Azərbaycan mədəniyyəti: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Number Pi (müzakirə | töhfələr)
6.173 redaktə
Sətir 65: Sətir 65:


Səfəvilər həmçinin Azərbaycan yaşayan əhalini şiələşdirmə siyasəti aparmışdılar. Şiəliyi dövlət dini olduqdan sonra Qafqaz müsəlmanları şiəliyi qəbul etmələri üçün təzyiqə məruz qaldı.<ref>The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule, By Audrey L. Altstadt, pg.5</ref> Xüsusilə, Şirvan ərazisində şiəliyin yayılması sərt idi. Burada böyük sünni əhalisi qətlə yetirilmişdir. Beləliklə, Azərbaycan əhalisi eynən İranda olduğu kimi zorla şiəliyi qəbul etmişdir.<ref>The Caspian: politics, energy and security, By Shirin Akiner, pg.158</ref>
Səfəvilər həmçinin Azərbaycan yaşayan əhalini şiələşdirmə siyasəti aparmışdılar. Şiəliyi dövlət dini olduqdan sonra Qafqaz müsəlmanları şiəliyi qəbul etmələri üçün təzyiqə məruz qaldı.<ref>The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule, By Audrey L. Altstadt, pg.5</ref> Xüsusilə, Şirvan ərazisində şiəliyin yayılması sərt idi. Burada böyük sünni əhalisi qətlə yetirilmişdir. Beləliklə, Azərbaycan əhalisi eynən İranda olduğu kimi zorla şiəliyi qəbul etmişdir.<ref>The Caspian: politics, energy and security, By Shirin Akiner, pg.158</ref>

[[Lahıc]] [[Lahıc misgərlik sənəti|misgərlik sənəti]] ilə məhşur olub. Həm əvvəllər həm də indi Lahıc mis istehsalındakı inkişaf qəsəbə sakinlərinin həyatında və məskunlaşmasında önəmli rol oynayıb.<ref>Ализаде А. Лагич, историко-культурный заповедник Азербайджана // журнал : İRS. — 2005. — № 4.</ref> Mis yaradıcılığının inkişafı qalayçılıq və dəmirçilik kimi əlavə sahələrin inkişafına gətirib çıxarıb. Mis qab-qacaqlarda istifadə edilən bəzəklərə buta, üçləçəkli yarpaq, üçbucaq və içi ornamentlərlə doldurulan ovallar daxildir.<ref>З. А. Кильчевская, А. Ю. Казиев, Н. А. Верещагин. Народы Азербайджанской Советской Социалистической Республики. Азербайджанцы. Ремёсла и промыслы. Обработка металла / Под редакцией Б.А.Гарданова, А.Н.Гулиева, С.Т.Еремяна, Л.И.Лаврова, Г.А.Нерсесова, Г.С.Читая. — Народы Кавказа: Этнографические очерки: Издательство Академии наук СССР, 1962. — Т. 2. — С. 96.</ref>


=== Müasir dövr ===
=== Müasir dövr ===

10:11, 28 dekabr 2015 tarixindəki versiya

Azərbaycan mədəniyyəti — Şərqi Avropa və Ön Asiya coğrafi regionlarının sərhədindəki geosiyasi Cənubi Qafqaz regionunda yerləşən[1][2][3][4][5][6] Azərbaycan Respublikasının mədəniyyəti.

ХI-ХIII əsrlərdə Şərqi Zaqafqaziyaya türk oğuz tayfasının gəlişi yerli əhalinin böyük hissəsinin türkləşməsinə səbəb oldu və bu da Azərbaycan xalqının formalaşmasının başlanğıcı idi.[7][8] Azərbaycan türk etnosunun formalaşması XV əsrin sonunda başa çatdı.[7] 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsi ilə Şimali Azərbaycan (müasir Azərbaycan Respublikası) Rusiya hakimiyyətinə keçdi, Cənubi Azərbaycan isə İranın tərkibində qaldı.[9][10][11][12]Azərbaycan 1991-ci ildə müstəqilliyini əldə etdi, ancaq Dağlıq Qarabağ konfliktinin nəticəsi kimi 1 milyon azərbaycanlı məcburi köçkün və qaçqın oldu.[13][14][15][16]

Azərbaycanda mədəniyyətin inkişaf tarixi

Tarixdən əvvəlki dövr

Azıx mağarasının girişi
border=none Əsas məqalə: Azərbaycan arxeologiyası

Daş dövrünə aid Azıx mağarası 1960-cı ildə Məmmədəli Hüseynovun rəhbərliyi ilə AMEA-nın "Paleolit Arxeoloji Ekspedisiyası" tərəfindən aşkar olunmuşdur. Aparılmış tədqiqat işləri zamanı on mədəni təbəqə aşkarlanmışdır. Mağarada Quruçay mədəniyyəti, Aşel mədəniyyəti və Mustye mədəniyyəti dövründə yaşayış olduğu müəyyən edilmişdir. Çoxtəbəqəli Azıx paleolit düşərgəsinin orta Aşel mədəniyyətinə aid təbəqəsindən tapılmış ibtidai insana məxsus olan çənə üzərində professor Dəmir Hacıyev uzun müddət elmi tədqiqat işləri aparmışdır. Fiziki tipinə görə Azıx düşərgəsindən aşkar edilmiş çənə sinantrop tipli insanla neandertaladamı arasında keçid mərhələsindədir. Azıx mağara düşərgəsinin Aşel mədəniyyətinə aid təbəqəsindən tapılmış ibtidai insan qalığına şərti olaraq azıxantrop, yəni Azıx adamı adı verilmişdir.[17]

Qobustan dövlət tarixi-bədii qoruğunda Mezolit dövründən orta əsrlərə qədər dövrü əhatə edən 6000 qayaüsta rəsmlər vardır. Ancaq burada primitiv incəsənətin çiçəklənmə dövrü Mis dövrü hesab edilir. Bu dövrdə qədim tayfaların yüzilliklərin əsəri olan həyat təcrübəsi dini və bədii görüşlər baxımından tam ifadə edilirdi.[18]

E.ə. IV minilliyin ortalarında Azərbaycanda (Ağdamda) Leylatəpə mədəniyyəti mövcud olmuşdur. Keramik qablarda dəfn bu mədəniyyət üçün xarakterikdir. Tipik Ön Asiya yaşayış məntəqəsi kimi Leylatəpə evlərin sıx yerləşdiyi məntəqədir. Bəzi rus alimlərinin fikrincə Leylatəpə mədəniyyətinin üzvləri Maykop mədəniyyətinin yaradıcısı olub.[19] Rusiya Elmlər Akademiyası arxeoloqlarının Suriya ekspediyası Suriyanın şimalındakı Tell Xəznə I qədim şəhərinda qazıntılar zamanı Maykop və Leylatəpə mədəniyyətləri arasında əlaqəni aşkar edib.[20]

Qızılburundan aşkarlanmış Boyalı Qablar mədəniyyətinə aid saxsı qab.

Naxçıvan MR ərazisində e.ə. II minillik – I minilliyin əvvəllərində Boyalı Qablar mədəniyyəti mövcud olmuşdur.[21][22][23][24] 1896, 1904 və 1926 – cı illərdə Qızılvəng monastırı yaxınlığında Naxçıvan mədəniyyətinə aid daş qutu qəbirlər abidələri aşkar olunmuşdur. Naxçıvan mədəniyyətini səciyyələndirən əsas saxsı məmulatı həndəsi naxışlarla, insan, heyvan, quş rəsmləri, müxtəlif piktoqrafik işarələrlə bəzədilmiş və yüksək sənətkarlıqla hazırlanmış boyalı qablardır. Bu səbəbdən də, tədqiqatçılar Naxçıvan mədəniyyəti adı ilə yanaşı bu mədəniyyəti Boyalı Qablar mədəniyyəti də adlandırmışlar.[25]

Eramızdan əvvəl XIII—VII-ci əsrlərdə Şərqi və Mərkəzi Zaqafqaziyada Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti mövcud olmuşdur.[26][27] Əhalinin əsas məşğuliyyətləri əkinçilik və maldarlıq idi. Bu dövr əsasən qəbrlərdən öyrənilib. Metal emalını bu dövrdə mis qılınc və bıçaqlar təmsil edir. Xocalı kurqanında 1895-ci ildə E. Resler tərəfindən aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı Assuriya şahı II Adadnirarinin adı yazılmış muncuq tapılıb.[28] İvan Meşşaninova görəbu tapıntı Zaqafqaziyanın İkiçayarası və Mesopotomiya ilə münasibətlərini aydınlaşdırmaq üçün geniş imkanlar açır.[29]

E.ə. IV əsr — eramızın VIII əsrlərində Cənubi Qafqazda, xüsusilə də Qafqaz Albaniyası ərazisində Küp qəbirləri mədəniyyəti yayılmışdı. Ölülər bükülü vəziyyətdə sağ və ya sol böyrü üstə, əsasən, üfiqi şəkildə dəfn olunmuşdu. Qəbir invertarları metal (tunc və başlıca olaraq dəmir alət və silahlar, bürünc, gümüş və qızıl bəzək şeyləri), ağac, daş, gil, şüşə və pastalardan ibarətdir. Nisbətən sonrakı dövrlərə aid qəbirlərdə Roma, Arşaki və Sasani sikkələrinə də təsadüf edilir. Bu mədəniyyət əkinçilik, heyvandarlıq, ovçuluq, balıqçılıq və sənətkarlıqla məşğul olan oturaq əhaliyə aiddir[30].

Qafqaz Albaniyası dövrü

Şəkidəki Kiş kilsəsi
border=none Əsas məqalə: Qafqaz Albaniyası#Mədəniyyət

Eramızdan əvvəl təqribən IV-III əsrlərdə Azərbaycanda Qafqaz Albaniyası adlandırılan dövlət formalaşmış[31], eramızın VIII əsrində Ərəb xilafəti tərəfindən süqut edilmişdir. Paytaxtı əvvəlcə Kabalaka (Qəbələ), sonra isə Partav (Bərdə) şəhəri olmuşdur. Eramızın IV əsrində xristian dinini rəsmi dövlət dini elan edən Alban dövləti mövcudluğunun sonuna qədər bu və ya digər dərəcədə xristian ideologiyasının təsir dairəsində olmuşdur.[32]

Azərbaycanda Qafqaz Albaniyası dövrünə aid bir çox memarlıq abidələri saxlanmışdır. Bu abidələr içərisində Cavanşir qalası, Çıraqqala, Şəkidəki Kiş kilsəsi, Qax rayonunda Ləkit məbədi (V əsr), Mamrux kilsəsi, Qum bazilikası (VI əsr), Yeddi kilsə məbədi (IV əsr), Kürmüx məbədi (XII əsr), Qəbələdə Kilsədağ kilsəsi alban məbəd memarlığının dövrümüzə qədər çatmış ən gözəl nümunələridir.[33][34]

Alban çarı Yesuagenin dövründə, V əsrin əvvəllərində Albaniyada məktəblər mövcud idi. Müxtəlif qruplardan toplanmış uşaqlar burada savad öyrənirdilər. Hətta onların qidalanması üçün də dövlət tərəfindən pul ayrılırdı. Yesuagenin oğlu III Vaçaqan xristian dinin yayılması üçün savadlı ruhanilər hazırlayırdı. Bu məqsədlə dini məktəblər açılırdı. Musa Kalankaytukluya yazırdı: “Allah tərəfindən taxta çıxarılan şah Vaçaqan əmr etdi ki, cadugər, sehrbaz, bütpərəst kahinlərin, barmaqkəsənlər və ağrı verənlərin uşaqlarını yığıb məktəblərə versinlər və orada ilahi imana və xaşpərəst həyat tərzinə öyrədib, onları müqəddəs Üç Uqnuma etiqad etdirib dinsizləri Alaha sitayiş yoluma yönəltsinlər.”[35]

Alban yazılı şamdan

Albaniyada Nax-Dağıstan dillərinin ləzgi dilləri qrupuna aid alban dili danışılırdı.[36][37] Həmçinin Alban tarixçisi Moisey Kalankatuklu yazısı olan xalqlar içərisində albanları qeyd edir. X—XII əsrlərə qədər bu dil Kür çayının sol sahilində geniş yayılmışdı, daha sonra isə tədricən türk dialektləri ilə əvəz edildi.[38] Həqiqətən də alban dilinin qədim ədəbi abidələrinin mövcud olması sübut edilmişdir. Əşyalar və dini binalar üzərində həkk edilmiş bir çox alban epiqrafiya nümunələri tapılmışdır. Bu yazılar eramızın VI—VIII əsrlərinə aid edilir.[39] 1947-1952-ci illərdə Mingəçevirdə aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı alban yazısı həkk edilmiş nümunələr tapıldı.[40] Misirin Santa Katerina şəhərində yerləşən ortodoks monastırı — Müqəddəs Yekaterina Monastırında Qafqaz albanlarının dilində yazılmış Sinay palimpsesti tapılmışdır. Yazının mətni Həvari Pavelin Korinflilərə ikinci məktubundan ibarətdir. Palimpsest Zaza Aleksidze tərəfindən deşifr olunmuşdur.[41]

Arxeoloji materialların öyrənilməsi, tədqiqatçılara Qafqaz Albaniyası incəsənətinin inkişaf mərhələləri haqqında fikir söyləməyə imkan vermişdir. Orta əsrlər alban incəsənəti qədim dövrdə Qafqaz Albaniyası sənətkarlarının yaratdıqları özüllər üzərində inkişaf etmişdi.[42] Qafqaz Albaniyası incəsənəti erkən dövrdə təbiəti və xarakteri baxımından dini ideyalara əsaslansa da[43], birinci əsrdən yeni dövrün başlanması ilə dinin təsiri bir qədər zəifləyir və feodalizmin mənşəyi və inkişafı ilə bağlı yenilikçi ideyalar yayılır.[44] Yüksək səviyyədə mənimsənilmiş humanist ideyaların istiqamət verdiyi ikinci mərhələ dini və məzhəbi tendensiyaların üstünlük təşkil etdiyi əvvəlki mərhələnin özülləri üzərində inkişaf etməkdə idi. [45] Qafqaz Albaniyası incəsənətinə zərgərlik, daşişləmə, ağacişləmə, sümükişləmə, bədii şüşə, bədii metal, duluşçuluq və monumental heykəltəraşlığı misal çəkmək olar.

İslam dövrü

Nizami Gəncəvinin Azərbaycan atabəyi Qızıl Arslanla görüşü
border=none Əsas məqalə: İslam mədəniyyəti

VIII əsrdən Qafqaz Albaniyasıın Ərəb Xilafətinin tərkibinə daxil olması ilə bu ərazilərdə İslam dini yayılmağa başlayır. Ərəb Xilafətinin zəifləməsi ilə Heysam ibn Xalid özünü Şirvanşah elan etmişdir. XI əsrdə Şirvanşahların sarayında ərəb dilində yazan şairlər var idi. Ərəb şairi əl-Qəzzi Azərbaycanda və Arranda şeirlər yazmışdır. XII əsrdə bir çox şairlər III Mənuçöhr və I Axsitanın sarayında toplaşmışdılar. Bunlara Əbülüla Gəncəvi, Fələki Şirvani, Xaqani Şirvani və Mücirəddin Beyləqani daxildir. Bu dövrün humanist dünyəvi poeziya üslubunda yazan nümayəndəsi Nizami Gəncəvidir. Nizaminin yazdığı əsərlərə Ərzincan hakimi Bəhram şah ibn-Davud adına yazdığı "Sirlər xəzinəsi”, Atabəy Şəmsəddin Məhəmməd Cahan Pəhləvan Eldəgizə həsr etdiyi “Xosrov və Şirin”, I Axsitanın sifarişi ilə yazılmış Leyli və Məcnun, Ağsunqurlar sülaləsindən olan Marağa hakimi Əlaəddin Körpə Arslana həsr etdiyi “Yeddi gözəl” və Nüsrətəddin Əbubəkr ibn Məhəmmədə və Mosul hakimi Məlik İzzəddinə ithaf etdiyi “İsgəndərnamə” daxildir.[46]

XV əsrdə Azərbaycan ərazisində miniatürlər çəkilirdi. Bunlara misal olaraq Şamaxı (Antologiya əlyazısı 1468, kalliqraf Şərafəddin Hüseyn Sultani, Britaniya muzeyi, London) və Bakıdan (rəssam Əbdülbaqi Bakuvinin XV əsr albomundakı miniatürü, Topqapı sarayı, İstanbul) olan nümunələri göstərmək olar. İncəsənət ustalıq əsərləri arasında isə Məhəmməd Möminin hərbi yaraqları qeyd edilə bilər (XVI əsr, Hərbi palata, Moskva).[47]

Azərbaycana Türk tayfalarının gəlişi Səlcuqlar dövləti dövründə başlamış[48] və monqolların dövründə də davam etmişdir. Beşinci monqol ulusu Elxanilərin ordusunun böyük bir hissəsini türklər təşkil edirdi.[49] XV əsrin sonlarında Azərbaycan əhalisinin türkləşməsi başa çatdı və müstəqil Azərbaycan türk xalqı ortaya çıxdı. Anadolu türkləri və Azərbaycan türkləri arasında etnik sərhəd isə XVI əsrdə yarandı.[50] Səfəvilərin ilkin dövründə dövlətin idarəsində azərbaycanlılar mühim yer tuturdular.[51] Səfəvilərin süqutundan sonra, XVIII əsrdə əsasən Azərbaycan türk mənşəli sülalələrin idarə etdiyi xanlıqlar əmələ gəldi.[52][53]

Səfəvilər həmçinin Azərbaycan yaşayan əhalini şiələşdirmə siyasəti aparmışdılar. Şiəliyi dövlət dini olduqdan sonra Qafqaz müsəlmanları şiəliyi qəbul etmələri üçün təzyiqə məruz qaldı.[54] Xüsusilə, Şirvan ərazisində şiəliyin yayılması sərt idi. Burada böyük sünni əhalisi qətlə yetirilmişdir. Beləliklə, Azərbaycan əhalisi eynən İranda olduğu kimi zorla şiəliyi qəbul etmişdir.[55]

Lahıc misgərlik sənəti ilə məhşur olub. Həm əvvəllər həm də indi Lahıc mis istehsalındakı inkişaf qəsəbə sakinlərinin həyatında və məskunlaşmasında önəmli rol oynayıb.[56] Mis yaradıcılığının inkişafı qalayçılıq və dəmirçilik kimi əlavə sahələrin inkişafına gətirib çıxarıb. Mis qab-qacaqlarda istifadə edilən bəzəklərə buta, üçləçəkli yarpaq, üçbucaq və içi ornamentlərlə doldurulan ovallar daxildir.[57]

Müasir dövr

Memarlıq

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan memarlığı

X-XII-ci əsrlərdə Azərbaycan ərazisində Arran, Naxçıvan, Şirvan-Abşeron memarlıq məktəbləri təşəkkül tapmışdır.[47] Arran memarlıq məktəbi nümunəsi olaraq Gəncə qala qapılarını və Xudafərin körpüsünü, Naxçıvan memarlıq məktəbi nümunəsi olaraq Möminə Xatun türbəsini və Yusif ibn Küseyr türbəsini, Şirvan memarlıq məktəbi nümunəsi olaraq Qız qalasını göstərmək olar. XIII—XIV əsrlərdə Dairəvi Mərdəkan qalası, Nardaran qalası, Pir Hüseyn xanəgahı, Bayıl qalası inşa edilir. XIV—XVI əsrlərdə şəhərlərin inkişafı ilə kərpic və daş memarlığı inkişaf edir. Bunun ən yaxşı nümunəsi Şirvanşahlar sarayıdır. Ənənəvi Azərbaycan memarlığı monqolların dövründə Bərdə türbəsi, Qarabağlar türbəsi və Qutlu Musa türbəsi kimi nümunələr yaradır. 1402-ci ildə Mərəzədə ikimərtəbəli Diribaba türbəsi tikilir.[47]

Azərbaycan Rusiyanın tərkibinə daxil olduqdan sonra Azərbaycan memarlığında Rus memarlığının təsirləri görsənir. Məsələn, Bakıda rus və Qərbi Avropa klassisizminin elementləri ənənəvi planlaşdırma və kompozisiya üsulları, milli memarlıq formaları və dekor motivləri ilə birləşir. Bu zaman şüşəbəndli şəhər evləri ortaya çıxır. Bakının müasir şəklinin yaranmasında rolu olan memarlar arasında Mayılov teatrının memarı Nikolay Bayevi göstərmək olar. İosif Qovlavski isə Bakı şəhər dumasının binasının, Aleksandra imperator rus-müsəlman qız məktəbinin (indiki AMEA Əlyazmalar İnstitutunun binası), Tağıyev teatrının (Pavl Koqnoviçkimlə birlikdə) layihəsini hazırlayır. Bu dövrdə Bakıda işləyən digər memarlara Qasım bəy Hacıbababəyov (Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi), Zivər bəy Əhmədbəyov (Təzəpir məscidi), Pavel Zalesski (şəhər küçəsinin binası), Aleksandr Nikitin ("Metropol" mehmanxanası), İosif Ploşko (polyak kilsəsi, “Fenomen” kinoteatrı, Muxtarovun sarayı) və s. daxildir.[58]


Soldan sağaː 1.Şəki xan sarayı, 2.Möminə Xatun türbəsi, 3.Arxada Qız qalası və ön hissədə Hacı Qayıb hamamının üstü

Azərbaycan dili və ədəbiyyatı

border=none Əsas məqalələr: Azərbaycan dili, Azərbaycan dilinin dialektləri, Azərbaycan ədəbiyyatı, Orta əsrlər Azərbaycan tərcümə sənəti, və Azərbaycan əlifbası

Dil


1.Şah I İsmayılın Əmir Musaya yazdığı azərbaycanca məktub,
23 may 1512-ci il[59]
2.Şah I Səfinin məktubunu Venesiya dojuna təqdim edən
və ipək və mal alan Əli Balinin yazdığı türkçə qəbz, 1635-ci il

Ədəbi Azərbaycan dili bu dildəki poeziyanın yaranması ilə formalaşmağa və istifadə edilməyə başladı.[60] Yazılı, klassik Azərbaycan türk ədəbiyyatının başlanğıcı monqol işğalından sonrakı dövrə təsadüf edir, ancaq XVI əsrdə İranda Səfəvi hakimiyyəti qurulandan sonra daha çox inkişaf edir. Belə erkən dövr müəlliflərindən biri XIII-XIII əsrlərdə yaşamış şeyx İzzəddin Həsənoğludur.[61]

XVI əsrdən XIX əsrin sonlarına qədər Azərbaycanın böyük hissəsi türkdilli sülalələr olan Səfəvilər və Qacarların hakimiyyətində idi.[62] Bu sülalədən olan I İsmayılın qurduğu, rəsmi dili farsca olan Səfəvi imperiyasında Azərbaycan dili hakimlərin, sarayın və qızılbaş hərbi təşkilatının dili idi.[63] Qızıbaşlar Səfəvi şahları kimi Türk dilinin Azərbaycan növü ilə danışırdılar.[64] Bu dövrdə yalnızca farslar azərbaycanca öyrənmirdi, həmçinin azərbaycan dilində danışanlar ölkənin bürokratik və ədəbi dili olan farscanı öyrənirdilər. Belələrinə qızılbaşların parlaq nümayəndələrindən olan Həsən bəy Rumlunu və İsgəndər bəy Münşini ("Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi" əsərinin müəllifi) misal göstərmək olar. İtalyan səyahətçi Pietro dello Valle yazır ki, qızılbaş əsilzadələrə ona deyib ki, fars dili ahəstə və şirin dildir və həqiqətən qadınlar tərəfindən poeziya üçün istifadə olunur, ancaq türk dili kişiyə yaraşandır və döyüşçülər üçün uyğundur, ona görə də şah və dövlətin əmirləri türkcə danışır.[59] Hərbi və siyasi məmurlardan başqa dini ruhani liderlər də bu dili istifadə edir, ancaq əsərlərini ərəbcə yazırdılar.[65] Xətai təxəllüsü ilə şeirlər yazan Şah I İsmayıl və Şah I Təhmasibin dövrü inkişafın bu mərhələsində Azərbaycan türk dilinin və ədəbiyyatının tarixində ən parlaq dövr hesab edilir.[61] Şah I Abbas paytaxtı Qəzvindən İsfahana köçürəndən sonra isə əvvəl türk dilini işlədən saray fars dilini istifadə etməyə başlayır.[66] II Abbasdan sonra hakimiyyətə gələn Şah Süleyman Səfəvi saray hərəmində bağlı qaldığı üçün ana dili azərbaycanca idi, onun hansı səviyyədə farsca bilməsi hələ də tarixşünaslığa aydın deyil.[67] XVI və XVII əsrlərdə rus sarayı "qızılbaş hökmdarlarından" farsca və qədim azərbaycanca yazılmış 55-ə yaxın məktub qəbul etmişdi. 1588-ci ildə rus sarayı ilk dəfə Səfəvi sarayına azərbaycan dilində məktub yazmışdı. Azərbaycan dili Səfəvi sülaləsinin hakimiyyətinin sonuna qədər sarayın dili olaraq qalmışdı. Hətta Sultan Hüseynin (1694-1722) ləqəbi "yaxşıdır" idi. Çünki dövlət işləri ilə maraqlanmayan bu şah ona təkliflə gələn hər rəsmiyə bu sözü deyirdi.[59]

Qacarlar dövründə Azərbaycan türkcəsi fars dili ilə birlikdə iki sarayda (Təbriz və Tehran) geniş yayılmışdı və atasının hakimiyyəti dövründə varis kimi Təbrizdə uzun müddət qalan Müzəffərəddin şah Qacar fars dilini Azəri türk aksenti ilə danışırdı.[68] Qacarların hakimiyyətinin böyük bir hissəsində Türk dilinin sarayda istifadə edilən əsas dil olmasına baxmayaraq fars dili ədəbi dil kimi üstünlüyünü saxlayırdı.[69] İlya Berezin Şimali İrana səyahət əsərində qeyd edir[70]:

" Adərbaycanda ərazinin adı ilə adlandırılan türk dilinin dialekti hakimdir: bu dialekt bizdə Zaqafqaziyada çox istifadə edilir, həmçinin Tehran sarayında hökmran sülalə[K 1] üçün bu doğma dil kimidir. Bu dialektin öz kiçik ədəbiyyatı, xüsusilə Gilandakı keçmiş rus konsulu Xodzkonun ingilis dilinə tərcümə etdiyi adərbaycanlı at sürən-oxuyan Koroğlu mahnıları var; fars dili Adərbaycan əyalətinin əhalisinin böyük hissəsi üçün “mədrəsə” məktəblərində öyrədilən kitab dilidir: aşağı təbəqə Adərbaycan dili ilə məhduddur. "
Mirzə Şəfi Vazehin Tiflis gimnaziyasının şərq dilləri müəllimi İv. Qiqorevlə birlikdə tərtib etdiyi “Azərbaycan dialektinin tatar xrestomatiyası”nın səhifəsi

XVIII əsrin ikinci yarısında azərbaycan dili ilk dəfə inzibati müəssisələrdə, xüsusilə Fətəli xanın yaratdığı Şimal-şərqi birliyin dəftərxanalarında dövlət sənədlərinin, rəsmi yazışmaların dili oldu. Azərbaycan dilində yazılmış sənədlərə 1768-ci ildə Qubalı Fətəli xanın köhnə və yeni Şamaxıya hücumunu xəbər verən sənədi və 1776-cı ildə Qubalı Fətəli xanın Cənubi Dağıstan feodalları ilə imzaladığı barış sazişini misal göstərmək olar.[71]

“Azərbaycan dili” terminini ilk dəfə Sankt-Peterburq Universitetinin Şərq dilləri fakültəsinin birinci dekanı və şərqşünas Mirzə Kazım bəy əsaslandırdı və istifadə etdi.[72] 1852-ci ildə şair Mirzə Şəfi Vazeh Tiflis gimnaziyasının şərq dilləri müəllimi İv. Qiqorevlə birlikdə “Azərbaycan dialektinin tatar xrestomatiyası”nı tərtib etdi.[73]

Əsrlər boyunca Azərbaycan dili linqva franka kimi ticarət və etniklər arası qarşılıqlı münasibətdə bütün Persiyada, Qafqazda və cənub-şərqi Dağıstanda istifadə edilirdi. Onun trans-regional təsiri ən azı XVIII əsrə qədər davam edib.[74] S.A. Raevski 1837-ci ildə öz məktubunda yazırdı: “Tatarca öyrənməyə başladım, dil, hansı ki, burada ümumiyyətlə bütün Asiyada, Avropada fransızcanın olduğu qədər lazımdır.”[75]

Bundan başqa bəzən qonşu xalqlarda azərbaycan dili doğma dili ünsiyyitdən sıxışdırıb çıxarırdı. Brokhauz və Efronun ensiklopedik lüğətinə görə “sonuncuyla yaxın qonşuluq və daimi münasibətə görə tabasaranlılar onların Azərbaycan dialektini mənimsədilər və tədricən öz doğma dillərini unutdular.”[76] Böyük Pyotrun erməni xalqı ilə əlaqələri kitabında erməni sənədlərini şərh edərkən Q.A. Ezov qeyd edir ki, “böyük hissəsi erməni danışıq dilində yazılanlar tatar (azərbaycanlı) sözləri ilə aşıb-daşırdı”.[77] F.T. Markov qeyd edir ki, assuriyalılar öz aralarında aysorsca danışır, “ancaq digər millətlərlə əlaqələrində tatarcanı (azərbaycanca) istifadə edirdilər”, hansı ki İrəvan qəzasında hamı tərəfindən qəbul edilirdi.[78]

1918-ci ilin may ayında yaranmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 27 iyunda dövlət dilini türk (Azərbaycan) dili elan etdi.[79] İranda Qacarların Pəhləvilərlə əvəz edilməsilə təhsildə, mediyada və kargüzarlıqda Azərbaycan dilinin istifadə edilməsi qadağan edildi.[80] 1941-ci ildə İranın şimalının SSRİ tərəfindən işğal edilməsindən sonra burada yaranan Azərbaycan Milli Hökuməti Azərbaycan dilini Cənubi Azərbaycanın dövlət dili elan etdi (6 yanvar 1946-cı il).[81] Hökumətin süqutundan sonra azərbaycancanın ictimai istifadəsinə qoyulan qadağa davam etdi.[61] 1979-cu il İran İslam İnqilabından sonra yeni konstitusiyada qeyd edildi ki, “yerli milli dillər fars dili ilə yanaşı mediyada və digər kütləvi informasiya vasitələrində, həmçinin milli ədəbiyyatın tədrisi üçün məktəblərdə azad istifadə edilə bilər.”[82] 1956-cı ildə Azərbaycanın 1937-ci ildə qəbul olunmuş Konstitusiyasına əlavə edilən maddə ilə Azərbaycan dili Azərbaycan SSR-in dövlət dili olur.[83] 1991-ci ildə yaranan Azərbaycan Respublikası isə Azərbaycan dilini dövlət dili elan edir.

Yazı

XX əsr ərzində Azərbaycan dilinin yazısı üç dəfə dəyişildi. 1922-ci ilə qədər azərbaycanlılar ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbasından istifadə edirdilər. Bu əlifbaya yalnız türk dili üçün xarakterik olan ڭ‎, گ, ۋ, ﭺ, پ, ژ‎ hərfləri də daxil idi.[84] 1920-ci illərdə yazı modifikasiya edilmiş latın əlifbası ilə, daha sonra kiril əlifbası ilə dəyişdirildi. 1958-ci ildə Azərbaycan kiril əlifbası Azərbaycan dilinin foneminə uyğun gəlsin deyə təkmilləşdirildi. Azərbaycan kirilcə əlifbası digər kiril əlifbalarından Ҝ və Ҹ hərfləri ilə fərqlənirdi.[85] 1991-ci ildə Azərbaycan yenidən latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasını istifadə etməyə başladı.

Hal-hazırda Azərbaycan Respublikasında yaşayan azərbaycanlılar yazı üçün latın qrafikasını, Dağıstan azərbaycanlıları kiril qrafikasını, İran azərbaycanlıları isə ərəb qrafikasını istifadə edir.

Ədəbiyyat

Şifahi xalq ədəbiyyatı

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı

Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına xalq mahnıları, əfsanələr, sevgi və tarixi-qəhrəmanlıq dastanları, nağıllar, lətifələr, atalar sözləri, holavar, sayaçı sözlər, oxşamalar, ağılar, laylalar, tapmacalar və bayatılar daxildir.

Azərbaycan xalq mahnılarının ən məşhur nümunələrinə “Ay bəri bax” (XVIII—XIX əsrlərdə ortaya çıxıb), “Qalanın dibində”, “İrəvanda xal qalmadı”, “Sarı Gəlin”, “Küçələrə su səpmişəm”, “Şuşanın dağları başı dumanlı” və s. daxildir. Qafqaza səyahət edən Mixail Qlinka buranın musiqi ilə tanış olmuş və “Qalanın dibində” mahnısı əsasında “Ruslan və Lüdmila” operasının “Fars xoru”nu yazmışdır.[86][87][88] Digər bir xalq mahnısı — “İrəvanda xal qalmadı”nın müəllifi Cabbar Qaryağdıoğludur. Mahnının o biri adı — “İrəvanda xan qalmadı”nın isə İrəvan xanlığının zəifləməsi ilə bağlı olduğu hesab edilir.[89]

Kitabi-Dədə Qorqudun təsvir edildiyi 2015-ci ildə buraxılmış Azərbaycan poçt markası

Mərkəzi Asiyadan Xəzər dənizi sahillərinə, Kiçik Asiyaya və Dunaya hərəkət edən oğuzların qəhrəmanlıq dastanı “Kitabi Dədə Qorqud” dastanının mənşəyi Mərkəzi Asiya olsa da, dastan oğuzların sıx məskunlaşdığı Azərbaycan ərazisində formalaşıb. Oğuzlar türkmənlərin, Azərbaycan türklərinin və Anadolu türklərinin etnogenezində iştirak edib.[90] Dastanın günümüzə Drezden və Vatikan əlyazmaları gəlib çatıb. Dastan oğuzların işğal edilmiş Qafqaz torpaqlarında “kafirlərlə” mübarizəsində bəhs edir.[91] Buradakı hekayə və mahnılar XIII əsrin başlanğıcından gec olmamaqla formalaşmış, XV əsrdən gec olmamaqla yazıya alınmış olmalı idi.[92] Azərbaycan sovet türkoloqu Fərhad Zeynalov və Səməd Əlizadəyə Drezden əlyazması şübhəsiz azərbaycan dilində yazılıb, Vatikan əlyazmasının dili isə XVI əsr türkcəsinə yaxındır. İtalyan türkoloq Ettori Rossi Drezden əlyazmasının azərbaycanca, Vatikan əlyazmasının türkcə yazılma fikrini dəstəkləyir.[93] Britaniya türkoloqu Cefri Luisə görə bu əfsanələr Ağqoyunlu türk tayfalarının gürcülərə, abxazlara, Trapezund yunanlarına qarşı XIV hücumları ilə əlaqəlidir. Qafqaza gələn səyyahlar “Kitabi Dədə Qorqud”dan dəfələrcə bəhs ediblər. 1638-ci ildə alman səyyahı və şərqşünası Adam Oleari Dərbənddə olarkən burada azərbaycanlılardan Dədə Qorqudun əfsanələri haqda eşidərək qeyd edir ki, Qazan xanın arvadı Burla xatunun və Dədə Qorqudun qəbri buradadır .[94]

Həmçinin Səfəvi dövründə Azərbaycan xalq dastanları — “Şah İsmayıl”, “Əsli və Kərəm”, “Aşıq Qərib”, “Koroğlu” dastanları yarandı.[95] 10-a yaxın variantı olan "Şah İsmayıl" dastanının adı həm Şah I İsmayılla, həm də II İsmayılla əlaqələndirilir və əsasən qəhrəmanlıq motivləri ilə zəngindir.[96] Zaqafqaziya, Kiçik və Orta Asiyada yayılmış Əsli və Kərəm dastanının Azərbaycan versiyası böyük ehtimalla XVI əsrdə yaranmışdır. Əsərin əsas mövzusu müsəlmanın xristiana — Gəncə xanı Ziyadın oğlu Kərəmin Qarakeşişin qızına olan məhəbbətidir. Süjetin dini kanvası tarixidir; oğuz türklərinin Qərbdə məskunlaşması dövrlərinə gedib çıxır.[97][98] XV-XVI əsrlərdən gec olmamaqla yaranmış digər bir Azərbaycan dastanı Aşıq Qərib Mixail Lermontov tərəfindən 1837-ci ildə qeydə alınıb və 1846-cı ildə çap edilib.[99][100][101][102][103][104] Azərbaycanlı tədqiqatçı Mikayıl Rəfiliyə görə Lermontovun versiyasında bəzi sözlər birbaşa Azərbaycan dilindən götürülüb. Türkoloq M. S. Mixaylov belə nəticəyə gəlir ki, Lermontovun Qafqazda qeydə aldığı Aşıq Qərib nağılında rast gəlinən şərq sözləri Azərbaycan dili ilə əlaqədar ola bilər, çünki "görürsüz" söz forması yalnız Azərbaycan dilinin dialektlərində müşahidə edilir.[105] Koroğlu dastanının oğuz türk versiyaları Azərbaycanlılar, Anadolu türkləri və türkmənlər arasında məşhurdur. Azərbaycan və Anadolu versiyası çox yaxındırlar və hər ikisində qəhrəmanın adı Rövşəndir. Dastanın bir çox versiyalarında Koroğlu Cəlalilər hərəkatının lideridir və hökmdarın haqsızlığına qarşı üsyan qaldıran ozan və şairdir.[106]

Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına həmçinin atalar sözləri və məsəllər daxildir. Atalar sözündən misal çəkmək spikerin fikrini möhkəmləndirir, bədii ifadəliliyi və qulaq asanlar üzərində nitqin emosional təsirini artırır. Sovet türkoloqu və filoloqu Əfrasiyab Vəkilov qeyd edir ki, atalar sözləri və məsəllərin çoxu orta əsrlərdə feodalizm dövründə yaranıb. Ona görə də onların çoxu kəndlilərin icbari iş və hüquqsuzluğu və onların bu qəddarlığa qarşı etirazı ilə bağlıdır.[107] Azərbaycan atalar sözləri və məsəllərini ilk dəfə İrəvan müsəlman məktəbinin türk dili müəllimi Mirzə Məmmədvəli Qəmərlinski çap etdirmişdir.[108]

Orta əsrlər

Nəsiminin muvaşşah nümunəsi.[109]
Həmçinin bax: Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının xronologiyası

Azərbaycan ədəbiyyatı oğuz və qıpçaq tayfalarının dilləri əsasında yaransa da, ərəb və fars dilləri ona böyük təsir edib. Azərbaycan türkcəsində yazan şairlər həmçinin farsca yazırdı. Ümumiyyətlə, Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi XIII əsrə — İzzəddin Həsənoğlunun dövrünə qədər gedib çıxır.[61]

Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında mühüm rolu XIV-XV əsrlərdə yaşamış hürufizm tərəfdarı İmadəddin Nəsimi oynayıb. O, Suriyanın Hələb şəhərində şəhid edilib. Nəsiminin müasirləri — Mustafa Zərir, Qazi Bürhanəddin və Şah Qasım Ənvar da azərbaycanca şeirlər yazırdılar. Qazı Bürhanəddinin divanının leksikası müasir Azərbaycan dili leksikasından fərqlənməsə də, o, digər türkdilli şairlərin divanlarının leksik quruluşundan fərqlənir.[110]

Vladimir Minorskiyə görə Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşah Həqiqinin şeirlərinin dili Azərbaycan türkcəsi adlandırılan cənubi türkmən dialektinə aiddir.[111] Matenadaran‎da saxlanılan Cahanşah Həqiqinin divanı azərbaycan və fars dillərində yazılmış qəzəl, məsnəvi və rübailərdən ibarətdir. Azərbaycan dilində seçilmiş şeirləri 1986-cı ildə çap edilib.[112]

Cahanşahla eyni əsrdə yaşamış Xətai Təbrizi "Yusif və Züleyxa" poemasını özü də azərbaycanca[113] şeirlər yazan Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaquba həsr etmişdir.[113] Bu poema azərbaycan dilində yazılmış ilk poemalardan biri hesab edilir. Əsərdə istifadə edilən dil sadədir. Bu göstərir ki, Xətai Təbrizi qədim xalq ədəbiyyatı və klassik şərq ədəbiyyatı ilə tanış idi. Bu poemaya məxsus 6 əlyazma AMEA Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır.[114]Sultan Yaqubun sarayında həmçinin Əlişir Nəvai üslubunda azərbaycanca yazmış Kişvəri yaşayırdı. Şah İsmayılın dövründə məlik üş-şüara titulu almış Azərbaycan şairi Həbibi Sultan Yaqubun sarayında təhsil almışdı.

Füzulinin azərbaycanca yazdığı “Hədiqətüs-süəda” əsəri

Səfəvi hökmdarı Şah İsmayıl "Xətai" ləqəbilə əsasən doğma [115] azərbaycan dilində[116], qismən fars dilində yazmışdır. Onun oğlu Sam mirzə Səfəvi, həmçinin bəzi sonrakı müəlliflər iddia edir ki, o, azərbaycan dilində [117][118][119][115] yazdığı qədər farsca da yazıb, ancaq dövrümüzə onun farsca şeirlərinin az bir hissəsi gəlib çatıb. Şah İsmayıldan başlayaraq təqribən bir əsr boyunca Səfəvi imperiyasında azərbaycan dili sarayda, orduda və məhkəmədə istifadə edilib. Bu dövrdə həmçinin Şah İsmayılın nəvəsi, anası Şirvanşahlar sülaləsindən olan İbrahim mirzə Cahi farsca və türkcə şeirlər yazırdı.[120] II Abbas (Tani ləqəbi ilə) və onun tarixçisi və Şah Süleyman Səfəvinin vəziri Məhəmməd Tahir Vəhid Qəzvini azərbaycanca şeirlər yazırdı. Rey şəhərindən olan Tərzi Əfşar farsca və Azərbaycan türkcəsindəki yumoristik şeirlərdən ibarət kiçik divan müəlifi idi. Tərziçilik adlanan bu növ poeziya İsfahan sarayında məşhur idi.[61]

Şah İsmayılın müasiri, azərbaycanca[121][122], farsca[123], ərəbcə [124][125][126][127] yazan Məhəmməd Füzuli müxtəlif mənbələrdə Azərbaycan,[124][128][125][126] [129][127][130][131][132][133][134][135][136], Osmanlı [137][138][139][140][141] və türk [142][143][144][145][146][147] şairi hesab edilir. Leyli və Məcnun poemasını yazan Məhəmməd Füzuli Azərbaycan poeziyasının klassiki hesab edilir. O, Azərbaycan və türk poeziyasının inkişafında böyük rol oynayıb.[142][129][139][140][141][148][149]

Qövsi Təbrizinin azərbaycanca yazdığı divanı

XVII—XVIII əsrlərin məşhur şairlərinə Saib Təbrizi, Qövsi Təbrizi, Məhəmməd Əmani, Tərzi Əfşar və Mirzə Möhsün Təsir Təbrizi daxildir. Rüknəddin Məsud Məsihinin yazdığı “Vərqa və Gülşa” poeması orta əsrlər Azərbaycan poeziyasının ən gözəl romantik poemalarından biridir.[150]

XVIII əsrdə Şirvan məktəbindən çıxmış Azərbaycan şairlərimə Şakir Şirvani, Nişat Şirvani, Məhcur Şirvani və Ağa Məsih Şirvani daxildir. Bu dövrdə ədəbiyyatda şifahi xalq ədəbiyyatının aşıq poeziyasının təsiri artır. Qarabağ xanlığının vəziri Molla Pənah Vaqif Azərbaycan ədəbiyyatında realizmin əsasını qoyur. Onun əsərlərinin əsas mövzusu sevi və insanın ruhi gözəlliyi idi.[150] Vaqifin dostu, Azərbaycan şairi Molla Vəli Vidadi isə onun əksinə olaraq düzlüyü, cəsarəti, ağıl və dərrakənin gücünü tərifləyir. daxili müharibələri və feodal qəddarlığını tənqid edirdi. Vaqif və Vidadinin yaradıcılığı XVIII Azərbaycan ədəbiyyatının zirvəsidir.[151]

Orta əsrlərin sonlarında yaşamış Məhəmməd Bərgüşadın “Tibbi Nəbivi” əsərininin birinci yarısı ərəbcə, ikinci yarısı azərbaycancadır. Beləliklə, bu kitab azərbaycanca yazılmış ilk təbabət kitabıdır. İlk hissədə əsəb xəstəlikləri daxil olmaqla bütün orqanlarda baş verən xəstəliklərin müalicə üsulları verilir. İkinci hissədə bitki aləminə əsasən müalicə vasitələrinin tərkibi verilir. Üçüncü hissədə müəyyən xəstəliklər zamanı qidalanma ilə bağlı məsləhətlər verir.[152] 1712-ci ildə isə Məhəmməd Yusif Şirvani azərbaycan dilində “Tibbnamə” əsərini yazır. Saray həkimi kimi Şirvani müalicədə təbii minerallardan istifadə etməyi məsləhət görürdü. Məsələn, boyun ağrısı üçün limon qabığı sürtməyi təklif edirdi. Bu əsərində onun xəstələrin otağının açıq-göy, yaşıl və ağ rəngli güllərlə bəzədilməsinin lazım olduğunu qeyd etməsi orta əsrlər həkimləri üçün gülün çox vacib olduğu göstərir.[153][152]

Erməni şairi Sayat Novanın günümüzə 68 ermənicə[154], 34 gürcücə[155] və 115[156] azərbaycanca [157][158][159][160] şeiri gəlib çatmışdır. Sayat Novanın azərbaycanca yazdıqları digərlərindən 20% çox olsa da azərbaycanca şeirlər az tədqiq edilmişdir. Azərbaycanlı ədəbiyyatşünas Həmid Araslı Sayat Novanın 40 şeirdən ibarət toplusunu çap edib.[161] 1758-ci ilin əvvəli Sayat Novanın Azərbaycan sahəsində fəaliyyətinin çiçəklənməsi dövrü kimi görünür. Ancaq Azərbaycan dili Qafqazda linqva franka olduğundan və gürcü sarayında yaxşı başa düşüldüyündən Sayat Nova bu dildə mahnılarını cəmiyyətdə, Tiflis və Telavinin içində və çölündə ifa etmiş ola bilər.[162]

Müasir dövr

1813-cü il Gülüstan müqaviləsi ilə Azərbaycanın yerli əhalisinin fars ənənəsindən rus-Avropa ənənəsinə doğru yaxınlaşdığı zaman Qasım bəy Zakir, Seyid Əbülqasım Nəbati, Qasım bəy Zakir, Mirzə Fətəli Axundzadə, Seyid Əzim Şirvani, Xurşidbanu Natəvan, Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Şəfi Vazeh, İsmayıl bəy Qutqaşınlı, Cəlil Məmmədquluzadə kimi şair və yazıçılar yetişdi. Azərbaycan və Cənubi Dağıstan arasındakı tarixi-mədəni əlaqələrin artması Dağıstan müəlliflərinin Azərbaycan dilində yazılmış əsərlərinin artmasına səbəb oldu. Ləzgi yazılı ədəbiyyatının banisi Etim Əmin doğma ləzgi və ərəb dili ilə birlikdə azərbaycanca da yazırdı.[163] Azərbaycan və ləzgi dillərində yazan Həsən Əlkədərinin 1892-ci ildə azərbaycanca yazdığı “Əsəri-Dağıstan” kitabı onun öz şərhləri, müşahidələri və şeir əlavələri ilə Dağıstan tarixi ilə bağlı Şərq yazılı məlumatlarını ehtiva edir.[164] Dərbənd aşığı, dağ yəhudisi Şaul Simendu ivrit əlifbasıyla azərbaycanca yazırdı.[165] XX əsrin əvvəllərində Məhəmməd Hadi, həmçinin Hüseyn Cavid və Abbas Səhhət Azərbaycan ədəbiyyatında romantizmin, Mirzə Ələkbər Sabir isə Şərqdə Sabir ədəbi məktəbinin əsasını qoyur.[166]

Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulmasından sonra Azərbaycan maarifçisi Firudin bəy Köçərli güllələndi.[167] Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələri — Hüseyn Cavid, Mikayıl Müşfiq, Azərbaycan himninin müəllifi Əhməd Cavad, Yusif Vəzir Çəmənzəminli repressiya qurbanı oldu. Sovet dövründə Səməd Vurğunun yığcam və diskrit üslubu Azərbaycan ədəbiyyatının müasir formasının formalaşmasına səbəb oldu, onu arxaizmlərdən təmizlədi.[168] XX əsrin sonlarına yaxın 70 şeir məcmuəsi və 20 poeması ilə Bəxtiyar Vahabzadə şöhrət qazandı. Onun “Gülüstan” poeması Rusiya və İran arasında bölünən Azərbaycan xalqı və onun birləşmək arzusuna həsr edilib.[169]

İranda Qacarların Pəhləvilərlər əvəz edilməsi ilə Azərbaycan dilinin istifadəsi məhdudiyyətlərlə üzləşdi.[170] Ancaq buna baxmayaraq Məhəmməd Hüseyn Şəhriyar, Səməd Behrəngi, Behzad Behzadi, Mirzə Əli Möcüz kimi İran azərbaycanlıları doğma dillərində yazmağa davam etdilər. Azərbaycanca yazdığı “Heydərbabaya salam” poeması ilə şöhrətlənən Şəhriyarın yaradıcılığı hər iki ölkədə yüksək qiymətləndirildi. Onun yaradıcılığınını mövzularına Azərbaycan dilinin və onun məktəbdə öyrədilməsilə bağlı problemlər, Azərbaycan xalqının iki ölkə arasında parçalanması, 1945-47-ci illərdəki Cənubi Azərbaycan azadlıq hərəkatı daxil idi.[171]

Bakıxanov
(1794–1847) 		Axundov
(1812–1878) 		Məmmədquluzadə
(1869–1932) 		Hüseyn Cavid
(1882–1941) 		Səməd Vurğun
(1906–1956) 		Şəhriyar
(1906–1988) 		Mikayıl Müşfiq
(1908—1938)
Fayl:Samad Vurgun20.jpg Fayl:Məhəmməd Hüseyn Şəhriyar.jpg

İncəsənət

Xalçaçılıq


Solda: Alman rəssamı Hans Memlinqin
"Still Life with a Jug with Flowers" rəsmi, XV əsrin sonları
Sağda: Qarabağ xalçaçılıq məktəbinə aid Muğan xalçası,
XIV əsrin sonları — XV əsrin əvvəlləri

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan xalçaları

Azərbaycan xalçaları dedikdə Abşeron, Gəncə, Qazax, Şirvan, Qarabağ, Quba, Təbriz xalçaları[172][173][174][175][176][177] nəzərdə tutulur. İranika ensiklopediyasına görə xalçaçılıq əsasən Şərqi Zaqafqaziyada, indi azərilər adlandırılan türk əhalisinin yaşadığı ərazidə yayılmışdı. Digər xalqların xalçaçılığı az əhəmiyyət daşıyırdı.[178]

XVI əsrdə Səfəvilərin hakimiyyətə gəlməsindən başlayaraq Azərbaycan xalçaçılıq sənəti misli görünməmiş mükəmməlliyə çatır və sənaye əhəmiyyəti qazanır.[179][180] Dövrün miniatür rəssamları, xəttatları Azərbaycan ornamental incəsənət məktəbinin formalaşmasında mühim rol oynadı. Bu isə daha sonra Şərq incəsənətində və vahid Təbriz məktəbinin yaranmasında böyük təsirə səbəb oldu.[181][182] XVI əsrin ikinci yarısından Cənubi Azərbaycanda inkişaf edən əfşan, ləçək-turunc, gülbəndlik kompozisiyaları Şimali Azərbaycan şəhərlərindəki toxucular tərəfindən mənimsənildi. Tarixi statistikalara görə 1843-cü ildə Azərbaycanın 6 Xəzər əyalətində 18000 xalça toxunub. Şirvan və Qubadan olan xalçalar Bakıda, Qazax və Gəncədən olanlar Təbriz və İstanbulda satılıb.[179] 1850 və 1857-ci illərdə unikal məmulatların birinci beynəlxalq Tiflis sərgisində azərbaycanlı ustalar mükafat əldə etdilər. XIX əsrin sonunda kommersiya neftinin istehsalı əlaqədar iqtisadi inkişaf Bakıda və Azərbaycanın digər ərazilərində xalça toxuçuluğunun inkişafına səbəb oldu.[183]

Müasir dövrdə Quba, Qusar, Kürdəmir, Gəncə, Şamaxı, Dəvəçi, Qazax, Tovuz, Şəki, Ərdəbil, Təbriz və Bakıda qədim xalça toxuculuğuna əsaslanaraq xalçaçılıq davam edir. Müasir Azərbaycan xalçaları içində “Azər-ilmə” brend adıyla satılan xalçaları qeyd etmək mümkündür. Bu xalçalar Atlanta, Hannover, Moskva şəhərlərində keçirilən sərgi-hərraclarında iştirak edib. Azərbaycan xalçaları 2010-cu ilin noyabrında Londondakı “Azerbaijan: Flying Carpet To Fairy Tale” sərgisində, 2011-ci ilin fevralında Parisdə Azərbaycanın müstəqilliyinin 20 illiyinə həsr edilmiş mərasimdə təqdim edilib.[184][185]

Quba, Şirvan, Qazax, Zəncan xalçaları mürəkkəb həndəsi naxışlarla xarakterizə olunur, buna çoxbucaqlı və ya ulduzşəkilli medalyonların mərkəzi sahəsindəki eyni ox üzərində yerləşən heyvan və insan sxematik fiqurları daxildir. Çiçək motivlərinin bol olduğu müxtəlif bitki ornamentləri isə Təbriz və Qarabağ xalçalarına xasdır.[186] Azərbaycan xalçalarında görünən həndəsi formalara tarixi politeizm inanclarına gedib çıxan svastikanı və romb və kvadratlarla əhatə edilən səkkizbucaqlı ulduzu göstərmək olar. Daha sonra Təbriz mədəniyyətinin təsiri ilə digər məktəblərdə qıraqlarda bitki aləmi elementləri ortaya çıxır. Azərbaycan xalçalarında tapılan İslam simvolikasına misal olaraq Fatimənin əlini, beşbarmağı misal göstərmək olar. Beşbarmaq İslamın 5 ehkamını və İslamda hörmət edilən 5 şəxsiyyəti – Məhəmməd peyğəmbər, Əli, Fatimə, Həsən və Hüseyni simvolizə edir.[187] Bir çox Təbriz xalçalarının üzərində su bolluğunu təmsil edən “həyat ağacı”na rast gəlinir. Həmçinin xalçalarda çoxlu ağacın, bitkinin və quşun olduğu bağ təsvirlərinə rast gəlinir. Bu müsəlmanlar üçün uğur və müvəffəqiyyət deməkdir. Təbriz və Şamaxı xalçalarında rast gəlinən digər bir ikonoqrafik təsvir təbiətin möcüzəsini simvolizə edən nardır. Nar Səfəvilər dövründə xalça və miniatürlərin bəzədilməsində geniş istifadə edilirdi.[188] Azərbaycan xalçalarında quş şəkillərinə (qartal və tovuzquşu) tez-tez rast gəlinir. Bir çox hallarda texniki cəhətdən və xalçanın ölçüsünə görə heyvanları birbaşa əlavə etmək mümkün olmur. Məsələn, qoyun və qoçların yalnız “S” şəkilli şərti buynuzları xalçanın mərkəzində və qıraqlarında göstərilir. Əjdaha təsviri də eyni şəkildə simvolikləşib. Talisman kimi istifadə edilən əjdəha təsviri XVII əsrdə Azərbaycanın saray manufakturalarında istehsal edilən dəbdəbəli xalçalarda ortaya çıxıb.[189]

Təsviri incəsənət


1.Mirzə Qədim İrəvaninin çəkdiyi portretlərlə İrəvandakı Sərdar sarayının güzgü zalı
2.Şəki xan sarayının divarındakı şəkillərdən biri, Qənbər Qarabaği
3.Quşlar, Mir Möhsün Nəvvab

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan təsviri incəsənəti

XVII əsrdən XIX əsrə qədər Azərbaycan rəssamları yağlı boyadan istifadə edərək yaşayış yerlərinin, sarayların, hamamların bəzədilməsində iştirak edirdi. Ancaq onlar yalnız dekorativ motivlər yox, həmçinin tarixi portretlər, ov və döyüş səhnələri çəkirdilər.[190]

XIX əsr məşhur Azərbaycan rəssamı Mirzə Qədim İrəvani Azərbaycan panel rəssamlığının banisidir. XIX əsrin 50-ci illərində o, İrəvandakı Sərdar sarayında yerləşən divar rəsmlərini bərpa etmək üçün çağrılıb. İrəvani güzgü sarayını bərpa edib. O, dörd tarixi şəxsiyyətin — Fətəli şah Qacarın, Abbas Mirzənin, Mah Tələt xanımın və Mirzə Vəcullahın şəklini çəkib. XIX əsrdə rəssamlar məkan kompozisiyası və həcm yaratma modelləşdirməsi kimi Avropa üslublarını rəsm və dekorativ rənglərlə birləşdirərək portret rəssamlığına keçirdilər. İrəvaninin “Gənc oğlanın portreti” və “Gənc qadının portreti” belə qəbildən olan rəsmlərdir. Bu rəsmlər həmçinin orta əsr miniatür sənəti ilə bağlıdır. Onun “Rəqqasə” rəsmindəki papaq və geyim biçimi XVIII əsrə aid Şəkixanovlar evi rəsmlərindəki qadın geyimlərinə bənzəyir.[191]

Azərbaycan ornamentalist rəssamı[192][193] Qənbər Qarabaği Şəki xan sarayının interierində[194] və Şuşadakı Rüstəmov və Mehmandarovun evlərindəki yumurta temperası ilə (bitki və zoomorfik motivlər) çəkilmiş dekorativ rəsmlərin müəllifi idi.[195][196] Rəssam heyvan təsvirlərini gül və bitkilərin şaxələnmiş ornamentlərində çəkirdi. Rəsm divarın düzlüyünü pozmur, əksinə onun konstruktiv memarlıq detallarını qabardırdı.[197] Şuşa şəhərindəki Mehmandarov evindəki çəkdiyi maral və nar ağacı şəkilləri rəssamın ən məhşur işidir.[198]

Azərbaycan rəssamı Mir Möhsün Nəvvab akvarel rəsmləri, kitab miniatürləri və bina və məscidlər üzərində bəzəklər çəkirdi. Onun yaradıcılığı üçün müstəvi, dekorativ, ornomental divar rəsmləri, gül və quş təsvirli rəsmlər, onun şəxsi əlyazmalarındakı (“Bəxrul Həsən” (Kədər dəryası), 1864) illustrasiyaları xarakterikdir. Mir Möhsün Nəvvab tərəfindən akvarellə çəkilmiş tək portret — “Teymurun portreti” Azərbaycan İncəsənət Muzeyində saxlanılır. Mir Möhsün Nəvvabın Şuşadakı memorial muzeyinin zalında onun tərəfindən 1886-cı ildə çəkilmiş divar rəsmləri qalır.[199]

1900-20-ci illərdə rəssamlar realistik demokratik istiqamət götürdülər. Əzim Əzimzadə və Bəhruz Kəngərli Sovet Azərbaycanının təsviri sənətinin təməllərini atdı.[200] Bakıda rəssamlıq məktəbi açan ilk peşəkar rəssamlardan biri Əzim Əzimzadə idi. Müasir Azərbaycan yağlı boya rəsramlığının banisi Əli bəy Hüseynzadədir (1864—1940). XX əsrin ikinci yarısının məşhur rəssamları Tahir Salahov, Səttar Bəhlulzadə, Mikayıl Abdullayev, Vidadi Nərimanbəyov, Rasim Babayev, Sənan Qurbanov və Toğrul Nərimanbəyov idilər. Azərbaycanda kitab illustrasiyası iki yolla inkişaf edirdi: əlyazma illustrasiyanın binövrələrini davam etdirənlər və qrafik üslub və ağ-qara rəng istifadə edənlər.[201]

Heykəltəraşlıq

XVI əsrə aid daş qoyun heykəli, Azərbaycan Tarix Muzeyi

Orta əsrlərdə müxtəlif məntəqələrdə əcdadların baba adlandırılan daş heykəlləri tikilirdi. Qəbirdaşları və divarlar çox vaxt relyef naxışları ilə bəzədilirdi. Bu növ heykəltəraşlıq Abşeron yarımadasında pik səviyyəyə çatmışdı. Bakıda Şirvanşahlar sarayı muzeyində saxlanılan XIII əsrə aid Bayıl daşları insan və heyvan fiqurları ilə bəzədilib. Bu antropomorfik yazının bir nümunəsidir.[202]

Azərbaycan Respublikasının və Cənubi Azərbaycanın müxtəlif yerlərində tapılan qoyun və at formasındakı qəbirdaşları Azərbaycan orta əsrlər mədəniyyəti abidələrinin nümunəsi hesab edilir.[203] Müasir Azərbaycan ərazisində IX əsrin II yarısından etibarən — ərəblərin hakimiyyəti Babəkin Xürrəmilər hərəkatı və yerli feodalların müqaviməti nəticəsində sarsıldığı və zəiflədiyi zaman ərəblər tərəfindən ərazisi işğal edilmiş xalqların yaradıcılığı şəriət qanunlarına üstün gəlməyə başladı. Bu zaman xalq incəsənətində yenidən canlı varlıqların təsvirləri ortaya çıxmağa başladı. Hesab edilir ki, XV əsrdən başlayaraq qəbirdaşları əsasən qoyun və ya at forması almağa başladı. Bu qəbrdaşları İslam ehkamlarının pozulmasının nümunəsi kimi təhlil edilir. At heykəllər həmişə yəhərlənmiş və tam təchizatlı şəkildə təsvir edilir. [204] Yazılardan başqa belə abidələrdə ölmüş şəxsin silahları — yay, ox, qılınc, qalxan, oxluq və s. təsvir edilir. Daş qoyun heykəllərində, yazılardan başqa, vəhşi keçilərin, maralların təsvirləri, bəzi hallarda bu heyvanların ovlanması səhnələri və bəzən də məişət səhnələri təsvir olunur. [205]

Fayl:Bakı 01.jpg
Bəhram Gurun heykəli, Bakı, 1953

XX əsrin 20-ci illərində Azərbaycanın arxeoloji xəritəsi üzərində iş zamanı V. M. Sısoev aşağıdakı yerlərdə də at və qoyun daş heykəllərini qeyd etdi: Abşeron yarımadasında Zığ kəndindəki müsəlman qəbiristanlığında, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində Qaraağaclı kəndindəki müsəlman qəbiristanlığında, Naxçıvan şəhərində və Lənkəran qəzasında Abidərə, Balabur, Qorikdı, Lirik, Tanqarud, Eyçara kəndlərində.[206] Sısoev həmçinin qeyd edir ki, Ordubadın, Danaqirtin və Abraqunisin kəndlərinin yerli sakinləri daş fiqurları qədim qəbiristanlıqlarda, dağlarda və digər yerlərdə tapırlar, onlara xüsusi məna yükləyir, çox vaxt onları olduqları yerdən aparır və yaxınlarının qəbirlərində yerləşdirirlər.[207]

XIX əsrin ikinci yarısında Bakının inkişafı və tarixi üsluba və heykəllərə ehtiyac olduğundan daşla yonulmanın bərpası müşahidə edilir. XX əsrin 20-ci illərində heykəllərdə abidə kompozisiyası ortaya çıxır. İlk azərbaycanlı professional heykəltəraş Zeynal Abdin bəy Əliyevdir.[208]

1920-1930-cu illərdə bir çox şəhər bağçaları tarixi şəxsiyyətlərin heykəlləri ilə bəzədilmişdi. 40-50-ci illərdə heykəllərin rolu daha da artdı. Mirzə Fətəli Axundzadəyə (Pinxos Sabsay, 1930), Nizami Gəncəviyə (Fuad Əbdürəhmanov, 1949), Hökumət Evinin qarşısında Leninə (Cəlal Qaryağdı, 1954), Xurşidbanu Natəvana (Ömər Eldarov, 1960 heykəl qoyuldu.[202]

1970-ci ildən etibarən heykəltəraşlar öz əsərlərini ağac, mərmər və qranitdən hazırlayırdılar. F.E. Salayevin əsərlərində klassik heykəltəraşlığın üsulları öz əksini tapırdı.[202]

Musiqi

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan musiqisi

Milli musiqi alətləri

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan musiqi alətləri

Muğam

border=none Əsas məqalə: Muğam
Fayl:Urmavi1.png

Muğam Azərbaycan musiqi sənətinin əsas janrlarından biridir. Erkən dövrlərdə muğam ərəb maqamı, türk makamı və fars dəsgahının daxil olduğu geniş Orta Şərq ənənəsinin bir hissəsi kimi tədqiq edilirdi. Ancaq indi isə dinləyicilərin muğamla müasir azərbaycanlı həyatının daxili bir hissəsi kimi tanış olmaq şansı var. [209]

İranikaya görə, Azərbaycan musiqi sənəti böyük nəzəriyyəçiləri Azərbaycanın Urmiya və Marağa şəhərlərində anadan olan Səfiəddin Urməvi və Əbdülqədir Marağayinin olduğu fars-ərəb-türk maqam incəsənəti ilə əlaqəlidir.[210] Zemfira Səfərovaya görə, Səfiəddin Urməvinin yazdığı ərəbcə yazdığı “Kitab əl-Ədvar” və “Şərəfiyyə” əsərləri Azərbaycan musiqisinin nəzəri və praktiki cəhətdən inkişafı üçün önəmlidir.[211] Üzeyir Hacıbəyov Urməvi və Marağini “Yaxın Şərq xalqları musiqisinin nəzəri və əməli inkişafı tarixində başlıca yeri dunyada məşhur olan iki nəfər Azərbaycan alimi, nəzəriyyəçi, musiqişünas” adlandırır.[212]

Azərbaycanda muğam əsasən tar, kamança və qaval ifaçılarından ibarət muğam üçlüyü müşayiətində ifa edilir. Çox vaxt qaval çalan həm də xanəndəlik edir. Muğam mövzusu adətən lirika sferası – məhəbbət və fəlsəfə ilə məhdudlaşır. Nizami, Füzuli, Xaqani, Vidadi, Nəsimi, Səməd Vurğun, Molla Pənah Vaqif, Əliağa Vahid və digər klassiklərin qəzəlləri muğamların şeir mətnləri olur.[213]

Tarzən Sadıqcanın ansamblı. Sağdan sola: kamançaçı Bağdagül Ata oğlu, Sadıqcan, xanəndə Bülbülxan, nağarada Hüseynbala, dəfdə Vaso Kikiakişvili. Tiflis, 1878.

Hal-hazırda Azərbaycan muğamına 7 əsas muğam (Rast, Şur, Segah, Çahargah, Bayatı-Şiraz, Şüştər, Hümayun, Kürd-Ovşarı), zərbi muğamlar (Heyratı, Arazbarı, Səmayi–Şəms, Mənsuriyyə, Mani, Ovşarı, Heydəri, Qarabağ şikəstəsi, Kəsmə şikəstə) və rast muğamları (Mahur–Hindi, Orta Mahur, Bayatı-Qacar, Dügah) daxildir.

Məşhur muğam ifaçılarına Səttar, Cabbar Qaryağdıoğlu, Məcid Behbudov, Xan Şuşinski, Bülbülcan, Seyid Şuşinski, Keçəçioğlu Məhəmməd, Zülfü Adıgözəlov, Şövkət Ələkbərova, Alim Qasımov, Sadıqcan (tarı təkmilləşdirib və bu alətdəki müasir çalğı məktəbinin əsasını qoyub), Qurban Primov və başqaları daxildir. Muğam oxuyanların çoxu Qarabağdandır.[214]

Xanəndə Cabbad Qaryağdıoğlunun da daxil olduğu Azərbaycan çalğıcılarının ifa etdiyi muğamın qeyd edildiyi ilk qramofon valı 1906-cı ildə gün üzünə çıxıb. 1906-1914-cü illərdə bir sıra avropa lent yazısı firması, məsələn fransız firması “Pate qardaşları”, alman firması “Sport-Rekord”, rus “Monarx-Rekord”, “Qrammafon-Rekord”, “Konsert-Rekord”, “Premyer-Rekord” və “Ekstrafon” firmaları onlarca Azərbaycan muğamı, təsnifi və dəstgahına aid onlarca lent yazısı çıxartdılar.[215]

1948-ci ildə Fikrət Əmirov simfonik muğam janrını yaratmışdır. F.Əmirov 3 simfonik muğamın: «Şur», «Kürd-ovşarı» və «Gülüstani Bayatı-Şiraz» simfonik muğamlarının yaradıcısıdır. Bu janrda muğam dəstgaha xas olan bir çox xüsüsusiyyətlər istifadə olunur. Fikrət Əmirondan başqa simfonik muğam janrına Niyazi, Süleyman Ələsgərov, Asəf Zeynallı, Eldar Mansurov, Arif Məlikov, Aqşin Əlizadə, Fərəc Qarayev, Vasif Adıgözəlov, Tofiq Bakıxanov müraciət etmişdir.

Aşıq yaradıcılığı

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan aşıq yaradıcılığı
Fayl:Khasta Qasim.jpg

Azərbaycan mədəniyyətində aşıq ənənəsi Aşıq Qurbaninin dövründə, XV-XVI əsrlərdə inkişaf etməyə başladı.[216] Bu sənətin tarixi ümumilikdə daha qədim olsa da, Qurbaninin dövründə qopuz çalan ozanlar saz çalan aşıqlarla əvəz edildi.[217] Aşıq incəsənətinin inkişaf etməsində Şah İsmayıl Xətainin də böyük təsiri var idi. Qızılbaşların dövründə aşıqlar öz mahnılarını azərbaycanca yazırdılar.[218]

Aşıqların repertuarı dastanlarla məhdudlaşmır. Janrlar fərqli olsa da, mövsu baxımından konkretdir, sosial mövzularda yazılır. Aşıqlar nağıl, sevgi mövzusunda lirik mahnılar, gözəlləmələr, ustadnamələr, satirik mahnılar bilirlər Aşıqlar müxəmməs və dübeyt kimi poetik formalarda, həmçinin geniş surətdə dodaqdəyməz kimi şeir formalarında əsərlərini yaradırdılar. Göyçəli Aşıq Ələsgər kimi bir çox aşıqlar 50-60 dastanı, onlarca hekayə və nağılı yadda saxlaya bilirdilər.[219]

Müasir Azərbaycanda professional aşıqlar iki kateqoriyaya bölünür: ifaçı olan aşıqlar və şair-aşıqlar. İfaçı aşıqlar peşəkar nağıl danışanlar kimi bədii yaradıcılıqla məşhur olmurlar. Bacarıqlarına və doğma folkloru başa düşmə qabiliyyətlərinə görə onlar dastan və hekayətlərdə, xüsusilə onların nəsr hissələrində dəyişikliklər edirlər. Bədii yaradıcılıqla məşğul olan şair-aşıqlar isə Azərbaycanda ustad adlandırılır və şagirdlərinə aşıq olmağın əsaslarını öyrədirlər. Ustad aşıqlara Qurbani (XVI əsr), Aşıq Abbas Tufarqanlı (XVII əsr), Xəstə Qasım (XVIII əsr), Aşıq Valeh (XVIII əsr), Aşıq Ələsgər (1821—1926), Aşıq Hüseyn Bozalqanlı (1875—1949) və başqaları daxildir. Onlar yalnız Azərbaycan aşıq sənətinə deyil, həmçinin Azərbaycan yazılı ədəbiyyatına böyük təsir ediblər.[220]

Aşıq musiqisi Azərbaycan Respublikasının Gəncə, Qarabağ və Naxçıvan, həmçinin Salyan ərazilərində, Cənubi Azərbaycanın Təbriz, Qaradağ, Marağa, Xoy və Urmiya ərazilərində yayılıb.[221] Tariyel Məmmədov isə 11 aşıq məktəbinin adını çəkirː Göyçə, Tovuz, Borçalı, Gəncə-Şəmkir, Şirvan, Qarabağ, Qaradağ, Təbriz, Urmiya, Çıldır və Dərbənd.[222]

Meyxana

border=none Əsas məqalə: Meyxana

Rəqslər

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan rəqsləri

Klassik musiqi

Balet

border=none Əsas məqalə: Azərbaycanda balet

Teatr

“Şuşada müsəlmanların dini mərasimi”, Vasili Vereşşagin, 1865
border=none Əsas məqalə: Azərbaycan teatrı

Azərbaycan teatr incəsənətinin mənşəyi qədim xalq şənlikləri və oynamalarına gedib çıxır.[223][224] Azərbaycan xalq oyunlarında (Gizlən qaç), oyun mahnılarında (kəpənək, bənövşə), toy mərasimlərində (nişan, duvaq qapma, toy), bayramlarda (Novruz – yazın gəlməsi, kevsec – qışa hazırlıq) teatr fəaliyyətinin müxtəlif formaları ortaya çıxır.[225]

Kişilərin kollektiv şəkildə icra etdiyi yallı rəqsi, təlxəklərin, kəndirbazların, muxraduzd və muxrabazların performansı, dərvişlərin, ilan oynadanların tamaşası teatr tamaşalarının ilkin forması idi. “Kosa-kosa”, “Qaravəlli”, “Şah Səlim”, “Keçəl Pəhləvan”, “Ceyran xanım”, “Maral oyunu”, “Xan-xan”, “Tapdıq çoban”, “Tənbəl qardaş” kimi səhnələşdirilmiş epizodların da Azərbaycan teatrının formalaşmasında mühim əhəmiyyəti var.

Məhərrəm ayında icra edilən Şəbih tamaşaları meydan tamaşalarının bir növü olmaqla birlikdə həm formaca, həm də mənaca dini xarakter daşıyır və bir misteriya tamaşası olaraq Yaxın və Orta Şərqdə, o cümlədən Azərbaycanda geniş yayılmışdır.[226]

Milli Azərbaycan teatrı XIX əsrin ikinci yarısında ilk Azərbaycan dramaturqu Mirzə Fətəli Axundzadənin əsərləri əsasında yaranıb. İlk professional teatr performansı 10 (23) mart 1873-cü ildə göstərilib. Performansın təşəbbüsçüləri realnı məktəbi pedaqoqu Həsən bəy Zərdabi və məktəbin şagirdi Nəcəf bəy Vəzirov idi. Məktəbin şagirdləri Axundzadənin 1851-ci ildə yazdığı [227] “Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran” pyesini oynayırdılar. 17 aprel 1873-cü ildə Axundzadənin digər komediyası — "Hacı Qara" nümayiş edildi.[228] 1892-ci ildən başlayaraq Şuşada Axundzadənin komediyalarının da daxil olduğu həvəskar tamaşalar göstərilirdi.[229]

Abbas Mirzə Şərifzadə Hüseyn Cavidin “Knyaz” tragediyasında, Knyaz rolunda

1892-ci ildə həmçinin Haşım bəy Vəzirovun “Evlənmək su içmək deyil” tamaşası da həvəskarlar tərəfindən ifa edildi. Ancaq bu tamaşa mövhumatçı düşüncədə olanlar tərəfindən dağıdıldı, aktyorlar arxa qapıdan qaçmalı oldular. Müsəlman ruhanilər ədəbiyyat və teatrı yaramaz iş hesab edir, keçirilən tamaşalara mane olmağa çalışırdılar.[230] 1896-cı ildə Şuşada Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin “Dağılan tifaq” tragediyası ifa edildi. 1904-cü ildə Uilyam Şekspirin “Otella” tamaşası həvəskarlar tərəfindən ifa edildi. Əsəri tərcümə edən və Otello rolunun ifaçısı Haşım bəy Vəzirov idi.

XIX əsrin axırına qədər Nuxa, Gəncə, Şamaxı, Naxçıvan kimi şəhərlərdə azərbaycanca tamaşalar ifa edilirdi. Teatr tamaşalarını təşkil edənlər Axundov məktəbinin davamçısı olan Nəcəf bəy və Haşım bəy Vəzirovlar, Nəriman Nərimanov, Əbdürrəhim bəy Vəzirov, Cəlil Məmmədquluzadə, Süleyman Sani Axundov idi.

1888-ci ildə Bakıda Sultan Məcid Qənizadə və Nəriman Nərimanovun iştirakı ilə teatr truppası quruldu. 1897-ci ildə ilk professional kollektiv — “Müsəlman dramatik truppası” quruldu. Bu dövrdə Nəcəf bəy Vəzirovun "Yağışdan çıxdıq yağmura düşdük", "Müsibəti–Fəxrəddin", Əbdürrəhim bəy Haqverdiyovun "Bəxtsiz cavan", “Ağa Məhəmməd şah Qacar”, "Pəri-cadu", Nəriman Nərimanovun “Nadir şah” pyesləri feodal cəmiyyətinin adətlərini, mülkədar-kapitalist sistemin qəddarlığını, cəhalətpərəstliyi və dini fanatizmi ifşa edirdi.[231]

1919-cu ildə Bakıda Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrı[223], 1922-ci ildə Tiflisdə Azərbaycan Teatrı[232], 1928-ci ildə İrəvanda Azərbaycan Teatrı yaradıldı.[233] Dövlət dram teatrından SSRİ xalq artistləri olan Mirzəağa Əliyev, Sidqi Ruhulla, Adil İsgəndərov, Mərziyyə Davudova, Hökumə Qurbanova, Azərbaycan SSR-in xalq artistləri Fatma Qədri, Nəsibə Zeynalova, əməkdar artistlər Ülvi Rəcəb, Konstantin Adamov, Aleksandr Alleqrov çıxdı. Həmçinin teatr dekorativ incəsənəti inkişaf etdi. (Rüstəm Mustafayev, S. Şərifzadə, N. Fətullayev, K. Kazımzadə.)[234]

Kinematoqraf

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan kinematoqrafı

Cəmiyyət

Milli geyim

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan milli geyimləri

Ailə

Toy

border=none Əsas məqalə: Azərbaycanda toy adətləri

Mətbəx

border=none Əsas məqalə: Azərbaycan mətbəxi

Əsas ingredientlərin süd, ət, un, tərəvəz olduğu Azərbaycan milli yeməkləri və onların hazırlanma və yeyilmə üsulları müxtəlifdir. Keçmişdə qida coğrafi şəraitə və sosial statusa görə də fərqlənirdi. Azərbaycanlıların qidasında çörək önəmli rol oynayır. Kənd ərazilərində dəmirdən düzəldilmiş, azca qabarıq sac üzərində bişirilir. Çörəyi təndirdə bişirmək rayonlarda, həmçinin Azərbaycanın mərkəzi şəhərlərində geniş yayılıb. Təndirlər çörəkdən başqa lavaşda pişirilir. Azərbaycanda lülə kabab lavaşla birlikdə təqdim edilir.[235] Həmçinin Azərbaycan plovu hazırlanarkan lavaşdan istifadə edilir.[236] Sabirabad rayonunda toydan sonra gəlin evə gələndə qaynana gəlinin çiyninə lavaş atır. Novxanıda yasdan sonra külçə ilə bəzən içinə halva qoyulmuş lavaş verilir. Yaz və yay aylarında içərisinə ət və göyərti qoyularaq qatlanan xəmir xörəyi – qutab hazırlanır.[237]

Ət yeməkləri müxtəlifdir. Ən çox sevilən ət qoyun ətidir. Təzə qoyun və mal ətindən basdırma, ondan isə tikə kabab hazırlanır. Ən çox yayılmış ət yeməkləri piti və bozbaşdır. İranika ensiklopediyasına görə bozbaş İran yeməyi abgustə səbzinin Azərbaycan türk dilindəki adıdır və bu türk mənşəli ad yemək pişiriləndə aldığı rəngə görə verilib.[238] Düyü və ədviyyat əlavə edilmiş çəkilmiş ət kələmin (kələm dolması) və ya şor və təmiz üzüm yarpağının (yarpaq dolması) içərisində bükülür və ya badımcan, bibər və pomidorun içərisinə doldurulur. Xırda doğranmış qoyun əti soğan və ədviyyatla qarışdırılaraq lülə kabab hazırlanır.[237]

Azərbaycanda Mərci plov, Paxla plov, Südlü plov, Kükü plov kimi 50-yə yaxın plov növü var. Quş ətindən hazırlanan ən çox yayılmış yemək çığırtmadır.[237]

Üzüm şirəsi, tut və qarpızdan doşab, zoğal, alça, gavalıdan turş kütlə — turşlavaş hazırlanır. Qızardılmış ət və balığın sousunda nar şirəsi — narşərab istifadə olunur. Şirniyyatlara kətə, paxlava, şəkərbura daxildir. Həmçinin küncüt, fındıq və s. ingredientlərdən düzəldilən halvanın 10 növü var.[237]

Çay mədəniyyəti

border=none Əsas məqalələr: Azərbaycan çay mədəniyyəti və Azərbaycan çayı

İdman

border=none Əsas məqalə: Azərbaycanda idman

Dövlət bayramları və xüsusi günlər

border=none Əsas məqalə: Azərbaycanın dövlət bayramları və xüsusi günləri

Mənbələr

Qeydlər

  1. ↑ İranda 1796-1925-ci illərdə hakimiyyətdə olmuş Qacarlar sülaləsi nəzərdə tutulur.

İstinadlar

  1. ↑ "Caucasus". The World Factbook. Library of Congress. May 2006. İstifadə tarixi: 7 July 2009.
  2. ↑ Mulvey, Stephen. "The Caucasus: Troubled borderland". News. BBC. 16 June 2000. İstifadə tarixi: 1 July 2009. "The Caucasus Mountains form the boundary between West and East, between Europe and Asia..."
  3. ↑ Georgia, from Foreign and Commonwealth Office
  4. ↑ Georgia, from Encarta
  5. ↑ Georgia, from Intute
  6. ↑ Georgia, from National Geographic
  7. ↑ 1 2 История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. М., «Восточная литература», 2002. ISBN 5-02-017711-3
  8. ↑ Field Listing :: Ethnic groups (англ.). The World Factbook. ЦРУ. Проверено 23 мая 2012.
  9. ↑ C.E.Bosworth, «Azerbaijan», in Encyclopedia Iranica (London and New York: Routledge and Kegan Paul, 1989)p.224
  10. ↑ Small nations and great powers Автор: Svante E. Cornell.
  11. ↑ Peoples of Western Asia. Marshall Cavendish Corporation.
  12. ↑ The Washington Institute for Near East Policy. Policy Watch #1111.
  13. ↑ Alexander Murinson. Turkey’s Entente with Israel and Azerbaijan: State Identity and Security in the Middle East and Caucasus. — Routledge, 2009 — p.12 — ISBN 9780203862803
  14. ↑ Eric Hooglund.Twenty years of Islamic Revolution: Political and social transition in Iran since 1979. — Syracuse University Press, 2002 — p. 173 — ISBN 978-0-8156-2975-7
  15. ↑ Social Work: Assessment of social work practices, v.3 of Social Work, ISBN 81-8205-133-9. Gyan Publishing House, 2004; p.43
  16. ↑ БЕЖЕНЦЫ. Мемориал. Архивировано из первоисточника 25 августа 2011.
  17. ↑ Д. В. Гаджиев, М. М. Гусейнов – Первая для СССР находка ашельского человека (Азербайджан, Азыхская пещера)//Учен. зап. Азгосмединститута, 1970, т. 311
  18. ↑ Вели Алиев, член-корреспондент НАНА, доктор исторических наук, профессор. Духовный мир конных и лодочных охотников эпохи бронза Азербайджана // Журнал "IRS".
  19. ↑ Гуп «Наследие» В. Л. Ростунов
  20. ↑ Книга Р.Мунаева (в соавт)
  21. ↑ V.H.Əliyev. Azərbaycanda tunc dövrü boyalı qablar mədəniyyəti. Bakı, 1977
  22. ↑ А л и е в В.Г. Культура эпохи средный бронзы Азербайджана. Б., 1991
  23. ↑ V.B. Bahşaliyev - Nahçıvan arkeolojisi // Archaeology of Nahchivan. I., 1997
  24. ↑ O. Belli, V. Bahşaliyev - Nahçıvan bölgesinde Orta ve Son Tunc Çağı boya bezemeli çanak çömlek kültürü. I., 2001
  25. ↑ Aidə Məmmədova - NAXÇIVANIN BOYALIQABLAR MƏDƏNlYYƏTlNlN ÖYRƏNİLMƏ TARiXİ, Azerbaijan Archeology Vol.: 4 Num. 3-4
  26. ↑ Ходжалы-кедабекская культура // БСЭ.
  27. ↑ Ходжалы-кедабекская Культура // Советская историческая энциклопедия.
  28. ↑ Аскольд И. Иванчик. Киммерийцы и скифы. Культурно-исторические и хронологические проблемы археологии восточноевропейских степей и Кавказа пред- и раннескифского времени. — М.-Берлин: Палеограф, 2001. — Т. II. — С. 155. — 324 с. — (Степные народы Евразии).
  29. ↑ И. И. Мещанинов. Ассирийская вотивная бусина в Азербайджане // Известия ООИА. — Баку, 1926. — Т. II.
  30. ↑ Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә]. VI ҹилд: Куба—Мисир. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1982. С. 42–43.
  31. ↑ Алиев К.Г. Античные источники по истории Азербайджана, Баку, 1986.
  32. ↑ Кудрявцев О.В. Колхида, Иберия, Албания в III-I в. до н.э.//Всемирная история. М., 1956, т. 2
  33. ↑ Голубкина Т.И. О строительных материалах Кавказской Албании. //Мат-лы к сессии, поев, итогам археол. и этнограф, исследований 1970 г. в Азербайджане (май 1971 г.), Баку, 1971.
  34. ↑ Тревер К.В. К вопросу о культуре Кавказской Албании. М., 1960
  35. ↑ Qafqaz Albaniyası ilk orta əsrlərdə, T.M.Məmmədov
  36. ↑ Дьяконов И.М., Старостин С.А. Хуррито-урартские и восточнокавказские языки // Старостин С.А. Труды по языкознанию. Москва: Языки славянских культур, 2007. Стр. 360
  37. ↑ J. Gippert, W. Schulze. Some Remarks on the Caucasian Albanian Palimpsests / Iran and the Caucasus 11 (2007) «Nevertheless, it can be safely stated that from both a phonological and a lexical perspective the Caucasian „Albanian“ (which may well be styled „Old Udi“ from now on) has preserved the original Lezgian character of the language (more precisely: Eastern Samur) much better than contemporary Udi has.»
  38. ↑ Коряков Ю. Б. Атлас кавказских языков / РАН. Институт языкознания. М., 2006. С. 39; Карта № 15.
  39. ↑ Климов Г. А. Языки мира: Кавказские языки. Агванский язык. — М.: Академия, 1999. — С. 459—460. — ISBN 978-5-85759-085-0
  40. ↑ Philip L. Kohl, Mara Kozelsky, Nachman Ben-Yehuda. Selective Remembrances: Archaeology in the Construction, Commemoration, and Consecration of National Pasts. University of Chicago Press, 2007. ISBN 0-226-45058-9, ISBN 978-0-226-45058-2
  41. ↑ Zaza Aleksidze - "Qafqaz Albaniyası yazının kəşfi və deşifrə olunması", Gürcüstan Elmlər Akademiyası bülleteni, səh 161, 2007
  42. ↑ Kamilla Trever. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании IV в. до н. э.-VII в. н. э. Москва-Ленинград: Издательство Академии наук СССР. 1959. 389.
  43. ↑ Гаибов В.А. О некоторых проблемах культа Геракла на эллинистическом Востоке (скальный комплекс Керефто в Иране). //Второй Всесоюзн. симпозиум по пробл. эллинистич. культуры на Востоке. Тез. докладов, Ереван, 1987.
  44. ↑ Акопян А.М. Связи Армении и Кавказской Албании с Парфией. СА, 1979, № 4.
  45. ↑ Н. И. Рзаев. Искусство Кавказской Албании (IV в. до н. э. — VII в. н. э.). Баку: Элм. 1976. 138.
  46. ↑ Sara Aşurbəyli, Şirvanşahlar dövləti, Bakı, 2006
  47. ↑ 1 2 3 «Популярная художественная энциклопедия.» Под ред. Полевого В. М.; М.: Издательство «Советская энциклопедия», 1986.
  48. ↑ Golden, Peter B. (1992). An Introduction to the History of the Turkic Peoples. Otto Harrasowitz. pp. 385–386. ISBN 3-447-03274-X.
  49. ↑ Yarshater, E (18 August 2011). "The Iranian Language of Azerbaijan". Encyclopædia Iranica. Retrieved 25 January 2012.
  50. ↑ История Востока. В 6 т. Т. 2. Восток в средние века. М., «Восточная литература», 2002. ISBN 5-02-017711-3
  51. ↑ John R. Perry. "Persian in the Safavid Period: Sketch for an Etat de Lanque, Pembroke Papers 4 (1996), pp. 272, 279
  52. ↑ Tadeusz Swietochowski. Russian Azerbaijan, 1905—1920: The Shaping of National Identity in a Muslim Community. Cambridge University Press, 2004. ISBN 0-521-52245-5. Стр. 2
  53. ↑ Firouzeh Mostashari. On the religious frontier: Tsarist Russia and Islam in the Caucasus. I.B. Tauris; New York, 2006. ISBN 1-85043-771-8. Стр. 13
  54. ↑ The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule, By Audrey L. Altstadt, pg.5
  55. ↑ The Caspian: politics, energy and security, By Shirin Akiner, pg.158
  56. ↑ Ализаде А. Лагич, историко-культурный заповедник Азербайджана // журнал : İRS. — 2005. — № 4.
  57. ↑ З. А. Кильчевская, А. Ю. Казиев, Н. А. Верещагин. Народы Азербайджанской Советской Социалистической Республики. Азербайджанцы. Ремёсла и промыслы. Обработка металла / Под редакцией Б.А.Гарданова, А.Н.Гулиева, С.Т.Еремяна, Л.И.Лаврова, Г.А.Нерсесова, Г.С.Читая. — Народы Кавказа: Этнографические очерки: Издательство Академии наук СССР, 1962. — Т. 2. — С. 96.
  58. ↑ Шамиль Фатуллаев. Градостроительство Баку XIX—начала XX веков / Под ред. проф. В. И. Пилявского. — Ленинград: Стройиздат, 1978. — 215 с.
  59. ↑ 1 2 3 The Role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran, Willem Floor and Hasan Javadi
  60. ↑ Будагова З. И. Азербайджанский язык (краткий очерк). — Баку: Элм, 1982. — С. 7.
  61. ↑ 1 2 3 4 5 H. Javadi, K. Burrill AZERBAIJAN x. Azeri Turkish Literature // Encyclopædia Iranica. — 1988. — Т. III. — С. 251-255.
  62. ↑ Баку, губернский город // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  63. ↑ Mazzaoui, Michel B; Canfield, Robert (2002). "Islamic Culture and Literature in Iran and Central Asia in the early modern period". Turko-Persia in Historical Perspective. Cambridge University Press. pp. 86–7. ISBN 978-0-521-52291-5.
  64. ↑ Savory, Roger (2007). Iran Under the Safavids. Cambridge University Press. p. 213. ISBN 978-0-521-04251-2.
  65. ↑ Zabiollah Safa (1986), "Persian Literature in the Safavid Period", The Cambridge History of Iran, vol. 6: The Timurid and Safavid Periods. Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 0-521-20094-6, pp. 948–65. P. 950
  66. ↑ Cyril Glassé (ed.), The New Encyclopedia of Islam, Lanham, Maryland: Rowman & Littlefield Publishers, revised ed., 2003, ISBN 0-7591-0190-6, p. 392
  67. ↑ Rudi Matthee. "SOLAYMĀN I". İstifadə tarixi: 2015-09-09.
  68. ↑ Ardabil Becomes a Province: Center-Periphery Relations in Iran, H. E. Chehabi, International Journal of Middle East Studies, Vol. 29, No. 2 (May, 1997), 235
  69. ↑ Law, Henry D.G. (1984) "Modern Persian Prose (1920s-1940s)" Ricks, Thomas M. Critical perspectives on modern Persian literature Washington, D.C.: Three Continents Press s. 132 ISBN 0914478958, 9780914478959 "cited in Babak, Vladimir; Vaisman, Demian; Wasserman, Aryeh. "Political Organization in Central Asia and Azerbaijan":
  70. ↑ Березин И. Н. Путешествие по Северной Персии. — Казань, 1852. — С. 90.
  71. ↑ Сумбатзаде А. С. Азербайджанцы, этногенез и формирование народа. — "Элм", 1990. — 304 с. — ISBN 5-8066-0177-3.
  72. ↑ Гусейнов Г. Из истории общественной и философской мысли в Азербайджане XIX века. — Азербайджанское гос. изд-во, 1958. — С. 126.
  73. ↑ Ениколопов И. К. Поэт Мирза-Шафи. — Б.: Издательство Азербайджанского филиала Академии наук СССР, 1938. — С. 70-71.
  74. ↑ Keith Brown, Sarah Ogilvie. Concise encyclopedia of languages of the world. — Elsevier, 2009. — С. 110-113. — ISBN 978-0-08-087774-7.
  75. ↑ М. Ю. Лермонтов. Собрание сочинений / Под общей редакцией И. Л. Андроникова, Д. Д. Благого, Ю.Г. Оксмана. — М.: Государственное издательство художественной литературы, 1958. — Т. 4. — С. 450-451. — 596 с.
  76. ↑ Кавказские языки // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
  77. ↑ Эзов Г. А. Сношения Петра Великого с армянским народом. — Типография Императорской Академии Наук, 1898.
  78. ↑ Волкова Н. Г. Материалы экономических обследований Кавказа 1880-х годов как этнографический источник // Кавказский этнографический сборник. — М.: Наука, 1984. — Т. 8. — С. 222.
  79. ↑ Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л. Б. Алаев. — М.: Академкнига, 2003. — С. 34-35. — 592 с. — 2000 экз. — ISBN 5-94628-118-6.
  80. ↑ C. E. Bosworth. Azerbaijan — Islamic history to 1941. Iranica.
  81. ↑ Гасанлы Дж. СССР-Иран: Азербайджанский кризис и начало холодной войны (1941—1946 гг). — Герои Отечества, 2006. — С. 216. — ISBN 5-91017-012-0.
  82. ↑ Конституции государств Азии: в 3 т. — Институт законодательства и сравнительного правоведения при Правительстве РФ: Норма, 2010. — Т. 1: Западная Азия. — С. 244. — ISBN 978-5-91768-124-5, ISBN 978-5-91768-125-2.
  83. ↑ Гасанлы Дж. П. Хрущёвская «оттепель» и национальный вопрос в Азербайджане (1954-1959). — Флинта, 2009. — С. 175-177. — ISBN 978-5-9765-0792-0, УДК 94(5) ББК 63.3(5Азе)-4 Г22.
  84. ↑ Гиляревский Р. С., Гривнин В. С. Определитель языков мира по письменности. — М.: Наука, 1964. — С. 48.
  85. ↑ Гиляревский Р. С., Гривнин В. С. Определитель языков мира по письменности. — М.: Наука, 1964. — С. 47.
  86. ↑ Карагичева Л. Кара Караев. — М.: Советский композитор, 1960. — С. 9.
  87. ↑ Бәдәлбәјли Ә. Б. М. И. Глинка (азерб.) // Әдәбијјат вә инҹәсәнәт. — 29 мај 1954.
  88. ↑ Великая дружба азербайджанского и русского народов / Составители П. А. Азизбекова, Шихали Курбанов. Ответственный редактор И. А. Гусейнов. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1964. — С. 214.
  89. ↑ Hikmət Babaoğlu. Bir mahnının izi ilə, yaxud qıpçaq qızı Sarı Gəlin(азерб.) // Yeni Azərbaycan : газета. — 8 января 2011. — S. 6—7.
  90. ↑ Мелетинский Е. М. Огузский эпос «Китаб-и дэдэм Коркут» // История всемирной литературы: В 8 томах / АН СССР; Ин-т мировой лит. им. А. М. Горького. — М.: Наука, 1985. — Т. III. — С. 588—590.
  91. ↑ Короглы Х. Китаби деде Коркуд // Большая советская энциклопедия. — М., 1973. — Т. XII. — С. 203.
  92. ↑ Michael E. Meeker. The Dede Korkut Ethic (англ.) // International Journal of Middle East Studies. — 1992. — August (vol. 24, no. 3). — P. 395—417.
  93. ↑ Китаби Деде Горгуд = Китаби-Дəдə Горгуд / Составители, транскрипция, упрощённый вариант и предисловие Фархада Зейналова и Самета Ализаде. — Б.: Язычы, 1988. — 265 с. — ISBN 5560002518. (азерб.)
  94. ↑ Китаби-Дәдә Горгуд (азерб.) // Азербайджанская советская энциклопедия / Под ред. Дж. Кулиева. — Б.: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1981. — C. V. — S. 408.
  95. ↑ Sakina Berengian. Azeri and Persian literary works in twentieth century Iranian Azerbaijan. — Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1988. — С. 20. — 238 с. — ISBN 9783922968696.
  96. ↑ Шаһ Исмајыл / Под ред. Дж. Кулиева. — Азербайджанская советская энциклопедия: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1987. — Т. X. — С. 474.
  97. ↑ Дадашзаде А. Азербайджанская литература // История всемирной литературы в девяти томах. — М.: Наука, 1987. — Т. IV. — С. 418.
  98. ↑ Асли и Керем — статья из Большой советской энциклопедии (3-е издание)
  99. ↑ Ашик-Гариб — статья из Большой советской энциклопедии (3-е издание)
  100. ↑ К. А. Касимов. Народы Азербайджанской Советской Социалистической Республики. Азербайджанцы. Народное творчество / Под редакцией Б. А. Гарданова, А. Н. Гулиева, С. Т. Еремяна, Л. И. Лаврова, Г. А. Нерсесова, Г. С. Читая.. — Народы Кавказа: Этнографические очерки: Издательство Академии наук СССР, 1962. — Т. 2. — С. 154. — 684 с.
  101. ↑ Giampiero Bellingeri. Turco-Russica: contributi turchi e orientali alla letteratura russa. — Edizioni Isis, 2003. — С. 154. — 262 с.
  102. ↑ В. М. Жирмунский. Тюркский героический эпос. — Л.: Наука, 1974. — С. 308. — 726 с. С этой «западной» версией «возвращения мужа» непосредственно связана известная азербайджанская повесть «Ашик-Кериб» (точнее, Гариб — «странник», «чужеземец»), впервые ещё в 1837 году записанная и переведённая на русский язык М. Ю. Лермонтовым от одного «учёного татарина» (вероятно, азербайджанца) в Тбилиси, с подзаголовком «Турецкая сказка».
  103. ↑ А. В. Попов. Сказка «Ашик-Кериб» и её источники. — Известия: Серия литературы и языка. Академия наук СССР.: Наука, 1964. — Т. 23. — С. 423.
  104. ↑ С. А. Андреев-Кривич. М. Ю. Лермонтов и Кабардино-Балкария. — Эльбрус, 1979. — С. 93-116. — 202 с.
  105. ↑ М. С. Михайлов. К вопросу о занятиях М. Ю. Лермонтова «татарским» языком // «Тюркологический сборник». — Москва: Издателсьство АН СССР, 1951. — Т. 1. — С. 127—135.
  106. ↑ KÖROĞLU i. LITERARY TRADITION]
  107. ↑ А. П. Векилов. Народная поэзия Азербайджана / Под ред. Ф. Я. Прийма. — Л.: Советский писатель., 1978. — Т. 2. — С. 31-34. — 448 с.
  108. ↑ Газ. «Хаят», 1905, № 20
  109. ↑ NESÎMÎ’DEN YEGÂNE NİTELİĞİNDE BİR MUVAŞŞAH ÖRNEĞİ, Esra KURU
  110. ↑ В. И. Асланов. Из наблюдений над лексикой «Дивана» Кады Бурханеддина / Туркологика. Андрей Николаевич Кононов, Юрий Ашотович Петросян, Академия наук СССР. Отделение литературы и языка, Институт востоковедения (Академия наук СССР). — Л.: Наука, 1976. — С. 221. — 363 с.
  111. ↑ Minorsky V. Jihan-shah Qara-Qoyunlu and his poetry.— BSOAS, XVI/2, London, 1954, p. 283, цит. по: [1]
  112. ↑ Гамидов И. «Вечная тема» Низами в нашем веке // Литературный Азербайджан. — 1990. — С. 124.
  113. ↑ 1 2 Encyclopædia Iranica: Azerbaijan x. Azeri Literature
  114. ↑ Хәтаи Тәбризи / Под ред. Дж. Кулиева. — Азербайджанская советская энциклопедия: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1987. — Т. X. — С. 80.
  115. ↑ 1 2 Kishwar Rizvi. The Safavid Dynastic Shrine. — I.B.Tauris & Co Ltd, 2010. — С. 4. — ISBN 9781848853546.
  116. ↑ V. Minorsky, "The Poetry of Shah Ismail I," Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London 10/4 (1942): 1006–53.
  117. ↑ G. Doerfer. Azeri Turkish (англ.). — Encyclopædia Iranica, 1988. — Т. III. — С. 245-248.
  118. ↑ Roger M. Savory, Ahmet T. Karamustafa. Esmail I Ṣafawi (англ.). — Encyclopædia Iranica, 1998. — Т. VIII. — С. 628-636.
  119. ↑ Исмаил I — статья из Большой советской энциклопедии
  120. ↑ Simpson, Marianna S., Ebrāhīm Mīrzā in Encyclopedia Iranica, 1997, online text, accessed February 25, 2011
  121. ↑ Peter Rollberg. The modern encyclopedia of Russian and Soviet literature (including Non-Russian and Emigre literatures) / Edited by Harry B. Weber. — Academic International Press, 1987. — Т. 8. — С. 76.
  122. ↑ Л. И. Климович. Литература народов СССР: хрестоматия для высших учебных заведений. — 3. — Просвещение, 1971. — Т. 1. — С. 89.
  123. ↑ Bakir, Ziya Halil (2007) Türk literatürü dahileri toplamı. Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul, s.239
  124. ↑ 1 2 Литературная энциклопедия
  125. ↑ 1 2 Литературный энциклопедический словарь
  126. ↑ 1 2 Encyclopaedia Iranica. FOŻŪLĪ, MOḤAMMAD.
  127. ↑ 1 2 Walter G. Andrews, Najaat Black, Mehmet Kalpaklı. Ottoman Lyric Poetry: An Anthology. — University of Texas Press, 1997. — ISBN 0-292-70471-2, 9780292704718: «The tale was subsequently rendered in Turkish by several poets, such as Hamdi (1449—1503) and the Azeri master-poet Fuzuli (d. 1556).»
  128. ↑ БСЭ
  129. ↑ 1 2 Encyclopaedia Iranica. Azeri Literature in Iran: «Other important Azeri authors were Shah Esmāīl Ṣafawī «Khatāī» (1487—1524), and Fożūlī (about 1494—1556, q.v.), an outstanding Azeri poet.»
  130. ↑ Физули — статья из Большой советской энциклопедии
  131. ↑ Kathleen R. F. Burrill. The Quatrains of Nesimi, Fourteenth-century Turkic Hurufi. — Mouton, 1973.
  132. ↑ Hadi Sultan-Qurraie. Modern Azeri Literature: Identity, Gender and Politics in the Poetry of Moj́uz. — Indiana University Turkish Studies Publications, 2003 — ISBN 1-878318-18-7, 9781878318183
  133. ↑ Литературный энциклопедический словарь. ФИЗУЛИ Мухаммед Сулейман оглы
  134. ↑ Всемирный биографический энциклопедический словарь. Физули (Фузули) Мухаммед Сулейман оглы
  135. ↑ Российский энциклопедический словарь. Физули Мухаммед Сулейман оглы (1494—1556)
  136. ↑ Cyril Glasse. The concise encyclopaedia of Islam. — Stacey International, 2008 — p. 169 — ISBN 1-905299-68-0, 9781905299683.
  137. ↑ Anthony Appiah, Henry Louis Gates, Michael. The Dictionary of Global Culture : What Every American Needs to Know As We Enter the Next Century — From Diderot to Bo Diddley Knopf, 1997 — p.400: "Along with the Turkish version by the Ottoman poet Fizuli."
  138. ↑ Encyclopaedia Britannica, s.v. Islamic Art Islāmic literatures " The period from 1500 to 1800 " Ottoman Turkey " Poetry of Fuzûlî.
  139. ↑ 1 2 Islamic Culture. — Islamic Culture Board, 1971 — p.47: «Fuzuli — A classical Ottoman poet of the 16 century.»
  140. ↑ 1 2 Nuri Eren. Turkey today — and tomorrow : an experiment in westernization. — London: Pall Mall P, 1963 — p.213 — OCLC:185552470: «Fuzuli, one of the greatest of the Ottoman poets, could fuse emotion, thought, and imagination into a fabric of exquisite beauty.»
  141. ↑ 1 2 Louis Mitler. Ottoman Turkish Writers: A Bibliographical Dictionary of Significant Figures in Pre-Republican Turkish Literature. — P. Lang, 1988 — p.56 — ISBN 0-8204-0633-3, 9780820406336
  142. ↑ 1 2 Britannica, Fuzuli
  143. ↑ Merriam-Webster’s Encyclopedia of Literature. — Merriam-Webster, 1995. — Стр. 443 — ISBN 0-87779-042-6.: «Turkish poet and greatest figure in the classical school of Turkish literature»
  144. ↑ Энциклопедия Brockhaus.: «Fuzuli, Fusuli, Muhammad Ibn Süleiman, türkischer Schriftsteller.»
  145. ↑ Энциклопедия Larousse. «Poète turc d’origine kurde (Karbala' ? 1480 ?-Karbala ? 1556), un des plus célèbres poètes classiques»
  146. ↑ M. D. Law, F. C. Bartlett. Chambers’s Encyclopaedia. Стр. 55.: «Fuzuli — the greatest Turkish poet of the classical school. Fuzuli, like Nedim, was one of the rare Turkish classical poets.»
  147. ↑ Najib Ullah. Islamic Literature: An Introductory History with Selections. Washington Square Press, 1963. Стр. 384.: «Fuzuli In the reign of Suleiman there lived in Baghdad a Turkish poet called Fuzuli.»
  148. ↑ Encyclopaedia Britannica, s.v. Islamic Art Islāmic literatures. The period from 1500 to 1800. Ottoman Turkey Poetry of Fuzûlî
  149. ↑ Jonathan Dewald. Europe 1450 to 1789: Encyclopedia of the Early Modern World. — Charles Scribner’s Sons, 2004 — p.83 — ISBN 0-684-31206-9, 978068431206: «The reach of Ottoman literature is attested to by the case of Fuzuli (d. 1556), an attendant of a shrine in Iraq.»
  150. ↑ 1 2 АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ ЛИТЕРАТУРА, ФЭБ "Русская литература и фольклор".
  151. ↑ Видади Молла Вели, БСЭ.
  152. ↑ 1 2 Эфендиев И. К. История медицины в Азербайджане с древнейших времён до наших дней / Под ред. проф. Э. М. Эфендиева и М. С. Султанова. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1964. — 280 с.
  153. ↑ Акиф Фарзалиев, Фарид Алекперов. Средневековые азербайджанские трактаты по медицине. Мухаммед Юсиф Ширвани Тиббнаме (Медицинская книга); Мухаммед Мумин. Тухфат аль-Му‘минин (Дары Мумина). — СПб.: Издательство Санкт-Петербургского университета, 2002. — С. 6. — 210 с.
  154. ↑ Поэзия
  155. ↑ Древнегрузинская литература (V—XVIII вв.) / Сост. Л. В. Менабде, Под ред. А. А. Гвахария. — Тбилиси: Издательство Тбилисского университета, 1987. — С. 11.:
  156. ↑ Мартиросян Е. Литературная энциклопедия. — М.: Худож. лит., 1937. — Т. 10. — С. 579—580.
  157. ↑ Sayat-Nova — статья из энциклопедии Британника
  158. ↑ Н. Тагмизян. Музыкальная энциклопедия
  159. ↑ [dic.academic.ru/dic.nsf/enc3p/265010 Большой Энциклопедический словарь]
  160. ↑ Саят Нова. Стихотворения.Примечания / Г.А.Татосян. — Л.: Советский Писатель, 1982. — С. 192.
  161. ↑ Араслы. (ред), Sayatnova she'rlari. Baku
  162. ↑ Charles Dowsett. Sayatʻ-Nova: an 18th-century troubadour : a biographical and literary study. Peeters Publishers, 1997. ISBN 90-6831-795-4, 9789068317954. P.422
  163. ↑ Alekseĭ Leontʹevich Narochnit︠s︡kiĭ. История народов Северного Кавказа, конец XVIII в.-1917 г. — Наука, 1988. — С. 376. — ISBN 5020094080, 9785020094086.
  164. ↑ Большая советская энциклопедия. — 1952. — С. 287. «Связи с Азербайджаном способствовали возникновению в конце 19 в. у лезгин и светской письменной литературы. Виднейшим её представителем был Гасан-Алкадари (1834—1910) — автор широко распространённой книги „Асари-Дагестан“, написанной в 1892 на азербайджанском языке и представляющей собой свод восточных письменных сведений по истории Д. с многочисленными комментариями, замечаниями и стихотворными вставками самого Алкадарп.»
  165. ↑ Илья Карпенко. Ворота Востока, Журнал ЛЕХАИМ.
  166. ↑ АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ ЛИТЕРАТУРА, ФЭБ "Русская литература и фольклор".
  167. ↑ [www.azcongress.ru/article.php?1180 Галина МИКЕЛАДЗЕ. Фиридунбек Кочарли: Просветитель и Учёный, Азербайджанский конгресс (29.02.08).]
  168. ↑ Самед Вургун - Жизнь и творчество, Сайт Самеда Вургуна.
  169. ↑ Анар, ТОФИК МЕЛИКЛИ. Умер Бахтияр Вагабзаде, NIRA Aksakal.
  170. ↑ C. E. Bosworth. Azerbaijan — Islamic history to 1941. Iranica.
  171. ↑ Алиш АВЕЗ. Мухаммеду Шахрияру – 100, Азербайджанский конгресс (15.12.06).
  172. ↑ Лятиф Керимов. Азербайджанский ковёр. Том III. VI. Тебризский тип. А) Тебризская группа. Б.: «Гянджлик», 1983.
  173. ↑ Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East, 2009. Page 81 (Azeris):
  174. ↑ С. М. Мурзина, кандидат педагогических наук, доцент кафедры декоративно-прикладного искусства и технической графики художественно-графического факультета ГОУ ВПО «Орловский государственный университет»
  175. ↑ Л. С. БРЕТАНИЦКИЙ, Б. В. ВЕЙМАРН. ОЧЕРКИ ИСТОРИИ И ТЕОРИИ ИЗОБРАЗИТЕЛЬНЫХ ИСКУССТВ. Искусство Азербайджана. Стр. 117
  176. ↑ Технические характеристики и цветовая гамма в описании школ приведены по Мехди Зариф. Ковры. Перевод с итал. И. Замойской. — М: АСТ, 2006 — ISBN 5-17-033764-7
  177. ↑ John Kimberly Mumford. Oriental rugs. — P:Scribner’s Sons. — 1902.
  178. ↑ [www.iranica.com/articles/carpets-xv Encyclopaedia Iranica. Caucasian Carpets. Richard Wright].
  179. ↑ 1 2 Siawosh AZADI; Latif KERIMOV; Werner ZOLLINGER. Azerbaijani-Caucasian Rugs. — Switzerland Ulmke Collection, 2001. — p. 135. — ISBN 3-925813-10-1 / 9783925813108
  180. ↑ Britannica Encyclopedia. Iran. Shah Abbas.
  181. ↑ Britannica Encyclopedia. Tabriz school.
  182. ↑ Р. Тагиева - Азербайджанский ковёр, Баку, 2003, стр. 158-163
  183. ↑ Audrey L. Altstadt. The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule. — Hoover Press, 1992. — P. 24. — 331 p. — (Studies of nationalities). — ISBN 0-8179-9182-4, ISBN 978-0-8179-9182-1.
  184. ↑ В Лондоне азербайджанский ковёр поможет совершить путешествие в волшебную сказку.Trend.az, 02.11.2010
  185. ↑ В ПАРИЖЕ СОСТОЯЛАСЬ ТОРЖЕСТВЕННАЯ ЦЕРЕМОНИЯ, ПОСВЯЩЕННАЯ 20-Й ГОДОВЩИНЕ ВОССТАНОВЛЕНИЯ НЕЗАВИСИМОСТИ АЗЕРБАЙДЖАНА И ПРЕЗЕНТАЦИИ КНИГИ «АЗЕРБАЙДЖАН». Azerbaijan.az, 19.02.2011
  186. ↑ Joyce C. Ware. The Official Identification and Price Guide to Oriental Rugs. — House of Collectibles: 1992, p. 221. — ISBN 0-87637-882-3, 9780876378823.
  187. ↑ Мехди Зариф. Ковры. Перевод с итал. И. Замойской. — М:АСТ, 2006 — стр. 19 — ISBN 5-17-033764-7
  188. ↑ Мехди Зариф. Ковры. Перевод с итал. И. Замойской. — М:АСТ, 2006 — стр. 18 — ISBN 5-17-033764-7
  189. ↑ Мехди Зариф. Ковры. Перевод с итал. И. Замойской. — М:АСТ, 2006 — стр. 16-19, 188 — ISBN 5-17-033764-7
  190. ↑ Azerbaijan // The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture / Edited by Jonathan M. Bloom and Sheila Blair. — Oxford University Press, 2009. — Т. II. — С. 239. — ISBN 9780195309911.
  191. ↑ Миклашевская Н. М. Художники XIX в. Мирза Кадым Эривани и Мир Мохсун Навваб / Под ред. Полевого В. М.. — Искусство Азербайджана. — Баку, 1954. — Т. IV.
  192. ↑ Great Soviet Encyclopedia - Usta Gambar Garabaghi.
  193. ↑ Под общ. ред. Б.В. Веймарна, Ю.Д. Колпинского (1964). General History of Art 5. М.: Искусство.
  194. ↑ "Usta Gambar Garabaghi". Личности.
  195. ↑ "Azerbaijan Soviet Socialist Republic".[]
  196. ↑ "Usta Gambar Garabaghi". Encyclopedias & Dictionaries.
  197. ↑ "Image index of Usta Gambar Garabaghi(Azerbaijan), in the Great Soviet encyclopedia". Great Soviet Encyclopedia.
  198. ↑ "Usta Gambar Karabakhi". Кавказский узел.
  199. ↑ История Азербайджана. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1960. — Т. II. — С. 422.
  200. ↑ «Популярная художественная энциклопедия.» Под ред. Полевого В. М.; М.: Издательство «Советская энциклопедия», 1986.
  201. ↑ The Grove Encyclopedia, 2009, с. 241
  202. ↑ 1 2 3 The Grove Encyclopedia, 2009, с. 240
  203. ↑ А. Ю. Казиев. О видах народного бытового искусства // Искусство Азербайджана. — Б.: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1954. — Т. IV. — С. 31.
  204. ↑ Народный комиссариат просвещения, Академия наук СССР, Институт этнографии имени Н. Н. Миклухо-Маклая. Советская этнография. Выпуски 4-6.. — Издательство Академии наук СССР, 1976.. — С. 40.
  205. ↑ И. М. и С. К. Джафарзаде. Азербайджанские намогильные камни. // журнал : Советская этнография. — Народный комиссариат просвещения, Академия наук СССР, Институт этнографии имени Н.Н. Миклухо-Маклая: Издательство Академии наук СССР, 1956. — С. 104-106.
  206. ↑ Е. Г. Пчелина. По Курдистанскому уезду Азербайджана // журнал : Советская этнография. — РСФСР. Народный комиссариат просвещения: Издательство Академии наук СССР, 1932. — № 1. — С. 115
  207. ↑ С. Б. Ашурбейли. Некоторые материалы по искусству Азербайджана XVI века. // Научные труды Института востоковедения — Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1959 — C. 72-73.
  208. ↑ Заур Ализаде. Первый азербайджанский профессиональный скульптор - Зейнал Абдин Алиев // газета. — «Зеркало», 04.07.2009.
  209. ↑ Inna Naroditskaya. Recording reviews, Ethnomusicology, Vol.44, No.3, (Autumn, 2000). — Univercity of Illinois Press on behalf of Society for Ethnomusicology, 2000. — С. 539-544.
  210. ↑ Encyclopedia Iranica. Azerbaijan. Music of Azerbaijan
  211. ↑ Ancients Hypotheses of Early Azeri Scholars by Zemfira Safarova. Azerbaijan International, winter 1997
  212. ↑ Üzeyir Hacıbəyov. "Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları". Bakı, 1950, s. 14.
  213. ↑ Inna Naroditskaya. Recording reviews, Ethnomusicology, Vol.44, No.3, (Autumn, 2000). — Univercity of Illinois Press on behalf of Society for Ethnomusicology, 2000. — С. 539-544.
  214. ↑ Азербайджанская ССР — статья из Большой советской энциклопедии
  215. ↑ Выдающиеся музыкальные деятели Азербайджана (рус.). Министерство культуры и туризма Азербайджанской республики.
  216. ↑ [http://mcm.bois.free.fr/booklet260135.pdf Anthology of Ashiq ]
  217. ↑ Ашуг в БСЭ
  218. ↑ Ашыкская поэзия. Пир Султан Абдал // Литература Востока в средние века / Н.И.Конрад. — Издательство Московского Университета, 1970. — Т. 2. — С. 404-405. — 464 с.
  219. ↑ К. А. Касимов. Народы Азербайджанской Советской Социалистической Республики. Азербайджанцы. Народное творчество / Под редакцией Б. А. Гарданова, А. Н. Гулиева, С. Т. Еремяна, Л. И. Лаврова, Г. А. Нерсесова, Г. С. Читая. — Народы Кавказа: Этнографические очерки: Издательство Академии наук СССР, 1962. — Т. 2. — С. 160. — 684 с.
  220. ↑ Категории ашугов
  221. ↑ Jean During. Azerbaijan 2. Musical categories. // Nеw Grоvе Ditiсtiоnаrу оf Мusiс аnd Мusiсiаns / Stanley Sadie, John Tyrrell. — 2. — Oxford University Press, 2001. — 2500 с. — ISBN 0195170679, 9780195170672.
  222. ↑ Tarıyel Məmmədov. Azərbaycan xalq-professional musiqisi: Aşıq sənəti. Bakı, "Musiqi Dünyası" elektron nəşriyyatı, 2003.
  223. ↑ 1 2 Театральная энциклопедия. Азербайджанский театр:
  224. ↑ [bse2.ru/book_view.jsp?idn=027954&page=479&format=html Театр Азербайджана]
  225. ↑ БСЭ. Азерб. ССР. Театр и кино. стр. 479
  226. ↑ Şəbih tamaşalarının dramaturgiyası və hazırlanma xüsusiyyətləri haqqında.
  227. ↑ H. Algar. Āḵūndzāda (англ.). — Encyclopædia Iranica, 1984. — Vol. I. — P. 735-740.
  228. ↑ Азербайджанский театр за 100 лет. А. А. Алиева. Азербайджанское государственное издательство. 1974 г.
  229. ↑ Становление и развитие азербайджанского театра. Ингилаб Керимов 1991 г.
  230. ↑ Газета «Новое обозрение» 16 августа 1894 г.
  231. ↑ Азербайджанский театр
  232. ↑ Тифлисский азербайджанский театр
  233. ↑ Б. Арутюнян. Армянский театр / Под ред. А. Анастасьева. — История советского драматического театра: 1926-1932: Наука, 1967. — Т. 3. — С. 343. — 616 с.
  234. ↑ [baku.ru/enc-show.php?cmm_id=0&id=466&c=938 Баку: Энциклопедия / Люди / Международное сообщество бакинцев]
  235. ↑ Люля-кебаб, второе блюдо. Пошаговые кулинарные рецепты с фото на Gastronom.ru
  236. ↑ Азербайджанская кулинарная книга
  237. ↑ 1 2 3 4 Р. И. Бабаева, М. И. Атакишиева. Народы Азербайджанской Советской Социалистической Республики. Азербайджанцы. Пища / Под редакцией Б.А.Гарданова, А.Н.Гулиева, С.Т.Еремяна, Л.И.Лаврова, Г.А.Нерсесова, Г.С.Читая. — Народы Кавказа: Этнографические очерки: Издательство Академии наук СССР, 1962. — Т. 2. — С. 127-131.
  238. ↑ Encyclopaedia Iranica. BOZBĀŠ.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Azərbaycan_mədəniyyəti&oldid=3460484"