli nazirlərə və hərbi qulluqçulara ərə gedirdilər<ref>Stephen P. Blake, "Time in Early Modern Islam", p. 39–40</ref>. Yəni Osmanlını idarə edənlər [[Anadolu türkləri|türklər]] yox, [[İslam|islamı]] qəbul etmiş [[xristian]]lar və ya onların nəsilləri idi<ref>Stephen P. Blake, "Time in Early Modern Islam", p. 42</ref>. Məsələn [[Sultan Süleyman Qanuni]]nin 24 [[vəzir]]indən 19-u dəvşirmə idi. [[İbrahim paşa]] Parqalı bürokratiyada hakim olan dəvşirmə sinifinin nümayəndələrindən biri idi<ref>Stephen F. Dale, "The Muslim Empires of the Ottomans, Safavids, and Mughals", p. 180–181</ref>. Mustafa Əli Gelibolulu qeyd edirdi ki dəvşirmələr [[Anadolu türkləri|türklərdən]] daha etibarlı idilər və əvvəlcə ''"bəylərbəy"'' və ''"bəy"'' [[Anadolu türkləri|türklərə]] verilmirdi. O [[Anadolu türkləri|türklərə]] ''"ürəkləri pis əməllərlə və kinlə dolu olan"'' deyərək şikayət edirdi ki, artıq onlar pul verərək yüksək vəzifələrə çıxırdılar<ref>M. D. Sheridan, "Depictind and Defaming Others", p. 305</ref>. |
||
| Sətir 99: | Sətir 99: | ||
=== İldırım Bəyazidin hakimiyyəti === |
=== İldırım Bəyazidin hakimiyyəti === |
||
1389-cu ildə hakimiyyətə I Bəyazid gəldi. Bəyazid I Kosova döyüşündə Osmanlı ordusunun çətin anında ildırım kimi sürətli yetişdiyi üçün ona bu təxəllüs verilmişdir. I Muradın ölümündən faydalanmaq istəyən Anadolu hakimləri ittifaq (Aydınoğulları, Saruxanoğulları, Gərmiyanoğulları, Məntəşəoğulları, Həmidoğulları bəylikləri) quraraq |
1389-cu ildə hakimiyyətə I Bəyazid gəldi. Bəyazid I Kosova döyüşündə Osmanlı ordusunun çətin anında ildırım kimi sürətli yetişdiyi üçün ona bu təxəllüs verilmişdir. I Muradın ölümündən faydalanmaq istəyən Anadolu hakimləri ittifaq (Aydınoğulları, Saruxanoğulları, Gərmiyanoğulları, Məntəşəoğulları, Həmidoğulları bəylikləri) quraraq Osmanlına qarşı savaş elan etdilər. Əsas məqsədləri itirilmiş torpaqları geri almaq idi. 1389-cu ildə [[İldırım Bəyazid]], onların Anadoludakı hakimiyyətlərinə son qoydu. Bir il sonra isə Qaramanlılarla, Bəyşəhəri Osmanlılara vermək şərtiylə sülh bağlandı. İldırım Bəyazid, 1396-cı ildə İstanbulu bir üzük kimi mühasirəyə aldı. Bu qəlibiyyət Xaç Yürüşünə səbəb oldu. [[Niqbolu|Niğboluda]] baş vermiş döyüş Xaçlı Birliyi məğlub oldu. Sonra İstanbulun işğalına davam edildi. Anadoluhisarı qalası tikdirildi. İstanbulun işğalını vəzir Əli Paşaya tapşıran İldırım, Anadoluya gedərək [[Konya]]nı Osmanlı torpaqlarına qatdı. Qazi Bürhanəddinin ölkəsi və [[Malatya]] ələ geçirildi. Amma Teymur ilə Bəyazidin münasibətləri kəskinləşdi. Teymur Qarabağdan hərəkət edərək Sivası və Xarput qalalarını ələ keçirdi. Bəyazid xan sülh olmayacağını anlayıb bütün qoşunu Bursaya çağırdı. 80000 nəfər sayıldı. Ordu Ankarayadək irəlilədi. Teymur elçi ilə barış təklif etdi, amma bir şərt daxilində: Bəyazid Teymurun hüzuruna gələcək, üzr istəyəcək. Qarşılığında Sivas Osmanlına geri veriləcəkdi ki, Bəyazid baş əyməyi qəbul etmədi. Tokatdan keçərək Sivasa xeyli yaxınlaşdı. Sivas meşəlik idi. Əksəriyyəti piyadalardan qurulmuş Osmanlı ordusu üçün belə vəziyyət xeyli əlverişli idi. Amma Teymur Sivası tərk etdi. Bəyazid onu təqib etdi. Bununla da, Teymurun istədiyi oldu. Teymur döyüş yerini özü seçməklə bərabər, Osmanlı ordusunu yoracaqdı. Teymuri ordusu Ankara çatdı. Ankara qalası mühasirəyə alındı. Amma Bəyazidin gəlmə xəbərini eşidən Teymur qoşunları şəhərdən çəkərək Ankara Çubuq ovalığına gətirdi. Əsası süvarilərdən təşkil olunmuş Teymuri ordusu düzənlik ərazidə Osmanlı ordusunu gözləyirdi. Səhər vaxtı namazlar qılındı və döyüş başladı. Teymurun 32 döyüş fili var idi. Bu fillər Osmanlı ordusuna xeyli itkilər verdirdi. Digər bir tərəfdən Ruməli və krım tatarları tərəf dəyişdirdi. Yerdə qalan qoşun qaçdı. Bəyazid bir neçə paşası və fədakar əsgərləri ilə birlikdə təpə başında müdafiə olunurdu. Bu vaxt paşalardan biri irəli çıxaraq "Nə oldu, Bəyazid xan! Çox güvəndiyin o oğulların haradadır indi?". Söz götürməyən Bəyazid atını düşmən üzərinə sürdü. 3 nəfəri qılıncdan keçirdi. Amma əsir düşdü. |
||
İldırım Bəyazidin 1402-ci il Ankarada məğlubiyyət xəbərini eşidən [[Roma papası]] Avropa ölkələrinin kilsələrində üç gün aramsız, kilsə zənglərinin sədaları altında Teymur üçün şükranlıq duaları oxutdurmuşdu. Teymur Osmanlı dövlətini zəiflətmək üçün bəyliklərin müstəqilliyini bərpa etdi, Osmanlıların hakimiyyəti altında olan əraziləri isə Bəyazidin 4 oğlu arasında bölüşdürdü. |
İldırım Bəyazidin 1402-ci il Ankarada məğlubiyyət xəbərini eşidən [[Roma papası]] Avropa ölkələrinin kilsələrində üç gün aramsız, kilsə zənglərinin sədaları altında Teymur üçün şükranlıq duaları oxutdurmuşdu. Teymur Osmanlı dövlətini zəiflətmək üçün bəyliklərin müstəqilliyini bərpa etdi, Osmanlıların hakimiyyəti altında olan əraziləri isə Bəyazidin 4 oğlu arasında bölüşdürdü. |
||
| Sətir 115: | Sətir 115: | ||
Bəyazidin həyatının son illərində oğulları arasında səltənət çəkişməsi başladı. Yeniçərilər, qəhrəmanlığına və cəsarətinə heyran olduqları [[Yavuz Səlim]]in tərəfini tutdular. 1512-ci ildə Bəyazid, taxtı Səlimə verməyə məcbur oldu. Səlim ilə [[Şah İsmayıl]] arasında [[Çaldıran döyüşü|Çaldıranda baş verən döyüşdə]], Şah İsmayıl məğlub oldu. Cənubi Anadolu Osmanlıların əlinə keçdi. Sonra Dulqədiroğullarının ölkəsi ilə [[Maraş]] və Əlbistan fəth edildi. Məmlüklar öncə Mərcidabikdə (1516), sonra da Ridaniyədə (1517) məğlub oldular. Suriya, Misir və Hicaz Osmanlı idarəçiliyinə keçdi. Rəvayətlərdən birində belə deyilir: "Misirə səfər edən Yavuz Sultan Səlim Misirin alma bağlarından keçərkən, orduya DUR əmri verir. Bütün əsgərlərinin heybələrini yoxladan Səlim deyir: Əgər bir əsgərimin heybəsində alma tapsaydım, səfərimi yarımçıq qoyacaqdım". Yavuz Sultan Səlim yeni səfər üçün Ədirnəyə gedərkən Çorluda öldü (1520). Yerinə oğlu [[Süleyman Qanuni]] hökmdar oldu. Misirdə "Canbçatdı üsyanı" yatırıldı. [[Belqrad]] və [[Rodos]] Osmanlı torpaqlarına qatıldı. 1526-cı ildə [[Mohaç]]da baş verən döyüşdə Macar ordusu məğlub edildi. Macarıstan Osmanlı Dövlətinə bağlı bir krallığa çevrildi. 1529-cu ildə [[Vyana]] şəhəri mühasirəyə alındı. Ancaq şəhəri almaq mümkün olmadı. Osmanlı ordusunun çəkilməsindən sonra, Avstriyalılar [[Buda]]nı təkrar almağa cəhd etdiklərinə görə Qanuni Süleyman 1532-ci ildə Almaniya səfərinə çıxdı. Avstriya torpaqları yağmalandı. Avstriyalılar ilə 1533-cü ildə sülh bağlandı. Sədrəzəm İbrahim Paşa Səfəvi dövlətinə göndərildi. Sonra özü də oraya hərəkət etdi. [[Bağdad]] alındı. Bundan sonra [[Aralıq dənizi]] səfərləri başladı. [[Venesiya]]ya qarşı müharibə elan edildi. Qanuni qurudan, [[Xeyrəddin Barbaros]] isə dənizdən hərəkət etdi. 1537-ci ildə [[Korfu]] adası mühasirəyə alındı, ancaq alına bilmədən geri dönüldü. |
Bəyazidin həyatının son illərində oğulları arasında səltənət çəkişməsi başladı. Yeniçərilər, qəhrəmanlığına və cəsarətinə heyran olduqları [[Yavuz Səlim]]in tərəfini tutdular. 1512-ci ildə Bəyazid, taxtı Səlimə verməyə məcbur oldu. Səlim ilə [[Şah İsmayıl]] arasında [[Çaldıran döyüşü|Çaldıranda baş verən döyüşdə]], Şah İsmayıl məğlub oldu. Cənubi Anadolu Osmanlıların əlinə keçdi. Sonra Dulqədiroğullarının ölkəsi ilə [[Maraş]] və Əlbistan fəth edildi. Məmlüklar öncə Mərcidabikdə (1516), sonra da Ridaniyədə (1517) məğlub oldular. Suriya, Misir və Hicaz Osmanlı idarəçiliyinə keçdi. Rəvayətlərdən birində belə deyilir: "Misirə səfər edən Yavuz Sultan Səlim Misirin alma bağlarından keçərkən, orduya DUR əmri verir. Bütün əsgərlərinin heybələrini yoxladan Səlim deyir: Əgər bir əsgərimin heybəsində alma tapsaydım, səfərimi yarımçıq qoyacaqdım". Yavuz Sultan Səlim yeni səfər üçün Ədirnəyə gedərkən Çorluda öldü (1520). Yerinə oğlu [[Süleyman Qanuni]] hökmdar oldu. Misirdə "Canbçatdı üsyanı" yatırıldı. [[Belqrad]] və [[Rodos]] Osmanlı torpaqlarına qatıldı. 1526-cı ildə [[Mohaç]]da baş verən döyüşdə Macar ordusu məğlub edildi. Macarıstan Osmanlı Dövlətinə bağlı bir krallığa çevrildi. 1529-cu ildə [[Vyana]] şəhəri mühasirəyə alındı. Ancaq şəhəri almaq mümkün olmadı. Osmanlı ordusunun çəkilməsindən sonra, Avstriyalılar [[Buda]]nı təkrar almağa cəhd etdiklərinə görə Qanuni Süleyman 1532-ci ildə Almaniya səfərinə çıxdı. Avstriya torpaqları yağmalandı. Avstriyalılar ilə 1533-cü ildə sülh bağlandı. Sədrəzəm İbrahim Paşa Səfəvi dövlətinə göndərildi. Sonra özü də oraya hərəkət etdi. [[Bağdad]] alındı. Bundan sonra [[Aralıq dənizi]] səfərləri başladı. [[Venesiya]]ya qarşı müharibə elan edildi. Qanuni qurudan, [[Xeyrəddin Barbaros]] isə dənizdən hərəkət etdi. 1537-ci ildə [[Korfu]] adası mühasirəyə alındı, ancaq alına bilmədən geri dönüldü. |
||
Bir il sonra da Barbaros Prəvəzədə, Xristiyan donanmasına qalib gələrək Osmanlı İmperiyasının Aralıq dənizi hakimiyyətini saxladı. Bu zaman Misir valisi [[Hadim Süleyman Paşa]] [[Hind Okeanı]]nda [[portuqal]]larla döyüşdü. 1540-cı ildə Macarıstan bir türk əyaləti həddinə gətirildi. 1543-cü ildə Barbaros Hayrəddin Paşa, Fransa kralı I. Françoisə yardım etdiyinə görə vəzifələndirildi. Barbaros, Osmanlı donanmasına qatılan Fransız donanmasıyla birlikdə, Nisi bombardman etdi. Bu arada Qanuni də Əstərgon qalasını aldı. Ertəsi ildə səfəvilərin üzərinə hücuma keçdi. Osmanlı ordusu, [[Naxçıvan]]a qədər irəlilədi, lakin burda çox qala bilməyib geri döndü. Bağdad və Ərəb İraqı |
Bir il sonra da Barbaros Prəvəzədə, Xristiyan donanmasına qalib gələrək Osmanlı İmperiyasının Aralıq dənizi hakimiyyətini saxladı. Bu zaman Misir valisi [[Hadim Süleyman Paşa]] [[Hind Okeanı]]nda [[portuqal]]larla döyüşdü. 1540-cı ildə Macarıstan bir türk əyaləti həddinə gətirildi. 1543-cü ildə Barbaros Hayrəddin Paşa, Fransa kralı I. Françoisə yardım etdiyinə görə vəzifələndirildi. Barbaros, Osmanlı donanmasına qatılan Fransız donanmasıyla birlikdə, Nisi bombardman etdi. Bu arada Qanuni də Əstərgon qalasını aldı. Ertəsi ildə səfəvilərin üzərinə hücuma keçdi. Osmanlı ordusu, [[Naxçıvan]]a qədər irəlilədi, lakin burda çox qala bilməyib geri döndü. Bağdad və Ərəb İraqı Osmanlına qaldı, Səfəvilər isə Ərzurum, Qars, Ərdahan və Ərzincan qalalarını geri aldılar. Qanuni 1566-ci ildə Zigətvar qalasını almaq üçün yola çıxdı. İşğal davam etdiyi zaman öldü. Ölümündən qısa bir zaman sonra da qala alındı. Yerinə oğlu Səlim keçdi. Səlim zamanında [[Kipr]] adası ələ keçirildi (1570). Osmanlı donanmasının böyük bir hissəsi, İnəbahtidə Xaç Birliyi tərəfindən yox edildi. II Səlim 1574-cü ildə vəfat edincə, yerinə oğlu [[III Murad]] keçdi. Sokullu Məhməd Paşa sədrəzəmlıqda buraxıldı. Səfəvilərlə 12 il davam edən döyüşlər, Osmanlıların üstünlüyü ilə sona çatdı. 1590-cı ildə [[İstanbul anlaşması|İstanbul sülhü]] imzalandı. Təbriz, [[Qarabağ]], [[Gəncə]], [[Qars]], [[Tiflis]], Şəhərizor, Nəhavənd, Luristan Osmanlı hakimiyyətinə keçdi. Müqavilənin şərtlərinə əsasən, Azərbaycanın Lahican, Qaracadağ, Lənkəran, Xalxal əraziləri istisna olmaq şərti ilə, digər ərazilər, həmçinin Qərbi İran Osmanlı hakimiyyəti altına düşdü. |
||
=== Osmanlı dövlətinin Səfəvi dövlətinə məğlub olması === |
=== Osmanlı dövlətinin Səfəvi dövlətinə məğlub olması === |
||
| Sətir 148: | Sətir 148: | ||
1876-cı ildə [[Əbduləziz]] taxtdan endirilərək, yerinə [[V Murad]] keçirildi. V Muradın ruhi xəstəlikləri vardı. 90 gün sonra onun da yerinə [[II Əbdülhəmid]] keçdi. Serbiya Osmanlı Dövlətinə qarşı müharibə elan etdi. Sonra [[Monteneqro]] da bu müharibədə Serbiyaya qatıldı. Osmanlı orduları, Abdülkərim Nadir Paşa və Muxtar Paşa ordusundakı, Serbiya və Qaradağ ordularını məğlub etdilər. Serb ordusu, Cərnayəvin istəyi ilə Prins Milanı kral elan edərək, döyüşə yenidən başladı. Osmanlı ordusu, Serbləri təkrar məğlub etdi. Osmanlı Dövləti, Rusiyanin istəyinə əsasən döyüşləri dayandırdı. 23 dekabr 1876-cı ildə İstanbulda konfrans başladı. Həmin gün, Osmanlı Dövləti I Məsrutiyət elan etdi. Konfrans bir qərar qəbul etmədən dağıldı. Sonra 1877–1878-ci illər Osmanlı Rus döyüşü başladı. Döyüşlər, Balkanlarda və Anadolu cəbhəsində aparılırdı. Ruslar, Ayastefanos və [[Ərzurum]]a qədər irəlilədilər. |
1876-cı ildə [[Əbduləziz]] taxtdan endirilərək, yerinə [[V Murad]] keçirildi. V Muradın ruhi xəstəlikləri vardı. 90 gün sonra onun da yerinə [[II Əbdülhəmid]] keçdi. Serbiya Osmanlı Dövlətinə qarşı müharibə elan etdi. Sonra [[Monteneqro]] da bu müharibədə Serbiyaya qatıldı. Osmanlı orduları, Abdülkərim Nadir Paşa və Muxtar Paşa ordusundakı, Serbiya və Qaradağ ordularını məğlub etdilər. Serb ordusu, Cərnayəvin istəyi ilə Prins Milanı kral elan edərək, döyüşə yenidən başladı. Osmanlı ordusu, Serbləri təkrar məğlub etdi. Osmanlı Dövləti, Rusiyanin istəyinə əsasən döyüşləri dayandırdı. 23 dekabr 1876-cı ildə İstanbulda konfrans başladı. Həmin gün, Osmanlı Dövləti I Məsrutiyət elan etdi. Konfrans bir qərar qəbul etmədən dağıldı. Sonra 1877–1878-ci illər Osmanlı Rus döyüşü başladı. Döyüşlər, Balkanlarda və Anadolu cəbhəsində aparılırdı. Ruslar, Ayastefanos və [[Ərzurum]]a qədər irəlilədilər. |
||
Öncə Ayastefanos, sonra da Berlin Anlaşmaları imzalandı. Abdülhəmid, Məclis-i Məbusani dağıdaraq idarəçiliyi əlinə aldı. Berlin Konqresi başlamamışdan öncə də İngiltərə Kipri işğal etdi. Avstriya Bosniya-Hersoqovinanı, Fransa Tunisi, İngiltərə də Misiri aldı. Cənubi Rumeli əyaləti də Bolgarıstana qatıldı (1885). Albay Bassos Ordusunda 10.000 yunan, Giridə hücuma keçdi. Girid müsəlmanları öldürülməyə başlandı. 1891-ci ildə Albay Bassos, adanı Yunan kralı adından ələ keçirdiyini elan etdi. Yunanıstan Rumeli sərhəddindən |
Öncə Ayastefanos, sonra da Berlin Anlaşmaları imzalandı. Abdülhəmid, Məclis-i Məbusani dağıdaraq idarəçiliyi əlinə aldı. Berlin Konqresi başlamamışdan öncə də İngiltərə Kipri işğal etdi. Avstriya Bosniya-Hersoqovinanı, Fransa Tunisi, İngiltərə də Misiri aldı. Cənubi Rumeli əyaləti də Bolgarıstana qatıldı (1885). Albay Bassos Ordusunda 10.000 yunan, Giridə hücuma keçdi. Girid müsəlmanları öldürülməyə başlandı. 1891-ci ildə Albay Bassos, adanı Yunan kralı adından ələ keçirdiyini elan etdi. Yunanıstan Rumeli sərhəddindən Osmanlına hücum etdi və cavab olaraq Osmanlı Dövləti Yunanıstana qarşı müharibəyə başladı. Ədhəm Paşanın rəhbərliyi altında olan Osmanlı ordusu bir çox döyüşdə Yunan ordularını məğlub etdi. Yunanıstan sülh istəmək məcburiyyətində qaldı və 1897-ci ildə [[İstanbul sülhü]] imzalandı. Bir müddət sonra [[Girid]] də Osmanlı Dövlətindən ayrılmış oldu. Makedoniyada 1902-ci ildə etirazlar başladı. II Abdülhəmid, Hüseyin Hilmi Paşanı Saloniki, Manastır və Kosova müfəttişi təyin etdi. 1908-ci ildə Məşrutiyət yenidən elan edildi. Çox keçmədən də II Abdülhəmid taxtdan endirildi. Bu isə Osmanlı İmperiyasının yıxılması üçün atılan son addım oldu. [[İtaliya]], Trablusqarpa hücum etdi. Oniki ada İtalyan donanması tərəfindən işğal edildi. |
||
[[Trablusqarp]] və Oniki-ada İtaliyaya verildi. Osmanlı orduları, dörd Balkan dövləti qarşısında məğlubiyyətə uğradı. Balkan dövlətləri Çatalcaya qədər gəldilər. 30 May 1913-cü ildə Londonda imzalanan anlaşmaya görə; Midya-Ənəz xətti Osmanlı Dövlətinin sərhəddi oldu. Ədirnə, Bolqarıstanda qaldı. Girid də əldən çıxdı. Bir müddət sonra Osmanlı Dövləti, Kırklareli və Ədirnəni geri aldı. Balkan döyüşlərindan sonra, [[Birinci dünya müharibəsi]] başladı. Osmanlı Dövləti, Almaniyanın tərəfində Fransa, İngiltərə və Rusiyaya qarşı döyüşə başladı (11 noyabr 1914). Döyüş 4 il davam etdi. Anadoluda Ruslara, İraq, Suriya, Fələstin və Misirdə İngilislərə qarşı döyüşdü. Almaniya, Avstriya və Bolgarıstan ilə birlikdə Osmanlı Dövləti də, İngiltərə-Fransa qarşısında məğlub oldu. 30 oktyabr 1918-ci ildə [[Mudros müqaviləsi]] imzalanaraq döyüşlərə son verildi. Bu arada [[V Mehmed Rəşad]] öldü və yerinə [[VI Mehmed Vahideddin]] sultan oldu. Bu zaman düşmənlər İstanbula soxuldu. Qars erməni hərbi dəstələri, Ərdahan gürcü hərbi dəstələri, Antalya İtaliya, İzmir Yunanıstan, Urfa, Antep, Maraş və Adana Fransa tərəfindən işğal edildi. İstanbuldakı Məclisi Məhbusan (Osmanli parlamentinin aşağı palatası) Missaki Milli (Milli And) aktını qəbul edərək dövlətin bütövlüyünün milli hüdüdlar çərçivəsində toxunulmaz olduğunu bəyan etdi. Sevr muqaviləsinin ratifikasiyasını rədd eden parlament üzvlərinin həbsini qərara alan Britaniya işğal rejimi kütləvi tədbirlərə əl atmağa başladığı anda Məclis üzvləri Anadoluya keçərək, mübarizəyə Mustafa Kamal Paşanın öndərliyində Ankaradan davam etdilər. 23 aprel 1920-ci ildə Böyük Millət Məclisi toplandı. Əldə qalan torpaqların müdafiəsi və qorunmasını Məclis öz üzərinə götürdü. TBMM yeni dövlət yaratmaq məqsədi ilə yaradılmamışdı, İstanbuldakı şərtlərin uyğunsuzluğu səbəbindən Anadoluya keçən Məclis üzvlərinin formalaşdırdığı Ankara parlamenti simvolik anlamda sultanın, real kontekstde millətin maraqlarının müdafiəsini həyata keçirən qurum idi. 1921-ci il Konstitusiyası Sultan barədə heç bir müddəa nəzərdə tutmasa da, hüquqi baxımdan siyasi sistemdə monarxın qalma ehtimalını tam istisna etmirdi. Lakin Mustafa Kamal hakimiyyətin bütün ünsürləri üzərində nəzarətə sahib olduqdan sonra, mərhələli əsasda konstitusiyalı monarxiyadan cümhuriyyətə keçid prosesini surətləndirdi. 1 oktyabr 1922-ci il tarixində TBMM səltənəti qalıdırmaqla padşahlığı ləğv etdi. Yalnız xəlifə ünvanını saxlayan Osmanlı ailəsinin rəisi bu ünvandan 1924-cü ildə məhrum edildi. 1922-ci ildə TBMM tərəfindən təyin edilən və formal əsasda belə heç bir siyasi hakimiyyəti olmayan Xəlifə II Əbdülməcidin dini hakimiyyəti iki il sonra parlament qərarı ilə ləğv edildi, Osmanlı Xanədanının bütün üzvlərinin ölkədən xaric edilməsi haqqında qanun çıxarıldı və Osmanlı sultan ailəsinin bütün üzvləri Türkiyə dövlətini tərk etdilər. Osmanlıların səltənəti bir tək sülalədən gələn tarixin ən uzun ömürlü səltənəti olmuşdur. |
[[Trablusqarp]] və Oniki-ada İtaliyaya verildi. Osmanlı orduları, dörd Balkan dövləti qarşısında məğlubiyyətə uğradı. Balkan dövlətləri Çatalcaya qədər gəldilər. 30 May 1913-cü ildə Londonda imzalanan anlaşmaya görə; Midya-Ənəz xətti Osmanlı Dövlətinin sərhəddi oldu. Ədirnə, Bolqarıstanda qaldı. Girid də əldən çıxdı. Bir müddət sonra Osmanlı Dövləti, Kırklareli və Ədirnəni geri aldı. Balkan döyüşlərindan sonra, [[Birinci dünya müharibəsi]] başladı. Osmanlı Dövləti, Almaniyanın tərəfində Fransa, İngiltərə və Rusiyaya qarşı döyüşə başladı (11 noyabr 1914). Döyüş 4 il davam etdi. Anadoluda Ruslara, İraq, Suriya, Fələstin və Misirdə İngilislərə qarşı döyüşdü. Almaniya, Avstriya və Bolgarıstan ilə birlikdə Osmanlı Dövləti də, İngiltərə-Fransa qarşısında məğlub oldu. 30 oktyabr 1918-ci ildə [[Mudros müqaviləsi]] imzalanaraq döyüşlərə son verildi. Bu arada [[V Mehmed Rəşad]] öldü və yerinə [[VI Mehmed Vahideddin]] sultan oldu. Bu zaman düşmənlər İstanbula soxuldu. Qars erməni hərbi dəstələri, Ərdahan gürcü hərbi dəstələri, Antalya İtaliya, İzmir Yunanıstan, Urfa, Antep, Maraş və Adana Fransa tərəfindən işğal edildi. İstanbuldakı Məclisi Məhbusan (Osmanli parlamentinin aşağı palatası) Missaki Milli (Milli And) aktını qəbul edərək dövlətin bütövlüyünün milli hüdüdlar çərçivəsində toxunulmaz olduğunu bəyan etdi. Sevr muqaviləsinin ratifikasiyasını rədd eden parlament üzvlərinin həbsini qərara alan Britaniya işğal rejimi kütləvi tədbirlərə əl atmağa başladığı anda Məclis üzvləri Anadoluya keçərək, mübarizəyə Mustafa Kamal Paşanın öndərliyində Ankaradan davam etdilər. 23 aprel 1920-ci ildə Böyük Millət Məclisi toplandı. Əldə qalan torpaqların müdafiəsi və qorunmasını Məclis öz üzərinə götürdü. TBMM yeni dövlət yaratmaq məqsədi ilə yaradılmamışdı, İstanbuldakı şərtlərin uyğunsuzluğu səbəbindən Anadoluya keçən Məclis üzvlərinin formalaşdırdığı Ankara parlamenti simvolik anlamda sultanın, real kontekstde millətin maraqlarının müdafiəsini həyata keçirən qurum idi. 1921-ci il Konstitusiyası Sultan barədə heç bir müddəa nəzərdə tutmasa da, hüquqi baxımdan siyasi sistemdə monarxın qalma ehtimalını tam istisna etmirdi. Lakin Mustafa Kamal hakimiyyətin bütün ünsürləri üzərində nəzarətə sahib olduqdan sonra, mərhələli əsasda konstitusiyalı monarxiyadan cümhuriyyətə keçid prosesini surətləndirdi. 1 oktyabr 1922-ci il tarixində TBMM səltənəti qalıdırmaqla padşahlığı ləğv etdi. Yalnız xəlifə ünvanını saxlayan Osmanlı ailəsinin rəisi bu ünvandan 1924-cü ildə məhrum edildi. 1922-ci ildə TBMM tərəfindən təyin edilən və formal əsasda belə heç bir siyasi hakimiyyəti olmayan Xəlifə II Əbdülməcidin dini hakimiyyəti iki il sonra parlament qərarı ilə ləğv edildi, Osmanlı Xanədanının bütün üzvlərinin ölkədən xaric edilməsi haqqında qanun çıxarıldı və Osmanlı sultan ailəsinin bütün üzvləri Türkiyə dövlətini tərk etdilər. Osmanlıların səltənəti bir tək sülalədən gələn tarixin ən uzun ömürlü səltənəti olmuşdur. |
||
08:50, 24 aprel 2021 tarixindəki versiya
.svg)
![Gerb[d]](/wiki/Fayl:Coat_of_arms_of_the_Ottoman_Empire_(1882%E2%80%931922).svg)
Osmanlı dövləti və ya Osmanlı imperiyası[2] (Osmanlı türkcəsində: دولت عالیه عثمانیه Devlet-i Aliyye-i Osmâniyye,[3] Türkcədə: Osmanlı Devleti və ya Osmanlı İmparatorluğu) — oğuz türklərindən biri olan Osman bəyin qurduğu Osmanlı sülaləsinin hakimiyyəti altında yer tutmuş çoxmillətli sünni müsəlman dövlət. 1922-ci ildə səltənətin qaldırılması və monarxiyadan respublikaya keçidin rəsmiləşməsindən sonra Türkiyə dövlətinin tarixində Osmanlı dönəmi bitmiş, dövlət mövcudiyyətinə cümhuriyyət olaraq davam etmişdir.
Əsası 1299-cu ildə müasir Türkiyənin Biləcik vilayətinin Söyüdlü şəhərində Osman bəy tərəfindən Osmanoğulları Bəyliyi kimi qoyulmuşdur. Osmanlı dövləti tarixdə məşhur Bizans İmperiyasına son qoyaraq onun paytaxtı Konstantinopolu ələ keçirmiş və öz paytaxtına çevirmişdir. Konstantinopolun adı dəyişdirilmiş və İstanbul adı verilmişdir. XVII əsrdə özünün ən qüdrətli dövrünü yaşayan dövlət üç qitəyə yayılmışdır. Dövlət ən geniş sərhədlərinə 1683-cü ildə — II Vyana mühasirəsinədək davam etmişdir. Bu zaman Osmanlı imperiyası Avropada Macarıstandan Anapaya, Asiyada Kiçik Asiyadan İraq, Azərbaycan və Cənubi Azərbaycanı əhatə etmişdir. Afrika qitəsində Şimali Əlcəzair, Liviya (Trablusqarp), Misir və Somali Osmanlı tabeçiliyinə keçmişdir.
Osmanlının mahiyyətcə əsası 1077-ci ildə Səlcuqlular tərəfindən qurulan Rum sultanlığının tarixində ikinci mərhələni nəzərdə tutur. İmperiya qərbdə Türkiyə imperiyası olaraq tanınırdı. Dövlətin qurucusu tarixi Türkiyədə və Balkan yarımadasında Osman Ağa (Osman Qazi) adlandırırdılar.
Xarakteristika
Osmanlı islam dövləti idi və özünü elə də tanıyırdı.[4] Türk tarixçisi Xəlil İnalcık qeyd edir ki Osmanlının kimliyi qeyriadi idi və o türk dövləti deyildi.[5] Osmanlı İmperiyası öz siyasi sahəsindəki yüzlərlə xalqı əhatə edirdi və genişləndikcə hökmdarlar və idarə edənlər iki fərqli təbəqə oldular. Bütün kosmopolit dairələr Osmanlı sinfini təşkil edirdi; türk əhalisi isə türk sinfini. İki sinif bir-birini bəyənmirdi. Osmanlı təbəqəsi özünü "hakim xalq" (millet-i hakime) kimi görürdü və türklərə tabe olanları "aşağı xalq" (millet-i mahkure) kimi qəbul edirdi. Osmanlılar həmişə türklərə "eşşək türklər" deyirdilər; bir məmur şəhərə gələndə hamı qaçmağa çalışırdı, çünki Osmanlılar gəlirdi.[6] İmperiya quruluşunun formalaşması prosesində türkman köçəriləri dövlətin qurucuları olsalar da, Osmanlının onlara münasibəti pisləşdi. XVI-cı əsrdə Osmanlının türk xarakteri daha güclü olan sünni-islam xarakteri tərəfindən yox edildi və dövlətin ərazisi XX-ci əsrə qədər ərəb-fars mədəniyyətinin hegemonluğu altına düşdü[7].
Fars mədəniyyətinin və farsların nüfuzu və təsiri Osmanlının mədəni və intellektual həyatında çox güclü idi. Məsələn Sultan II Mehmed fars dilinə və ədəbiyyatına olan sevgisini qeyd edirdi və buna görə də ən böyük vəzifələrə farsları təyin edirdi, bu isə, türklər arasında paxıllığa səbəb olurdu[8]. Farsca oxuma və yazmağı bilmək çox vacib idi. Onsuz ali qanunverici, dini və inzibati dairələrdə savadlı insan üçün çətin idi[9]. XVI-cı əsr ərzində Osmanlılar özlərini Sasani mənşəyi ilə bağlayırdılar. Osmanlı müəllifləri isə sultanları tərifləmək üçün onları "Şahnamə" əsərindən olan fars hökmdarları Firudin, Cəm, Dara, Xosrov və başqaları ilə müqayisə edirdilər[10][11]. Bundan əlavə müəlliflər Osmanlını "Şahnamə"-də olan İran, Səfəviləri isə Turan kimi təqdim edirdilər. Hətta Sultan I Səlim belə Şah I İsmayıla 1514-cü ilin aprelində yazdığı məktubunda özünü fars hökmdarları olan Keyxosrov və Dara ilə müqayisə edirdi, öz rəqibi İsmayılı isə türk hökmdarı Əfrəsiyabla. Bunun səbəbi Osmanlını Qədim İranın varisi, Səfəviləri isə bölgənin işğalçıları kimi təqdim etmək idi[11][12]
Osmanlılar dini nüfuzlarından bəhs etmək istədikdə "Memalik-i İslam"-ı istifadə edirdilər; Osmanlı xanədanını göstərmək üçün "Al-i Osman"-dan istifadə edirdilər; ya da coğrafi baxımdan bir dövlətin təyin edilməsi tələb olunduqda, Roma imperiyasından miras qaldıqları əraziləri təyin edib "Memalik-i Rum" deyirdilər. Şərq sakinləri ümumiyyətlə Osmanlıları "Rum" olaraq qəbul edirdilər. Avropalılar isə Osmanlı imperiyasını Türkiyə adlandırırdılar. Amma imperiyaçı Osmanlı cəmiyyətində "Türk" ifadəsi nadir hallarda işlənilirdi və yalnız kifayət qədər təhqiramiz bir mənada, Anadolu kəndlərindən bir köçəri türkmanı, daha doğrusu cahil və kirli bir türk kəndlisini istinad etmək üçün. İstanbuldan olan bir Osmanlı bəyini türk adlandırmaq onu təhqir etmək demək idi.[13] Osmanlı sultanları XVIII-ci əsrə qədər romalı kimliklərinin əsasında[5] "sezarların sezarı" titulu daşıyırdı.[14] Bizansın fəthindən sonra Osmanlı padşahları sənədlərdə orta əsr serb dilində "çar, veliki çar" kimi titullardan istifadə edirdilər. Osmanlı şairləri padişahlarını "Roma Sezarları" (Kayser-i Rum), tarixçiləri isə "Sezar hökmdarlığının varisi" olaraq tərifləyirlərdi. Yunan dilindəki məktublarında II Bəyazid özünü "Basilius Basileon" və ya "Magistus basileum" adlandırırdı. Sultan Süleyman Qanuni bir məktubda özünü "Roma Sezarı" kimi təqdim edir. Osmanlı hökmdarlarının məktublarında titulların uzun bir siyahısında birinci yeri tutan, "dövrü idarə edən Sezar", "Sezar" və "Cəmşid taxtının varisi" kimi başlıqlar, tək dünya dövlətinə iddialarından bəhs edir. Osmanlılar fövqəladə hallara görə yeni güclənən Avropa dövlətlərinin hökmdarlarının sezar titulunu tanımaq məcburiyyətində qaldılar.[15]
Türk tarixçisi İlbər Ortaylı Osmanlını "Müsəlman Roma" adlandırır. O qeyd edir ki, Yaxın Şərqdə və Aralıq dənizi bölgəsində Osmanlı Roma imperiyasına bənzər yeganə dövlət idi. Osmanlı dövləti türk dilini işlətdiyinə baxmayaraq, onun dövlət xadimlərinin əksəriyyəti erməni və yunanlardan ibarət idi, xüsusi ilə də XIX-cu əsrdə. Bununla birlikdə dövlətin təşkilati mədəniyyəti və sosial qarışığı Roma imperiyasındakı kimi qurulmuşdu.[5] Osmanlı tarixçisi Mustafa Əli Gelibolulu (1541–1600) osmanlı kimliyini rum, yəni romalı kimi yazırdı.[16]
Osmanlının hakimiyyəti və ordusu yəniçərilər (əsasən yunanlar, serblər və albanlar)[17] balkan millətləri arasından olan dəvşirmələrdən ibarət idi. Onları uşaq vaxtından "qul" kimi götürüb, təhsil verib böyük vəzifələrə təyin edirdilər. Qızları isə sultanların hərəmlərinə göndərirdilər. Nəticədə qul qadınların oğulları Osmanlı sultanları olurdular, qızları isə keçmişdə Balkanlardan qul olan yüksək rütbəli nazirlərə və hərbi qulluqçulara ərə gedirdilər[18]. Yəni Osmanlını idarə edənlər türklər yox, islamı qəbul etmiş xristianlar və ya onların nəsilləri idi[19]. Məsələn Sultan Süleyman Qanuninin 24 vəzirindən 19-u dəvşirmə idi. İbrahim paşa Parqalı bürokratiyada hakim olan dəvşirmə sinifinin nümayəndələrindən biri idi[20]. Mustafa Əli Gelibolulu qeyd edirdi ki dəvşirmələr türklərdən daha etibarlı idilər və əvvəlcə "bəylərbəy" və "bəy" türklərə verilmirdi. O türklərə "ürəkləri pis əməllərlə və kinlə dolu olan" deyərək şikayət edirdi ki, artıq onlar pul verərək yüksək vəzifələrə çıxırdılar[21].
Yəniçərilərin hökümətə təsiri böyük idi. Məsələn 1466-cı ildə yəniçərilər sultan II Mehmedi taxtdan imtina etməyə məcbur etdilər. 1512-ci ildə də sultan I Səlimin xeyrinə sultan II Bəyazidi taxtdan imtina etməyə məcbur etdilər[22]. Venesiya səfiri Andrea Foskolo bu dövrdə yəniçərilər haqqında "onlar hökm sürüllər və ölkəni idarə edirlər" yazırdı[23]. Yəniçərilər 1622-ci ildə sultan II Osmanı öldürərək yerinə I Mustafanı gətirdilər[22].
Tarix
Osmanlı türk imperiyası türklərin tarixi nüfuz dairəsi baxımından ən böyük nailiyyəti olub, ən geniş ərazini əhatə edir. 623 il davam edən bu böyük imperiya Aralıq dənizi və Qara dənizi əhatə edən Asiya, Avropa və Afrika qitələrində yüz illər boyu hökm sürüb. Müxtəlif irq və dinlərdən olan bir çox xalqı torpaqları ilə birlikdə bir dövlətdə birləşdirib. Tarixdə belə geniş torpaqlara bu qədər uzun hökmranlıq edən digər quruluş Roma imperiyası və Britaniya imperiyası olmuşdır. Osmanlı türk imperiyasında 36 sultan hökmranlıq etmiş və 1517-ci ildən etibarən xəlifəlik adı ilə də İslam dünyasının dini hökmranlığını öz üzərinə götürmüşdür. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, dövlət Afrikada 395 il (1517–1912), Avropada 561 il (1363–1912;1913–1922), Asiyada bütün hakimiyyəti boyu (623 il) qalmışdır.
Bəylikdən imperiyaya
Osmanlı türk imperiyasının əsasi 1299-cu ildə müasir Türkiyənin Biləcik vilayətinin Söğütlü şəhərində Osman bəy tərəfindən Osmanoğulları bəyliyi kimi qoyulmuşdur. Osmanbəy 12 il uğraşdan sonra Bursa şəhərini fəth etdi. Bəzi tarixçilərə görə, Osmanlı dövlətinin qurucusu Osman Bəyin atası Ərtuğrul Qazidir. Türkiyənin "TRT 1" kanalından yayımlanan "Diriliş Ərtuğrul" filmi məhz buna əsaslanır. Digər mənbələrdə onun atası Gündüz Alp (və ya Süleyman Şah) onun atası Kaya Alp, onun atası Gündüz Alp bəyliyin əsasını qoymuş şəxslər kimi tanınır. Bu adlı-şanlı ailə Oğuz türklərinin 24 boyunun ən nüfuzlularından olan QAYİ tayfa ittifaqının başçısı idi. Osman bəyin atası Ərtuğrul Qazi, Səlcuq sultanı Ələddin tərəfindən Bizans sərhəddinə "uc bəyi" olaraq təyin edilmişdi. Ərtuğrul Qaziyə yurd kimi verilən ərazi bugünkü Bursa, Kütahya və Biləcik vilayətlərinin sərhədlərinin birləşdiyi yerdir. Sonradan Söyüdlü qəsəbəsi Bizansdan alınaraq mərkəz edilib. Səlcuqlu Dövlətində uc bəyliklərinin vəzifəsi dövlətin sərhədini qorumaq və xristianlara qarşı müharibə etməkdən ibarət idi. Tarixi mənbələrə əsasən Ərtoğrul Qazi 1281 (1282)-ci ildə vəfat edib. Yerinə isə ailənin ən kiçik oğlu olmasına baxmayaraq, çox üstün keyfiyyətlərə malik Osman Bəy seçildi və uc bəyi oldu. Osman Bəy ağıllı siyasət və döyüş qabiliyyəti ilə qonşuları olan Bizans hakimləri ilə gah dostluq münasibətləri qururdu, gah da müharibələr edirdi. Ağıllı siyasət Osman Ağaya yeni ərazilər qazandırdı. Qısa zamanda Bizansdan xeyli torpaq ələ keçirən Osman bəy Bursa və İzniki də fəth etdi. Yarhisar və Qaracahisar hakimlari ilə birlik qurdu. Bundan sonra 1288-ci ildə Qaracahisarı ələ keçirdi. Osman bəy, Biləcik və Yarhisar qalalarını da aldı. 1299-cu ildə Yarhisar hakiminin qızı Nilufərlə oğlu Orxan Bəyi evləndirdi. I Murad ilə Süleyman Paşa bu nikahdan dünyaya gəldilər. Osman Bəy 1299-cu ildə Osmanlı dövlətinin müstəqilliyini elan etdi. 1301-ci ildə Yenişəhər ilə Yundhisarı aldı və Yenişəhəri paytaxt elan etdi. Bundan sonra Yenişəhərin ətrafındakı kənd və qəsəbələri alan Osman bəy, 1303-cü ildə İzniki ələ keçirdi və Bursa hakiminin topladığı birliyi dağıtdı. Sonra isə bu şəhəri aldı. Osman bəy, Bursanı fəth etdiyi ildə, 1326-cı ildə vəfat etdi.
Osman Qazi 1326-ci ildə vəfatı nəticəsində yerinə oğlu Orxan Qazi keçdi. Bundan istifadə edən Ankara ahiləri şəhəri yenidən ələ keçirdilər. 1329-cu ildə paytaxt Bursa şəhərinə köçürüldü. Bursada ilk Osmanlı sikkələri kəsildi. Orxan qazi bizansları Anadoludan qovdu. Maltəpə döyüşündə Bizans ordusu məğlub oldu. 1356-cı ildə hakimyətə Sultan I Murad gəldi.
I Murad Xüdavəndigarın hakimiyyəti və Balkan yarımadasının işğalı
1356-cı ildə hakimiyyətə I Murad gəldi. 1363-cü ildə Çorlu və Lüləburgazı ələ keçirdi. Komandanlarından Evranos bəy və Hacı İlbəyi də Malkara, Kəşan, İpsala, Dədəağac və Dimatokanı Osmanlı torpaqlarına qatdılar. Lala Şahin Paşa da Ədirnəni aldı. Filibə və Gümülcinə də Osmanlıların əlinə keçdi. Bundan sonra Ədirnə üzərinə yürüş başlandı. Kızılağac, Yanbolu, İhtiman, Samokov, Aydos, Karinabat, Sozapol və Hayrabolu alındı. Bolqar kralı Osmanlı himayəsinə keçdi. Bacısı şahzadə Mariyanı I Murada verdi. Çirməndəki savaşda Serblər məğlub edildi və 1371-ci ildən Serblər Osmanlıların himayəsinə keçdi.
Çirmən müharibəsində 800 nəfər türk 70000 serb-bosna-bolqar qoşunlarını məhv etmişdir. Gecə vaxtı Osmanlı yeni-çəriləri manevr etmək istəyirdi. Onlardan birinci dəstə Ədirnə ətrafından 3 yerə parçalandı. Hər 50 nəfərlik qrup gözləmədən qoşuna ikisi öndən biri arxadan olmaqla hücum etdi. 40000 nəfər qılıncdan keçirildi. Buna əsas səbəb qoşunun əksər hissəsinin yatması, gözətçilərin diqqətli olmaması və qəflətən qorxuya düşmələridir. Arxaya qaçan düşmən 1371-ci ildə Məriç çayınadək irəlilədi. Amma önlərinə 650 nəfərlik dəstə çıxdı. Döyüş başlandı. Serblərin dəhşətə gəldiyi döyüşdə 25000 nəfər daha Məriç çayını al qanlara boyadı. 5000 nəfəri qalmış Serb komandir biabırcasına məğlubiyyətə baş əymiş I Muradın əlindən öpmüşdür. Osmanlı ordusu 133 nəfər şəhid vermişdir.
I Murad Bursaya dönüb oğlu I Bəyazidi Süleyman Şahın qızı ilə evləndirdi. Kütahya, Tavşanlı, Simav və Əmət gəlinin çehizi olaraq Osmanlılara verildi. Ağşəhər, Yalvaç, Yenişəhər, Qaraağac və Əğri Həmidoğlu Hüseyin bəydən satın alındı. 1385-ci ildə Teymurdaş Paşa, İstıp, Manastır və Ahri vilayətlərini ələ keçirdi. Bolqarıstanın paytaxtı Sofiya Osmanlı hakimiyyətinə keçdi. Serb və Bosniya kralları, Xorvat və Albaniya şahzadələri Osmanlılara qarşı birləşdi və 30.000 nəfərlik bir ordu ilə Teymurdaş Paşanı Plosnik deyilən yerdə məğlub etdilər. Bundan yararlanmaq istəyən avropalılar, Xaçlı Birliyi qurdular. I Murad, hələ bu birləşmədən öncə Əli Paşa ilə Bolqar kralını və Dobruca şahzadəsini məğlub edərək, onların Xaçlı Birliyinə qoşulmasını önlədi. 1388-ci ilin əvvəlində I Murad Ruməliyə keçdi və iki ordu Kosovada düzündə qarşılaşdı. Xaçlı Birliyi döyüşdə məğlub edildi. İlk olaraq, xaçlılar Osmanlı ordusunun sol cinahı qeyri-aktiv hərəkətə gətirdilər. Daha sonra Osmanlı ehtiyatları darmadağın edildi. Xaçlılar arxadan Osmanlı mərkəzinə hücum etdilər. Amma əsas təhlükəni yaddan çıxartdılar. Yenidən hərəkətə gəlmiş Osmanlı sol cinahı yenidən döyüşə atıldı. Bu zaman xaçlılar hər tərəfdən hücum etdilər. Belə proseslər döyüşün 7-ci saatında baş verirdi. Qorxan əsgərlər geri çəkildi. I Bəyazid xaçlıların sol cinahı darmadağın etdi. Qələbə demişkən, I Murad Xüdavəndigar serb əsilli xain Miloş Obiliç tərəfindən qətlə yetirildi. Acıqlanmış Osmanlı ordusu Serbiya kralını döyüşdə öldürdülər. Döyüşdən qələbə xəbərinin gəlməsindən az sonra Murad əbədi gözlərini yumdu.
İldırım Bəyazidin hakimiyyəti
1389-cu ildə hakimiyyətə I Bəyazid gəldi. Bəyazid I Kosova döyüşündə Osmanlı ordusunun çətin anında ildırım kimi sürətli yetişdiyi üçün ona bu təxəllüs verilmişdir. I Muradın ölümündən faydalanmaq istəyən Anadolu hakimləri ittifaq (Aydınoğulları, Saruxanoğulları, Gərmiyanoğulları, Məntəşəoğulları, Həmidoğulları bəylikləri) quraraq Osmanlına qarşı savaş elan etdilər. Əsas məqsədləri itirilmiş torpaqları geri almaq idi. 1389-cu ildə İldırım Bəyazid, onların Anadoludakı hakimiyyətlərinə son qoydu. Bir il sonra isə Qaramanlılarla, Bəyşəhəri Osmanlılara vermək şərtiylə sülh bağlandı. İldırım Bəyazid, 1396-cı ildə İstanbulu bir üzük kimi mühasirəyə aldı. Bu qəlibiyyət Xaç Yürüşünə səbəb oldu. Niğboluda baş vermiş döyüş Xaçlı Birliyi məğlub oldu. Sonra İstanbulun işğalına davam edildi. Anadoluhisarı qalası tikdirildi. İstanbulun işğalını vəzir Əli Paşaya tapşıran İldırım, Anadoluya gedərək Konyanı Osmanlı torpaqlarına qatdı. Qazi Bürhanəddinin ölkəsi və Malatya ələ geçirildi. Amma Teymur ilə Bəyazidin münasibətləri kəskinləşdi. Teymur Qarabağdan hərəkət edərək Sivası və Xarput qalalarını ələ keçirdi. Bəyazid xan sülh olmayacağını anlayıb bütün qoşunu Bursaya çağırdı. 80000 nəfər sayıldı. Ordu Ankarayadək irəlilədi. Teymur elçi ilə barış təklif etdi, amma bir şərt daxilində: Bəyazid Teymurun hüzuruna gələcək, üzr istəyəcək. Qarşılığında Sivas Osmanlına geri veriləcəkdi ki, Bəyazid baş əyməyi qəbul etmədi. Tokatdan keçərək Sivasa xeyli yaxınlaşdı. Sivas meşəlik idi. Əksəriyyəti piyadalardan qurulmuş Osmanlı ordusu üçün belə vəziyyət xeyli əlverişli idi. Amma Teymur Sivası tərk etdi. Bəyazid onu təqib etdi. Bununla da, Teymurun istədiyi oldu. Teymur döyüş yerini özü seçməklə bərabər, Osmanlı ordusunu yoracaqdı. Teymuri ordusu Ankara çatdı. Ankara qalası mühasirəyə alındı. Amma Bəyazidin gəlmə xəbərini eşidən Teymur qoşunları şəhərdən çəkərək Ankara Çubuq ovalığına gətirdi. Əsası süvarilərdən təşkil olunmuş Teymuri ordusu düzənlik ərazidə Osmanlı ordusunu gözləyirdi. Səhər vaxtı namazlar qılındı və döyüş başladı. Teymurun 32 döyüş fili var idi. Bu fillər Osmanlı ordusuna xeyli itkilər verdirdi. Digər bir tərəfdən Ruməli və krım tatarları tərəf dəyişdirdi. Yerdə qalan qoşun qaçdı. Bəyazid bir neçə paşası və fədakar əsgərləri ilə birlikdə təpə başında müdafiə olunurdu. Bu vaxt paşalardan biri irəli çıxaraq "Nə oldu, Bəyazid xan! Çox güvəndiyin o oğulların haradadır indi?". Söz götürməyən Bəyazid atını düşmən üzərinə sürdü. 3 nəfəri qılıncdan keçirdi. Amma əsir düşdü.
İldırım Bəyazidin 1402-ci il Ankarada məğlubiyyət xəbərini eşidən Roma papası Avropa ölkələrinin kilsələrində üç gün aramsız, kilsə zənglərinin sədaları altında Teymur üçün şükranlıq duaları oxutdurmuşdu. Teymur Osmanlı dövlətini zəiflətmək üçün bəyliklərin müstəqilliyini bərpa etdi, Osmanlıların hakimiyyəti altında olan əraziləri isə Bəyazidin 4 oğlu arasında bölüşdürdü.
Osmanlı imperiyası Səltənət fasiləsi (Fetrət dövrü) illərində (1402–1413)
1403-cü ildə İldırım Bəyazid öldü. Onun ölümündən sonra, oğullarından Süleyman Rumelidə, İsa Çələbi Balıkəsirdə, Məhməd Çələbi Amasyada və Musa Çələbi Bursada padşahlıq elan etdilər. Bəyazidin oğulları arasında gedən hakimiyyət mübarizəsi Osmanlı dövlətini xeyli zəiflətdi. Nəticədə Çələbi Məhməd tək hökmdar vəziyyətinə gəldi.
Osmanlı dövləti artıq imperiyadır
Şablon:Qaralama-az Ancaq I Məhmədin 1421-ci ildə vəfatından sonra yerinə oğlu II Murad keçdi. Qardaşı Mustafanın üsyanını yatırdı. Bizansın əksər hissəsini işğal etdi. Venesiyalılarla döyüşdü. Eğriboza və Moraya axınlar edildi. 1430-cu ildə Saloniki venesiyalılardan alındı. Əflak və Serbiya yenidən Osmanlı Dövlətinə qatıldı. 1437-ci ildə Həmideli, Daşeli, Konya, Bəyşəhər alındı. II Murad taxtı oğlu Məhmədə verdi. Bu isə Xaçlı Birliyinin yeni basqınlarına səbəb oldu. II Murad, Osmanlı ordusunun başına təkrar geçərək Xaçlı Birliyini Varnada məğlub etdi və yenidən padşah oldu. 1448-ci ildə bir Xaç ordusunu da Kosovada məğlub etdi. II Murad buradan Albaniyaya səfər etdi. Akçahisar mühasirəyə alındı, amma alına bilmədi. 1451-ci ildə II Murad öləndən sonra yerinə oğlu Mehmed padşah oldu. II Mehmed, İstanbulu mühasirəyə aldı. 53 gün davam edən bir mühasirədə 29 May 1453-cü ildə şəhəri fəth etdi. Serbiya və Mora ələ keçirildi. Egey dənizində Limni, Taşoz, Midilli, İmroz və Eğriboz adaları Osmanlıların əlinə keçdi. Fatih Sultan Mehmed sonra 1461-ci ildə Trabzon imperiyasına son qoydu. Krımdakı Genuya koloniyaları ələ keçirildi. Krım Osmanlı Dövlətinə qatıldı. 1473-cü ildə Ağqoyunlulara qarşı səfərə çıxdı. 1474-cü ildə Qaraman Bəyliyinə son qoyuldu. 1480-ci ildə Gədik Əhməd Paşa, İtaliyanın fəthi üçün səfərə çıxdı. Otranto qalasını ələ keçirdi. Fatehin ölümü səbəbindən İtaliyanın fəthi mümkün olmadı. Fatih 1481-ci ildə Misir səfərinə çıxdı, ancaq Gəbzədə öldü.
Yerinə oğlu II Bəyazid keçdi. Cem Sultan Bəyazid ilə mücadilə etdi. Cem Sultan Rodos döyüşçülərinə, oradan da Papaya sığındı. Neapolda 1595-ci ildə öldü. Cem Avropada olan zaman, Bəyazid önəmli səfərlərə girişməkdən çəkindi. Bəyazid zamanında Bosniya və Herseqovina Osmanlı hakimiyyətinə qatıldı. Məmlüklərlə Çukurovada 1485-ci ildə başlayan döyüşlər altı il davam etdi. Döyüşlər Tunis hökmdarının vasitəçiliyi ilə sona çatdı. Çukurovada Osmanlıarın əlinə keçirdiyi yerlər, Məkkə və Mədinəyə aid olduğundan, Misirlilərə geri verildi. Morada İnəbahtı, Modon, Koron ilə Adriatik dənizi sahillərindəki Draç limanı ələ keçirildi.
Bəyazidin həyatının son illərində oğulları arasında səltənət çəkişməsi başladı. Yeniçərilər, qəhrəmanlığına və cəsarətinə heyran olduqları Yavuz Səlimin tərəfini tutdular. 1512-ci ildə Bəyazid, taxtı Səlimə verməyə məcbur oldu. Səlim ilə Şah İsmayıl arasında Çaldıranda baş verən döyüşdə, Şah İsmayıl məğlub oldu. Cənubi Anadolu Osmanlıların əlinə keçdi. Sonra Dulqədiroğullarının ölkəsi ilə Maraş və Əlbistan fəth edildi. Məmlüklar öncə Mərcidabikdə (1516), sonra da Ridaniyədə (1517) məğlub oldular. Suriya, Misir və Hicaz Osmanlı idarəçiliyinə keçdi. Rəvayətlərdən birində belə deyilir: "Misirə səfər edən Yavuz Sultan Səlim Misirin alma bağlarından keçərkən, orduya DUR əmri verir. Bütün əsgərlərinin heybələrini yoxladan Səlim deyir: Əgər bir əsgərimin heybəsində alma tapsaydım, səfərimi yarımçıq qoyacaqdım". Yavuz Sultan Səlim yeni səfər üçün Ədirnəyə gedərkən Çorluda öldü (1520). Yerinə oğlu Süleyman Qanuni hökmdar oldu. Misirdə "Canbçatdı üsyanı" yatırıldı. Belqrad və Rodos Osmanlı torpaqlarına qatıldı. 1526-cı ildə Mohaçda baş verən döyüşdə Macar ordusu məğlub edildi. Macarıstan Osmanlı Dövlətinə bağlı bir krallığa çevrildi. 1529-cu ildə Vyana şəhəri mühasirəyə alındı. Ancaq şəhəri almaq mümkün olmadı. Osmanlı ordusunun çəkilməsindən sonra, Avstriyalılar Budanı təkrar almağa cəhd etdiklərinə görə Qanuni Süleyman 1532-ci ildə Almaniya səfərinə çıxdı. Avstriya torpaqları yağmalandı. Avstriyalılar ilə 1533-cü ildə sülh bağlandı. Sədrəzəm İbrahim Paşa Səfəvi dövlətinə göndərildi. Sonra özü də oraya hərəkət etdi. Bağdad alındı. Bundan sonra Aralıq dənizi səfərləri başladı. Venesiyaya qarşı müharibə elan edildi. Qanuni qurudan, Xeyrəddin Barbaros isə dənizdən hərəkət etdi. 1537-ci ildə Korfu adası mühasirəyə alındı, ancaq alına bilmədən geri dönüldü.
Bir il sonra da Barbaros Prəvəzədə, Xristiyan donanmasına qalib gələrək Osmanlı İmperiyasının Aralıq dənizi hakimiyyətini saxladı. Bu zaman Misir valisi Hadim Süleyman Paşa Hind Okeanında portuqallarla döyüşdü. 1540-cı ildə Macarıstan bir türk əyaləti həddinə gətirildi. 1543-cü ildə Barbaros Hayrəddin Paşa, Fransa kralı I. Françoisə yardım etdiyinə görə vəzifələndirildi. Barbaros, Osmanlı donanmasına qatılan Fransız donanmasıyla birlikdə, Nisi bombardman etdi. Bu arada Qanuni də Əstərgon qalasını aldı. Ertəsi ildə səfəvilərin üzərinə hücuma keçdi. Osmanlı ordusu, Naxçıvana qədər irəlilədi, lakin burda çox qala bilməyib geri döndü. Bağdad və Ərəb İraqı Osmanlına qaldı, Səfəvilər isə Ərzurum, Qars, Ərdahan və Ərzincan qalalarını geri aldılar. Qanuni 1566-ci ildə Zigətvar qalasını almaq üçün yola çıxdı. İşğal davam etdiyi zaman öldü. Ölümündən qısa bir zaman sonra da qala alındı. Yerinə oğlu Səlim keçdi. Səlim zamanında Kipr adası ələ keçirildi (1570). Osmanlı donanmasının böyük bir hissəsi, İnəbahtidə Xaç Birliyi tərəfindən yox edildi. II Səlim 1574-cü ildə vəfat edincə, yerinə oğlu III Murad keçdi. Sokullu Məhməd Paşa sədrəzəmlıqda buraxıldı. Səfəvilərlə 12 il davam edən döyüşlər, Osmanlıların üstünlüyü ilə sona çatdı. 1590-cı ildə İstanbul sülhü imzalandı. Təbriz, Qarabağ, Gəncə, Qars, Tiflis, Şəhərizor, Nəhavənd, Luristan Osmanlı hakimiyyətinə keçdi. Müqavilənin şərtlərinə əsasən, Azərbaycanın Lahican, Qaracadağ, Lənkəran, Xalxal əraziləri istisna olmaq şərti ilə, digər ərazilər, həmçinin Qərbi İran Osmanlı hakimiyyəti altına düşdü.
Osmanlı dövlətinin Səfəvi dövlətinə məğlub olması
Səfəvi dövlətində Məhəmmməd Xudabəndə(1578–1587) taxtdan salındıqdan sonra hakimiyyətə kiçik oğlu Şah I Abbas gəldi. Onun böyük qardaşı Həmzə Təhmasib Mirzə ordunun baş komandanı idi və sui-qəsd nəticəsində öldürülmüşdü. Onun öldürülməsi 1590-cı ildə I İstanbul müqaviləsinin imzalanmasına gətirib çıxardı. Hərbi əməliyyatları genişlədən Şah I Abbas 1603-cü ilədək ordu, inzibati və digər sahələrdə islahat keçirdi. Vahid nizami ordu yaradan Abbas 1603–1612-ci illərdə Osmanlını məğlub etdi. 1612-ci ildə bu iki dövlət arasında II İstanbul və ya Mərənd sülhü imzalandı. 1616-cı ildə İranın Sınıq körpü vilayətində Osmanlı dövləti qış, xəstəlik, aclıq, səfalət və s. səbəblərdən 13 nəfər Səfəvi piyadası şəhid olsa da, 267 süvarinin başını bədənindən ayırdı.
Osmanlı — Avropa müharibələri
Osmanlı-Avstriya müharibəsi yenidən başladı və Osmanlı dövlətinə bağlı olan Ərdəl kralıyla, Əflak və Bog-dan voyvodaları da Avstriya İmperatoru Rudolf ilə birləşərək, Osmanlı Dövlətinə üsyan etdilər.Bu döyüşlər sırasında III Murad öldü. Yerinə oğlu Mehmet keçdi (1595). Bir il sonra Əgri qalası alındı. Haçovada Avstriya ordusu məğlub edildi. Bundan sonra Kanijə qalası alındı. 1601-ci ildə Avstriyalıların qalanı geri almaq üçün elədikləri hücumlar, Tiryaki Hasan Paşanın uğurlu müdafiəsi qarşısında bir nəticə vermədi. Sonra Əstərgon qalası alındı. Ərdəl, Əflâk və Bogdan təkrar Osmanlılara qatıldı. 1606-cı ildə Avstriya ilə Zitvatoruk anlaşması imzalandı. Egri, Kanijə, Uyvar Osmanlılara keçdi. Avstriya döyüşü davam edərkən III Məhməd öldü. Yerinə oğlu I Əhməd keçdi. 1603-cü ildə Osmanlılar Avstriya döyüşləri ilə məşğul ikən, Səfəvi Şahı(Şah Abbas) itirilmiş ərazilərini geri qaytarmaq üçün Osmanlı dövlətinə hücum etdi. Səfəvilərlə döyüşlərin bu ikinci hissəsində İstanbulda imzalanan bir müqavilə ilə son verildi. Səfəvilər hər il Osmanlılara iki yüz ipək verməyi qabul etdilər. Şah Abbas 200 yük ipəyi verməyincə, Səfəvilərlə təkrar döyüş başlandı. Bu dəfə bir uğur əldə edilmədi. 1618-ci ildə imzalanan yeni bir anlaşma ilə döyüşlərə son verildi. Bu arada Anadoluda Cəlali üsyanları başladı. Osmanlı Dövləti zəifləməyə başladı. Əsgəri uğurlar azaldı. Karayamcı, Dəli Hasan, Tavil Əhməd, Qələndəroğlu, Canbuladoğlu kimi Cəlali rəisləri, illərlə mərkəz idarəyə və qapıqulu əsgərlərinə qarşı döyüşdülər. Bu üsyanlar Kuyucu Murad Paşa zamanında yatırıldı. I Əhməddən sonra taxta geçən I Mustafa xəstə idi. Bu səbəbdən taxtdan endirildi. Yerinə II Osman padşah oldu. II Osman zamanında Reç Pospolita kazaklarının Osmanlı torpaqlarına saldırıları nəticəsində meydana gələn döyüşə II Osman da qatıldı. II Osman bu döyüşdə yeniçərilərin nizam-intizamsızlığını gördü və onları ortadan qaldırmağa, yeni bir əsgəri təşkilat qurmağa qərar verdi. Yeniçərilər üsyan etdilər.
1622-ci ildə II Osman taxtdan endirildi və öldürüldü. Yerinə ikinci dəfə I Mustafa gətirildi. I Mustafa qısa bir zaman sonra taxtdan endirilərək yerinə IV Murad padşah oldu. Səfəvilərlə döyüş yenidən başladı. 1624-cü ildə Səfəvilər Bağdadı geri aldılar. Anadoluda Abaza Məhməd Paşa üsyanı, İstanbulda isə Qapıqulu ocaqlarının üsyanı başladı. IV Murad bir nizam-intizam yaratdı və qanlı təmizlik hərəkətləriylə asayişi yenidən sağladı. Dövlət nizamına bir çəkidüzən verdikdən sonra, birinci Səfəvi səfərinə çıxdı. İrəvanı işğal etdi. IV Murad 1640-cı ildə öləndən sonra, yerinə qardaşı İbrahim keçdi. 1645-ci ildə başlayan Girid döyüşündə, Xanya qalası alınmaqla birlikdə adanın böyük bir hissəsi venesiyalılarda qaldı. Venesiyalılar donanmalarıyla Osmanlı sahillərinə hücum etdilər. Bu arada Sultan İbrahim taxtdan endirildi, yerinə oğlu IV Məhməd keçdi. İstanbulda Qapıqulu ocaqları, Anadoluda Cəlali üsyanları və Kritdə torpaq itkiləri davam etdi. 1656-cı ildə Köprülü Məhməd Paşa sədrəzəm oldu. Köprülü Məhməd Paşa, IV Murad dövründəki kimi Osmanlı Dövlətinə əvvəlki qüdrətini qazandırdı. İstanbulda dövlətə qarşı çıxanlar təmizləndi. Venesiyalılar üzərinə gedildi. Venesiya donanması məğlub edilərək adalar geri alındı. Sonra Osmanlı Dövlətinə üsyan etmiş olan Ərdəl kralı üstünə bir səfər edildi. Yanova qalası və daha bəzi qalalar alındı. Abaza Hasan Paşa üsyanı yatırıldı. 1661-ci ildə Köprülü Məhməd Paşanın ölümündən sonra yerinə oğlu Fazil Əhməd Paşa sədrəzəm oldu. Avstriyaya döyüş açıldı və Köprülü Fazil Əhməd Paşa, "Sərdarı-əkrəm" təyin edildi. Uyvar ələ keçirildi. 1664-cü ildə Zərinvar qalası alındı. Fazil Əhməd Paşa sonra Giridə hərəkət etdi. Kandiyə qalası ələ keçirildi (1669). Bəzi kiçik qalalar venesiyalılarda qalmaq şərtiylə Girid adası Osmanlı Dövlətinə keçdi. Kazaklara saldıran Reç Pospolitaya qarşı bir səfər edildi. Kamaniçə qalası ələ keçirildi. Fazil Əhməd Paşa 1676-cı ildə öldü və yerinə Qara Mustafa Paşa sədrəzəm oldu. Rusların əlinə keçmiş olan Çəhrin qalası geri alındı.
Osmanlı imperiyasının zəifləməyə başlaması
1683-ci ildə Avstriyaya döyüş elan edildi. Vyana ikinci dəfə mühasirəyə alındı. Krım Xanının xəyanəti üzündən, Vyananın yardımına gələn Reç Pospolita kralı Osmanlı ordusunu məğlub etdi. Avstriya, Venesiya və Reç Pospolita Osmanlı Dövlətinə qarşı birləşdi. Daha sonra bu ittifaqa Rusiya da qatıldı. Osmanlı Dövləti məğlub oldu. 1699-cu ildə imzalanan Karlovitsa anlaşması ilə Tameşvar xaricində qalan bütün Macarıstan Avstriyaya, Mora Venesiyaya, Podolya və Kamaniçe Reç Pospolitaya, Azov qalası də İstanbul anlaşmasıyla Rusiyaya verildi (1700). Sabitlik yenidən pozuldu. İstanbulda və Anadoluda birçox üsyan çıxdı. IV Məhməd taxtdan endirildi. Karlovitsa və İstanbul müqavilələriylə baş vermiş itkilərin unudulması üçün təşəbbüsə kəçildi. İsveç kralının Osmanlı torpaqlarına sığınması və yardım istəməsi səbəbiylə 1710-ci ildə Osmanlı Dövləti, Rusiyaya müharibə elan etdi. Sədrəzəm Baltacı Məhməd Paşa tabeçiliyindəki Osmanlı Ordusu Prutda Rus ordusunu məğlub etdi. Döyüşdən sonra bağlanan Prut müqaviləsi ilə (1711) İstanbul Müqaviləsinə görə Ruslara verilmiş olan yerlər geri alındı. Sonra Venesiyaya döyüş elan edildi (1714). Karlovitsa Anlaşmasıyla Venesiyaya keçmiş olan Mora və digər adalar geri alındı. 1716-cı ildə Avstriya ilə döyüş başladı və böyük itkilər verildi.
Avstriyalılar Temaşvarı və Belqradı ələ keçirdilər. 1718-ci ildə Paşarofça Anlaşmasıyla döyüşlərə son verildi. Sonra Lalə dövrü başladı. (1718–1730). Mətbəə də bu dövrdə açıldı. 1723-ci ildə başlayan Səfəvilərlə döyüşlərində, Qafqazda və İraqda sərhəd olan Səfəvi torpaqlarında önəmli yerlər Osmanlı ordusunca ələ keçirildi.
Osmanlı-Səfəvi müharibəsi (1724–1733/1736)
Səfəvi dövləti öz mövqeyini 1694-cü ildə itirmişdi. Ölkədə hökmdar taxtına çıxan Şah Sultan Hüseyn ölkəni bərbad hala salmışdır. O, 1699-cu ildə yeni qanun çıxarmışdı ki, 15 yaşına çatmış hər kəsdən vergi tutulacaq. Mənbələrə, əsasən, əfqanlardan qorxan Hüseyn 1722-ci ildə hakimiyyətdən onların lehinə əl çəkmişdi. 1724-cü ildə Azərbaycan Torpaqlarını tutan Osmanlı 1733-cü ildə Bağdadda Nadir xan Əfşara təslim oldu. Osmanlı 1724–1733-cü illərarası torpaqlarından tam əl çəkmədi.
Osmanlı qüdrətini itirir
İstanbulda Patron Xəlil Üsyanı çıxdı. Nevşəhərli İbrahim Paşa öldürüldü. III Əhməd taxtdan endirildi. Yeni padşah Sultan I Mahmud zamanında da döyüşlərə davam edildi. Bu sırada Ruslar Azov qalasını aldılar və Krımı istila etdilər. Krım şəhərlərindən Baxçasaray, Ağməscid, Gözləvə Ruslar tərəfindən dağıdıldı. Avstriya da Osmanlı Dövlətinə qarşı döyüş elan etdi. Osmanlı dövləti məngənəyə salındı. Osmanlı qüvvətləri bu döyüşlər sırasında, xüsusilə Avstriya cəbhəsində düşmənlə uğurla döyüşdü. 1790-cu ildə Belqrad müqaviləsi ilə, Belqrad və Səməndirə təkrar Osmanlılara keçdi. Avstriya ilə sülh imzalanmasından sonra Rusiya da sülh istədi. Anlaşmaya görə; Azak Qalası dağıdıldı və hər iki Dövlətin ərazisindən çıxdı. Rusiyanın Qaradəniz və Azov dənizində döyüş və ticarət gəmisi saxlamayacağı qəbul edildi. Fransaya böyük imtiyazlar verildi. Osmanlı dövləti ilə Səfəvilər arasında yenidən döyüş başladı (1742). Bu döyüşlər Osmanlı Dövlətinin qalibiyyəti ilə sona çatdı. 1768-ci ildə Rusiya ilə yeni bir döyüş başladı. Osmanlı orduları ağır itkilərə uğradı. Kırım, Əflak, Bogdan Ruslar tərəfindən istila edildi. Mora Rumları Osmanlı Dövləti ələyhinə qaldırıldı. Çeşmə dəniz döyüşündə Osmanlı donanması, Rus donanması tərəfindən məğlub edildi.
1774-cü ildə bu döyüşlər Kiçik Qaynarca sülhü ilə sona çatdı. Bu anlaşmaya görə Krım Osmanlı Dövlətindən ayrılır, Aqsu ırmağı iki dövlət arasında sərhəd olur, Qafqazda da bir hissə torpaq Ruslara verilirdi. Bu illərdə yenə Akkada və Ərəbistanda üsyanlar başladı. 1783-cü ildə Ruslar Krımı tamamən aldılar. Bu arada Osmanlı Dövlətində əsgəri islahatlara başlanıldı. Mühəndisxanəyi-Bahri Hümayun açıldı. 1787-ci ildə Krımın yenidən alınması üçün Rusiyaya döyüş elan edildi. Avstriya da dərhal Rusiyaya yardım eləməyə başladı. Osmanlı orduları iki cəbhədə döyüşmək məcburiyyətində qaldı. Avstriyaya qarşı müharibə uğurla sona yetdi. Ancaq Rusiya qarşısında döyüşlər uğursuzluqla sona çatdı. Fransız devrimi və Osmanlı Prusiya Anlaşması, Avstriyanı döyüşü dayandırmaq məcburiyyətində qoydu. Avstriya ilə Zistovi Anlaşmasi imzalandı. Anlaşmaya görə Avstriya Osmanlılardan aldığı torpaqları geri verdi. 1792-ci ildə Osmanlı Rus döyüşü Yas Anlaşması ilə sona çatdı. Rusiya da döyüşlər sırasında işğal etmiş olduğu qala və şəhərləri geri verdi. Osmanlı Dövləti Krımı almaq istəyindən vaz keçdi. Bu döyüşlər davam edərkən, Osmanlı taxtına Ill Səlim keçdi. Səlim şahzadəliyi və padşahlığı dönəmindəki iki böyük döyüşdə, Osmanlı ordularının Avropa dövlətlərinin ordularına görə geri qaldığını gördü. Yeniçəri Ocağından ayrı, "Nizami-Cədid" adında yeni bir ordu qurdu. Yeniçəri Ocağı, Topçu ocağı, Humbaracı ocağı və Timarlı Sipahilər ilə donanma yenidən quruldu. London, Paris, Vyana, Berlin kimi Avropanın böyük paytaxtlarında davamlı elçiliklər quruldu.
1789-cu ildə Misir Fransanın hücumlarına məruz qaldı. Misir uğrundakı döyüşlərdə Fransız topları Osmanlı ordusunun bir hissəsini, ərzaqı məhv etdi. Bu işğal qarşısında Osmanlı Dövləti öncə Rusiya, sonra da İngiltərə ilə, Fransaya qarşı anlaşdı. Fransızlar tərəfindəni işğal edilmiş olan adalar geri alındı. 1799-cu ildə Napoleon, Suriyanı almaq üçün Akka Qalasını mühasirəyə aldı. Ancaq məğlub olaraq Misirə geri çəkildi. Bundan sonra da Osmanlı İngilis quvvətlərinə qarşı mübarizə apara bilmədi. Misiri boşaltdı. 1806-cı ildə Ruslar Əflak-Bogdana hücum etdilər. İngiltərə Osmanlı Dövlətini Rusiya ilə sülhə məcbur etmək üçün, donanmasını Çanakqala Boğazından geçirərək İstanbul qarşısına gətirdi. Ancaq bu hədə-qorxu bir nəticə vermədi. İngilis donanması geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. İngilislər Misirə getdi. Rus donanması da Bozca-adasını ələ keçirdi. Bu sırada İstanbulda Kabakçı Üsyanı qalxdı. Ill Səlim taxtdan endirildi və öldürüldü. Yerinə IV Mustafa keçdi. Ancaq Aləmdar Mustafa, IV Mustafanı taxtdan endirərək, yerinə II Mahmudu keçirdi. Özü də sədrəzəm oldu. Yeni bir ordu quruldu və adına "Səkbani-Cədid" deyildi. Yeniçərilər Babialiyə hücum çəkərək, Aləmdar Mustafanı öldürdülər (1808). Asilər bu arada II Mahmudu taxtdan endirərək yerinə IV Mustafanı padşah etmək istədilər.
Ancaq II Mahmud qardaşı IV Mustafanı öldürtdü. Səkbani-Cədid də aradan qaldırıldı. Bu zaman Osmanlı-Rus döyüşü davam edirdi. Rusçuk, Yergöyü və Niğboluyu alan Ruslar Lofçaya hücum etdilər. Döyüşə 1812-ci ildə Bükrəş Anlaşması ilə son verildi. Prut çayı iki dövlət arasında sərhəd qəbul edildi. Anadolu sərhədi də dəyişmədi. Əflak, Bogdan Osmanlı Dövlətinə geri verildi. Morada Rumlar ayağa qalxdı. Bütün Mora asilərin əlinə keçdi. Mora və Girid əyalətləri Məhməd Əli Paşaya verildi. Morada asilərin əlinə keçmiş olan şəhər və qəsəbələr geri alındı. Buna İngiltərə, Rusiya və Fransa etiraz etdilər. 1827-ci ildə bu üç dövlət Navarində Osmanlı-Misir donanmasını yandırdı. Rusiya da döyüş elân etdi. Ruslar Əflak və Bogdanı aldı. Kalas, İbrail, İsakçı, Tolçı, Maçin və Silistrə qalalarını ələ keçirdilər və Ədirnəyə qədər irəlilədilər. Şərqi Anadoluda da Ərzuruma qədər gəldilər. 1829-cu ildə Ədirnə Anlaşması imzalandı. Şərqi Anadoluda Anapa, Poti, Ahıska Ruslara verildi. Rumelində işğal edilən yerlər Osmanlılara geri verildi. 1830-cu ildə Osmanlı Dövləti, müstəqil bir yunan dövlətinin qurulmasını da qəbul etdi. Cəzayir Fransa tərəfindən işğal edildi. Misir valisi Məhməd Əli Paşa da üsyan etdi. Misir ordusu Kütahyaya qədər irəlilədi. Məhməd Əli Paşaya qarşı Il. Mahmud Rusiyadan yardım istədi. 1833-cü ildə Kütahya sülhü imzalandı. Bu sülhə görə: Suriya vəliəhdliyi Məhməd Əli Paşaya, Adana vəliəhdliyi də İbrahim Paşaya verildi.
1839-cu ildə Misirlə yenidən döyüş başladı. Nizipdə Osmanlı ordusu məğlub oldu. Bu arada II Mahmud öldü. Yerinə oğlu Abdülməcid keçdi. Avropa dövlətləri, Məhməd Əli Paşaya çox təzyiq etdilər. Suriya vəliəhdliyini tərk etdirdilər. Boğazlar 1841-ci ildə bütün döyüş gəmilərinə bağlandı. 1839-cu ildə Tənzimat Fərmanı elan edildi və bu fərman birçox yeniliklər gətirdi. Beləliklə Osmanlı İmperiyasında Tənzimat dövrü başladı. Bu arada Livan məsələsi ortaya çıxdı. 1846-cı ildə Livan Fransanın müdaxiləsi ilə ikili idarəetmə halına gətirildi. Yenə bu aralarda Əflak və Bogdanda ixtilaflar çıxdı. Osmanlı Dövləti bu hərəkətləri Rusiyanın köməkliyi ilə yatırdı. Avstriyaya üsyan edərək, Osmanlı Dövlətinə sığınan Macar mültəcilər, Avstriya və Rusiyanın bütün basqılarına rəğmən, onlara təslim edilmədi. 1853-cü ildə Krım döyüşü başladı. Osmanlı Dövləti Tuna boyunda tək başına, Krımda isə Fransa və İngiltərə ilə birləşərək, Rusiyaya qarşı döyüşdü. 1856-cı ildə Paris Anlaşmasıyla döyüş sona çatdı. 1860-cı ildə Fransa birlikləri Livana və Suriyaya köməyə gəldi. Livan üçün yeni bir nizamnamə hazırlandı. Bu arada Abdülməcid öldü və yerinə Abdüləziz keçdi, onun taxta geçməsindən sonra, Balkan yarmadasında yeni qarışılıqlar yarandı. Osmanlı Dövləti, Balkanların istəklərini qəbul etmədi və üsyan yatırıldı. Üsyanın yatırılmasından sonra Giridde yenidən narazılıqlar çıxdı. 1868-ci ildə bir fərmanla Giridde yeni qayda elan edildi.
Osmanlının sonu: Cümhuriyyətə keçid
1876-cı ildə Əbduləziz taxtdan endirilərək, yerinə V Murad keçirildi. V Muradın ruhi xəstəlikləri vardı. 90 gün sonra onun da yerinə II Əbdülhəmid keçdi. Serbiya Osmanlı Dövlətinə qarşı müharibə elan etdi. Sonra Monteneqro da bu müharibədə Serbiyaya qatıldı. Osmanlı orduları, Abdülkərim Nadir Paşa və Muxtar Paşa ordusundakı, Serbiya və Qaradağ ordularını məğlub etdilər. Serb ordusu, Cərnayəvin istəyi ilə Prins Milanı kral elan edərək, döyüşə yenidən başladı. Osmanlı ordusu, Serbləri təkrar məğlub etdi. Osmanlı Dövləti, Rusiyanin istəyinə əsasən döyüşləri dayandırdı. 23 dekabr 1876-cı ildə İstanbulda konfrans başladı. Həmin gün, Osmanlı Dövləti I Məsrutiyət elan etdi. Konfrans bir qərar qəbul etmədən dağıldı. Sonra 1877–1878-ci illər Osmanlı Rus döyüşü başladı. Döyüşlər, Balkanlarda və Anadolu cəbhəsində aparılırdı. Ruslar, Ayastefanos və Ərzuruma qədər irəlilədilər.
Öncə Ayastefanos, sonra da Berlin Anlaşmaları imzalandı. Abdülhəmid, Məclis-i Məbusani dağıdaraq idarəçiliyi əlinə aldı. Berlin Konqresi başlamamışdan öncə də İngiltərə Kipri işğal etdi. Avstriya Bosniya-Hersoqovinanı, Fransa Tunisi, İngiltərə də Misiri aldı. Cənubi Rumeli əyaləti də Bolgarıstana qatıldı (1885). Albay Bassos Ordusunda 10.000 yunan, Giridə hücuma keçdi. Girid müsəlmanları öldürülməyə başlandı. 1891-ci ildə Albay Bassos, adanı Yunan kralı adından ələ keçirdiyini elan etdi. Yunanıstan Rumeli sərhəddindən Osmanlına hücum etdi və cavab olaraq Osmanlı Dövləti Yunanıstana qarşı müharibəyə başladı. Ədhəm Paşanın rəhbərliyi altında olan Osmanlı ordusu bir çox döyüşdə Yunan ordularını məğlub etdi. Yunanıstan sülh istəmək məcburiyyətində qaldı və 1897-ci ildə İstanbul sülhü imzalandı. Bir müddət sonra Girid də Osmanlı Dövlətindən ayrılmış oldu. Makedoniyada 1902-ci ildə etirazlar başladı. II Abdülhəmid, Hüseyin Hilmi Paşanı Saloniki, Manastır və Kosova müfəttişi təyin etdi. 1908-ci ildə Məşrutiyət yenidən elan edildi. Çox keçmədən də II Abdülhəmid taxtdan endirildi. Bu isə Osmanlı İmperiyasının yıxılması üçün atılan son addım oldu. İtaliya, Trablusqarpa hücum etdi. Oniki ada İtalyan donanması tərəfindən işğal edildi.
Trablusqarp və Oniki-ada İtaliyaya verildi. Osmanlı orduları, dörd Balkan dövləti qarşısında məğlubiyyətə uğradı. Balkan dövlətləri Çatalcaya qədər gəldilər. 30 May 1913-cü ildə Londonda imzalanan anlaşmaya görə; Midya-Ənəz xətti Osmanlı Dövlətinin sərhəddi oldu. Ədirnə, Bolqarıstanda qaldı. Girid də əldən çıxdı. Bir müddət sonra Osmanlı Dövləti, Kırklareli və Ədirnəni geri aldı. Balkan döyüşlərindan sonra, Birinci dünya müharibəsi başladı. Osmanlı Dövləti, Almaniyanın tərəfində Fransa, İngiltərə və Rusiyaya qarşı döyüşə başladı (11 noyabr 1914). Döyüş 4 il davam etdi. Anadoluda Ruslara, İraq, Suriya, Fələstin və Misirdə İngilislərə qarşı döyüşdü. Almaniya, Avstriya və Bolgarıstan ilə birlikdə Osmanlı Dövləti də, İngiltərə-Fransa qarşısında məğlub oldu. 30 oktyabr 1918-ci ildə Mudros müqaviləsi imzalanaraq döyüşlərə son verildi. Bu arada V Mehmed Rəşad öldü və yerinə VI Mehmed Vahideddin sultan oldu. Bu zaman düşmənlər İstanbula soxuldu. Qars erməni hərbi dəstələri, Ərdahan gürcü hərbi dəstələri, Antalya İtaliya, İzmir Yunanıstan, Urfa, Antep, Maraş və Adana Fransa tərəfindən işğal edildi. İstanbuldakı Məclisi Məhbusan (Osmanli parlamentinin aşağı palatası) Missaki Milli (Milli And) aktını qəbul edərək dövlətin bütövlüyünün milli hüdüdlar çərçivəsində toxunulmaz olduğunu bəyan etdi. Sevr muqaviləsinin ratifikasiyasını rədd eden parlament üzvlərinin həbsini qərara alan Britaniya işğal rejimi kütləvi tədbirlərə əl atmağa başladığı anda Məclis üzvləri Anadoluya keçərək, mübarizəyə Mustafa Kamal Paşanın öndərliyində Ankaradan davam etdilər. 23 aprel 1920-ci ildə Böyük Millət Məclisi toplandı. Əldə qalan torpaqların müdafiəsi və qorunmasını Məclis öz üzərinə götürdü. TBMM yeni dövlət yaratmaq məqsədi ilə yaradılmamışdı, İstanbuldakı şərtlərin uyğunsuzluğu səbəbindən Anadoluya keçən Məclis üzvlərinin formalaşdırdığı Ankara parlamenti simvolik anlamda sultanın, real kontekstde millətin maraqlarının müdafiəsini həyata keçirən qurum idi. 1921-ci il Konstitusiyası Sultan barədə heç bir müddəa nəzərdə tutmasa da, hüquqi baxımdan siyasi sistemdə monarxın qalma ehtimalını tam istisna etmirdi. Lakin Mustafa Kamal hakimiyyətin bütün ünsürləri üzərində nəzarətə sahib olduqdan sonra, mərhələli əsasda konstitusiyalı monarxiyadan cümhuriyyətə keçid prosesini surətləndirdi. 1 oktyabr 1922-ci il tarixində TBMM səltənəti qalıdırmaqla padşahlığı ləğv etdi. Yalnız xəlifə ünvanını saxlayan Osmanlı ailəsinin rəisi bu ünvandan 1924-cü ildə məhrum edildi. 1922-ci ildə TBMM tərəfindən təyin edilən və formal əsasda belə heç bir siyasi hakimiyyəti olmayan Xəlifə II Əbdülməcidin dini hakimiyyəti iki il sonra parlament qərarı ilə ləğv edildi, Osmanlı Xanədanının bütün üzvlərinin ölkədən xaric edilməsi haqqında qanun çıxarıldı və Osmanlı sultan ailəsinin bütün üzvləri Türkiyə dövlətini tərk etdilər. Osmanlıların səltənəti bir tək sülalədən gələn tarixin ən uzun ömürlü səltənəti olmuşdur.
Osmanlı Dövlətinin qurucusu olan Osman Bəyin idarə etməyə başladığı tarix 1281-ci il tarixindən səltənətin ləğv edildiyi tarix olan 1922-ci ilə qədər tam 641 il səltənətləri davam etmişdir. Osmanlılar ayrıca Yavuz Sultan Səlimin 1517-ci ilində xəlifəlik almasından 1924-cü ilədək xəlifəliyin ləğvinə qədər 407 il Müsəlmanların xəlifəsi funksiyasını daşımışdır. Ancaq o da həqiqətdir ki, xəlifəlik və ya səltənət II Əbdülhəmidin taxtdan endirilməsi ilə təsirini tamamən itirmiş bir hala gəlmişdi. Bu vəziyyəti nəzərə alsaq, Osmanlıların xəlifəliyi 393 il davam etmişdir və II Əbdülhəmid ilə sona çatmışdır. II Əbdülhəmid, Əbu Bəkrdən sonra 98-ci xəlifə, bu gün son xəlifə olaraq bildiyimiz Abdülməcid isə 101-ci xəlifədir.
Dövlət quruluşu
Osmanlı imperiyası yaranandan bəri mütləq monarxiya ilə idarə edilirdi. Sultan iyerarxik Osmanlı sistemində siyasi, hərbi, hüquqi və sosial başlıqlarda ən yuxarı pillədə idi. Teorik olaraq sadəcə Allaha və onun qaydalarına məsuliyyət daşıyırdı. Onun ilahi vəzifəsi İran-İslam başlıqlarında yansıdılan Allahın yer üzündəki kölgəsi və Yer üzünün xəlifəsi olmaq idi.[24] Bütün dövlət dairəsi onun hökmündəydi və verdiyi hər bir qərar fərman adlanan qərarnamədə yayımlanırdı. 1453-cü ildə İstanbulun fəthindən sonra özlərini Roma imperiyasının varisi hesab edirdilər. Buna görədə özlərini tez-tez Qeysər ya da İmperator adlandırırdılar.[24][25][26] 1517-ci ildə Misirin fəthindən sonra I Səlim xəlifə adını aldı. Beləcə özünü dünyanın müsəlman hökmdarı olduğunu iddia etdi. Osmanlı hökmdarlarına taxta çıxmamışdan qabaq Avropa ölkələrindəki tacqoyma mərasiminə oxşar olaraq Osmanlı qılıncı verilirdi.[27] Qılıncın verilmədiyi sultanın uşaqları varis sayılmırdı.[28]
Siyasi qərarlarda xanədanın önəmli üzvlərinin fikir və təklifləri diqqətə alınırdı.[29] XVIII əsrdə imperiya durğunluq dövrünə girdi. Bu dövrdə sultanlar çox gücsüzləşdilər. Bir çox sultan Yeniçəri ocağı tərəfindən taxtdan endirildi. Sultanların azalan gücləri ilk sultanların və sonrakıların hakimiyyət illərinin fərqliliyinə görə təsdiqləndi. I. Süleyman Osmanlı imperiyasını 46 il idarə edərək ən uzun hakimiyyətdə olan sultan olmuşdur. V. Murad isə 93 gün hakimiyyətdə olaraq ən az hakimiyyətdə olan sultan olmuşdur. Parlamentli monarxiya V. Muradın varisi II. Əbdülhəmidin zamanında rəsmiləşdirilmişdir.
Əhalisi
Qeyri-Avropa dünyasının bütün hissələrindən Avropaya ən yaxın olanı Osmanlı imperiyası idi və bu imperiya ilə avropalılar əsrlər ərzində yaxın əlaqələrdə olmuşdular. İmperiya ümumiyyətlə Avropa dövlətinə bənzəmirdi. Ölçülərinə görə nəhəng olan bu imperiya dini icmaların toplumundan ibarət idi. Onun əhalisinin əksəriyyəti müsəlman idi, özü də bura həm ortodoks müsəlmanlar, həm də Druz və Vəhhabi məzhəbləri daxil idi. Bir hissəsi daim Yaxın Şərqdə yaşayan yəhudilər, həmçinin çoxusu yunanlar, ermənilər, Suriyada yaşayan ərəblərin bir hissəsi və maronitlər olan xristianlar da imperiyada yaşayırdı. Türklər idarə edən sinif idi və yalnız türklər və ya digər müsəlmanlar orduda xidmət edə bilərdi. Müsəlman olmayanlar raya, "naxır" və ya "sürü" kimi tanınırdı, onlar vergiləri ödəyirdilər. Hər kəs türkə çevrilə bilərdi. Burada din və ya irqlə heç bir əlaqə yox idi. Bosforun Avropa tərəfindəki keçmiş xristianların çoxu islama keçmiş və ağalıq edən türklərin dilini, geyimini və mədəniyyətini qəbul etmişdi. Müxtəlif dinə sahib olan insanlar çiyin-çiyinə, onların hər biri öz dini qruplarının qanunları, məhkəmələri və adətləri altında yaşayırdılar. Din xadimləri patriarxlar, yepiskoplar, rabbilər, imamlar, üləmalar öz adamları üçün türk hökuməti qarşısında cavabdeh idilər, çünki bu adamların üzərində onlar xeyli hakimiyyətə malik idilər.
Qərbi avropalılar öz xüsusi hüquqlarına malik idilər. Roma katolik din xadimləri əsasən Fələstində yaşasa da, dində Papaya, dünyavi hamiyəyə görə isə Fransaya baxırdılar. Qərb tacirləri "kapitulyasiya"dan və ya Osmanlı İmperiyasının XVI əsrdən başlayaraq bir sıra müqavilələrlə verdiyi xüsusi hüquqlardan istifadə edirdilər. Kapitulyasiyaya tabe olanlardan idxal edilmiş mallar üçün Türkiyə 8%-dən çox tarif ala bilməzdi. Avropalılar vergilərin çoxundan azad olunmuşdular. İki avropalı arasında olan mülki mübahisə və ya cinayət hadisəsi yalnız avropalı konsulun apardığı məhkəmədə, Avropa qanunları altında həll edilə bilərdi. Avropalı ilə Osmanlı təbəəsi arasındakı mübahisə türk məhkəmələrində yoluna qoyulurdu, ancaq bu məhkəmədə hökmən avropalı müşahidəçi iştirak etməli idi.
Ordusu
Osmanlı dönəmində də Səlcuqluların ənənələrinə sadiq qalınaraq, ordunun dövlətin siyasi sütünunu təşkil edən türklərdən qurulması xətti yürüdüldü. Əslən türk olmayan yeniçərilərə gəlincə isə, onların türk-islam kimliyinə qovuşduqlarını nəzərə alsaq, ordunun monolitliyinin pozulmamasını yəqinləşdirmək olar. Osmanlı qoşunlarının əsas hissəsi sipahi adlandırılan atlı feodal qoşunlarından ibarət idi. Bu qoşun hərbi xidmət əvəzində sultandan torpaq almış döyüşçülərdən ibarətdir. Sultanın daimi piyada qüvvələri isə yeniçəri adlanırdı. Müharibə türk feodallarının əsas məşğuliyyəti olduğu üçün onların güclü sultan hakimiyyətinə ehtiyacı var idi. Sultan qeyri-məhdud hakimiyyətə malik hökmdar idi.
-
Türk zəncir zirehi -
Bir miniatürdə Osmanlı hərbi dövlət gəmisi -
İstinadlar
- ↑ https://web.archive.org/web/20070222011511/http://jwsr.ucr.edu/archive/vol12/number2/pdf/jwsr-v12n2-tah.pdf.
- ↑ İmperiyanın digər adları: "Âl-i Osman"; "Devlet-i Âliye", "Devlet-i Ebed-Müddet", "Memâlik-i Mahrûse" veya "Memâlik-i Mahrûse-i Osmanî" Mənbə: Prf. Salih Özbaran: Bir başqa Osmanlı kimliği Rumilik Arxivləşdirilib 2013-02-24 at the Wayback Machine
- ↑ Üzerinde Arapça yazı bulunan bir Osmanlı parası
- ↑ Нации и национализм на мусульманском Востоке / Отв. ред. В. Я. Белокреницкий, Н. Ю. Ульченко; Институт востоковедения РАН. — М.:ИВ РАН, 2015. — 488 с.
- ↑ 1 2 3 F. Aslı Ergul, "The Ottoman İdentity: Turkish, Muslim or Rum?", p. 642
- ↑ F. Aslı Ergul, "The Ottoman İdentity: Turkish, Muslim or Rum?", p. 636–637
- ↑ Y. Arslantaş, "Depicting the Other: Qizilbash Image in the 16th Century Ottoman Historiography", p. 113
- ↑ Stephen F. Dale, "The Muslim Empires of the Ottomans, Safavids, and Mughals", p. 15
- ↑ Stephen P. Blake, "Time in Early Modern Islam", p. 46
- ↑ Shahnama studies II. The reception of Firdausi’s Shahnama, p. 176
- ↑ 1 2 Y. Arslantaş, "Depicting the Other: Qizilbash Image in the 16th Century Ottoman Historiography", p. 53
- ↑ Edward G. Browne, "A Literary History of Persia", vol. 4, p. 13
- ↑ F. Aslı Ergul, "The Ottoman İdentity: Turkish, Muslim or Rum?", p. 641–642
- ↑ C. Imber, "The Ottoman Empire, 1300–1650", p. 125
- ↑ "Türk İslam Ansiklopedisi"
- ↑ Cornell H. Fleischer, "Bureaucrat and Intellectual in the Ottoman Empire. The Historian Mustafa Ali (1541–1600)", p. 158–159
- ↑ R. P. Lindner, "The Nomads and Ottomans in Medieval Anatolia", p. 34
- ↑ Stephen P. Blake, "Time in Early Modern Islam", p. 39–40
- ↑ Stephen P. Blake, "Time in Early Modern Islam", p. 42
- ↑ Stephen F. Dale, "The Muslim Empires of the Ottomans, Safavids, and Mughals", p. 180–181
- ↑ M. D. Sheridan, "Depictind and Defaming Others", p. 305
- ↑ 1 2 C. Imber, "The Ottoman Empire, 1300–1650", p. 258
- ↑ H. E. Çıpa, "The Centrality of the Periphery: The Rise to Power of Sellm I, 1487–1512", p. 128
- ↑ 1 2 Findley 2005, s. 115
- ↑ Toynbee 1974, s. 22–23
- ↑ Stavrides 2001, s. 20
- ↑ Quataert 2005, s. 93
- ↑ d'Osman Han 2001, "Osmanlı Padişah Veraseti"
- ↑ Glazer 1996, "Osmanlı Müesseseleri"
Qalereya
-
Sultanahmet Meydanında xalq gedişi -
Topçu gerbi -
Piramidlər yanında döyüş (FRA – OSM)
Ədəbiyyat
- Abdolonyme Ubicini. Lettres sur la Turquie, ou Tableau statistique, religieux, politique, administratif, militaire, commercial, etc., de l'Empire ottoman, depuis le khatti-cherif de Gulkanè (1839), Paris — 1853.
- Abdolonyme Ubicini. Lettres sur la Turquie, ou Tableau statistique, religieux, politique, administratif, militaire, commercial, etc., de l'Empire ottoman, depuis le khatti-cherif de Gulkanè (1839), Paris — 1854.
- La Turquie actuelle. Par A. Ubicini. Paris: Librairie de L. Hachette et C., 1855, 474 pages.
- Letters on Turkey : an account of the religious, political, social, and commercial condition of the Ottoman Empire, the reformed institutions, Army, Navy, etc., etc. / translated from the French of M.A. Ubicini, by Lady Easthope. (1856)
- L'Empire de Turquie (1860)
- La Turquie en 1864 (1864)
- État présent de l'empire ottoman; statistique, gouvernement, administration, finances, armée, communautés non musulmanes, etc., etc. D'après le Salnâmeh (annuaire impérial) pour l'année 1293 de l'hégire (1875–76) et les documents officiels les plus récents par A. Ubicini et Pavet de Courteille. (1876)
- La Turquie d'Asie, géographie administrative : statistique, descriptive et raisonnée de chaque province de l'Asie Mineure. T2 par Vital Cuinet (1891)
- La Turquie d'Asie, géographie administrative : statistique, descriptive et raisonnée de chaque province de l'Asie Mineure. T1 par Vital Cuinet (1892)
- La Turquie d'Asie, géographie administrative : statistique, descriptive et raisonnée de chaque province de l'Asie Mineure. T3 par Vital Cuinet (1894)
- La Turquie d'Asie, géographie administrative : statistique, descriptive et raisonnée de chaque province de l'Asie Mineure. T4 par Vital Cuinet (1894)
Xarici keçidlər
- Osmanlı Devleti hakkında geniş bilgi[ölü keçid] tərcümədə ing. — "{{{1}}}"
- Osmanlı imperiyası: yaranması, inkişafı və süqutu (rus.)
- Osmanlı Araştırmaları Arxivləşdirilib 2020-04-02 at the Wayback Machine
- OSMANLILAR-En Geniş Osmanlı Arşivi,
- Osmanlı Donanması
- OsmanliMedeniyeti.com Osmanlı Devleti kültür ve medeniyeti
- Osmanlı'da Ermeniler
- Turkcebilgi.net — Osmanlı Devleti Tarihi
- The Ottomans.org (Türkçe)
- Osmanlı Araştırmaları Vakfı Arxivləşdirilib 2019-09-15 at the Wayback Machine
- Sultanlar ve İlgilendikleri Sanat Dalları Arxivləşdirilib 2007-11-03 at the Wayback Machine
- Kronolojik Osmanlı Tarihi Arxivləşdirilib 2013-08-20 at the Wayback Machine
- Osmanlı'nın Kuruluşu — Kuruluş[ölü keçid]
- İnternet Ortamında Osmanlı Araştırmaları Kaynakları
- [1][ölü keçid]
- http://www.osmanli700.gen.tr
Həmçinin bax
 Osmanlı xanədanlığı | |
|---|---|
| Quruluş | |
| Yüksəlmə | II Mehmed • II Bəyazid • I Səlim • I Süleyman • II Səlim • III Murad • III Mehmed • I Əhməd • I Mustafa • II Osman • IV Murad • I İbrahim • IV Mehmed |
| Durğunluq | II Süleyman • II Əhməd • II Mustafa • III Əhməd • I Mahmud • III Osman • III Mustafa • I Əbdülhəmid • III Səlim • IV Mustafa • II Mahmud |
| Geriləmə | |
| Dağılma | |
Türk xalqlarının əhəmiyyətli dərəcədə yaşadıqları ölkələr və regionlar | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Müasir dövlətlər |
| ||||||||
Türk xalqlarının əhəmiyyətli dərəcədə yaşadıqları və ya türk dillərindən birini rəsmi dil kimi tanıyan ölkələr və ya regionlar |
| ||||||||
Tarixi dövlətlər |
| ||||||||
| |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Əməliyyatlar |
| ||||||||||||||||||
Əsas iştirakçılar |
| ||||||||||||||||||
| Xronologiya |
| ||||||||||||||||||
| Aspektlər |
| ||||||||||||||||||