Rusiya

Rusiya
Российская Федерация Rossiyskaya Federatsiya
Bayraq Gerb
Himn: "Государственный гимн Российской Федерации" "Rusiya Dövlət Himni"
Tarixi
• Rurik sülaləsi	862
• Kiyev Rus dövləti	882
• Böyük Vladimir Knyazlığı	1169
• Böyük Moskva knyazlığı	1263
• Çar Rusiyası	16 Yanvar 1547
• Rusiya İmperiyası	22 Oktyabr 1721
• Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikası	7 Noyabr 1917
• Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı	10 Dekabr 1922
• Rusiya	25 Dekabr 1991
Rəsmi dilləri	rus dili
Paytaxt	Moskva
İdarəetmə forması	Prezident respublikası
Prezident	Vladimir Putin
Baş Nazir	Mixail Mişustin
Federasiya Şurasının sədri	Valentina Matviyenko
Dövlət Dumasının sədri	Vyaçeslav Volodin
• Su sahəsi (%)	13
• Əhali	145.975.300 nəf. (2021)
• Sıxlıq	8.4 nəf./km² (217-ci)
• Ümumi	1.836.892.075.548 $, 2.240.422.438.363 $
ÜDM (AQP)
• Ümumi	$4.988 trilyon dollar  (6-cı)
• Adambaşına	$33,895 dollar
ÜDM (nominal)
• Ümumi (2023)	$2.062 trilyon dollar  (11-ci)
• Adambaşına	$14,014 dollar
İİİ (2021)	0.822 (artış; 57-ci)
Valyuta	Rusiya rublu
İnternet domeni	.ru, .рф, .su
ISO kodu	RU
BOK kodu	RUS
Telefon kodu	+7
Saat qurşaqları	UTC+02:00
Nəqliyyatın yönü	sağ[d]
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Rusiya (rus. Россия) və ya rəsmi adı ilə Rusiya Federasiyası (rus. Росси́йская Федера́ция), tarixi Azərbaycandilli mənbələrdə Rusiyyət və ya Ərəsəy — ərazisi Şərqi Avropa və Şimali Asiyada yerləşən dövlət. Rusiya ərazisinin böyüklüyünə görə dünyanın ən böyük ölkəsidir və dünya yaşayış sahəsinin səkkizdə birini əhatə edir. Ölkə qurudan Norveç, Finlandiya, Estoniya, Latviya, Litva və Polşa (Kalininqrad vilayəti), Belarus, Ukrayna, Gürcüstan, Azərbaycan, Qazaxıstan, Monqolustan, Çin və Şimali Koreya ilə həmsərhəddir. Dənizdən isə Oxot dənizi vasitəsilə Yaponiya, Berinq boğazı vasitəsilə ABŞ ştatı olan Alyaska ilə qonşudur. Paytaxtı və ən böyük şəhəri Moskvadır. Rusiyanın ümumi sahəsi isə 17,098,246 kvadrat kilometrdir. Rusiya əhalisinin sayı 146 milyon nəfərdən çoxdur və bu göstəriciyə görə dünyanın doqquzuncu ölkəsidir. Rusiya ərazisinin böyüklüyünə görə doqquz zaman kəsiyinə yayılır və çox müxtəlif reylef və iqlimə malikdir. Federasiya yarı prezident idarəetmə üsuluna malik respublikadır.

Rusiyanın tarixi III və VIII əsrlər arasında Avropada tanınan bir qrup olaraq ortaya çıxan Şərq Slavyanları ilə başlayır. IX əsrdə Varyaqlar tərəfindən qurulan və idarə olunan Orta Əsr Kiyev Rus Dövləti ortaya çıxdı. 988-ci ildə Bizans İmperiyasından Pravoslav Xristianlığı qəbul edildi və sonrakı minillik üçün buraya Bizans və Slavyan mədəniyyətlərinin sintezi başladı. Daha sonra Kiyev Rus Dövləti bir sıra kiçik dövlətlər halına parçalandı və torpaqlarının əksəriyyəti Monqollar tərəfindən istila edilib Qızıl Orda Dövlətinin qolları halına gəldi. Qızıl Orda Dövlətindən müstəqilliyini elan edən Rus knyazlıqları yavaş-yavaş yenidən birləşib Moskva Knyazlığını qurmuş və Kiyev Rus Dövlətinin mədəni və siyasi irsinin ardıcılı olmuşdur. 18-ci əsrə gəldikdə, böyük ölçüdə fəth, ilhaq və kəşf yolu ilə Avropada Polşadan Şimali Amerikada Alyaskaya qədər uzanan tarixin ən böyük üçüncü imperiyası olan Rus İmperiya halına gəldi.

1917-ci il Oktyabr İnqilabından sonra Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikası, dünyanın ilk konstitusiyalı sosialist dövləti olmuş və II Dünya Müharibəsində müttəfiqlərə qarşı qələbədə həlledici rol oynayaraq Super güc ölkəsi kimi tanınan, SSRİ-nin ən böyük və aparıcı dövlətlərindən biri oldu. SSRİ dövründə dünyanın ilk süni peyki və ilk insanlı kosmik uçuşu daxil olmaqla, XX əsrin ən əhəmiyyətli texnoloji nailiyyətləri məhz burada həyata keçirilib. Rusiya Federasiyası, SSRİ-nin dağılmasının ardından 1991-ci ildə yaradılıb və SSRİ-nin ardıcılı kimi tanınır

Etimologiya

Rusiya adı Şərq Slavyanlarının əsasən yaşadığı bir Orta Əsr dövləti olan Kiyev Rus dövlətinin adından uydurulmuşdur. Ancaq bu ad tarixdə daha intensivləşmişdir və ölkə sakinləri tərəfindən "Русская Земля" (Rus torpağı) adı ilə çağırılıb. Bu addan törəyən digər dövlətlərdən ayırd etmək üçün, müasir tarixdə Kiyev Rusiyası deyilir. "Rus" adı Rus (Русь) dövlətinin banisi olan Varyaqların bir qrupu olan Rus xalqından gəlir.^{[mənbə göstərin]}

Rus adının köhnə Latınca halı olan Rutenya əksəriyyətlə Katolik Avropaya qonşu olan Rus bölgəsinin qərb və cənub bölgələrinə deyilmişdi. Ölkənin indiki adı olan Россия (Rusiya), Rus adının Yunanca halı olan və eyni zamanda Kiyev Rusiyasının Bizans İmperiyası tərəfindən söylənimi olan olan Ρωσία (Rosia) sözündən gəlir.

Tarix

Əsas məqalə: Rusiya tarixi

882-ci ildən etibarən indiki Rusiya ərazisində dövlətlər mövcuddur. "Rusiya" (rus. "Россия") adını rəsmi dövlət adı kimi ilk dəfə I Pyotr 1721-ci ildə ölkəni Rusiya İmperiyası adlandıranda istifadə etmişdir. "Rusiya Federasiyası" adını rəsmən 25 dekabr 1991-ci ildə (1917-ci il Müvəqqəti Hökumət sənədlərinə istinadən) almışdır.

Tarixi ehtimallara görə slavyanlar (öz adı ilə "Vened" tayfaları) Volqa və Oka çayları arasındakı ərazilərə hələ VIII–IX əsrlərdə gəlmişdilər. Onlar Volqa çayı ilə Rus düzənliyinin (qıpçaq çölünün) yuxarı və aşağı hissələrinə hərəkət edirdilər. Baltik dənizindən Volqa və Dnepr çay hövzələrinə gedən çay yollarında ən qədim slavyan yaşayış məntəqələri olan Novqorod, Pskov, Smolensk salınmışdır.

IX–XII əsrlərdə qədim şərqi slavyan tayfaları Vyatka, Kama, Guzey Dvina, Peçora çay hövzələrinə irəliləmişdilər. Bu dövrdə şərqi slavyanlar indiki Vladimir, Suzdal, Ryazan, Tver, Yaroslavl, Voloqda şəhərlərinin ərazilərində məskunlaşmışlar.

Rusiya Federasiyasının ərzisində əksər əhalisi slavyan olan ilk avropa dövləti Kiyev Rus dövləti hesab olunur. Lakin indiki rusiya ərazisində qeyd olunan dövlətə qədər də Hun dövləti, Xəzər xaqanlığı kimi imperiyalar və bir sıra digər dövlətlər mövcud olmuşdur. Bu dövlətin tərkibinə müasir Rusiyanın şimal-qərb və mərkəz torpaqları daxil idi. XIII–XIV əsrlərdə Molqon dövlətinin tərkibində təbəə olaraq Moskva knyazlığı yaranmış və bu da slavyanların yeni muxtariyyatı formalaşmasının özəyini təşkil etmişdir. XVI əsrin ortalarında Rus dövlətinin tərkibinə Volqaboyunun xalqları məskunlaşan ərazilər qatılmış (Kazan və Həştərxan xanlıqları) və burada Simbirsk, Samara, Saratov, Kamışin, Sarıtsin (indiki Volqoqrad) kimi qala-şəhərlər salınmışdır.

XVI əsrdə rusların Şərqi Avropa düzənliyinin meşə-çöl hissəsinə hərəkəti güclənmiş və burada Tambov, Voronej kimi qala-şəhərlər tikilmişdir. Don çayının aşağı axarlarında kazak, Ağ dənizin sahillərində isə pomorların yaşayış məntəqələri yaradılmışdır. Şərqə hərəkət edərək ruslar artıq XVI əsrin axırlarında Ural dağlarını aşmış və Qərbi Sibir düzənliyində məskunlaşmışlar. Burada uzun müddət Sibirin paytaxtı sayılan Tobolsk şəhəri salınmışdır. XVII əsrdə Yenisey və Lena çayları sahilində rus qalaları tikilmiş və həmin əsrdə də ruslar Baykal gölünə çatmışlar. Təxminən yarım əsr vaxt lazım olmuşdur ki, ruslar Ural dağlarından sərt Şimali Asiyanı keçərək Sakit Okean sahillərinə çatsınlar. Rusların şərqə yürüşü XVII əsrdə Kamçatka yarımadasının ələ keçirmələri ilə başa çatmışdır. XVIII–XIX əsrlərdə ruslar Krımda, Mərkəzi Asiya, Qafqaz və Avropada yaşayan bir neçə xalqı özlərinə tabe etdirə bilmişdilər. Beləliklə böyük rus imperiyası yaranmışdır. 1917-ci il Oktyabr inqilabından sonra keçmiş Rusiya imperiyasının ərazisində bir neçə formal respublikalar yaranmışdı. 1922-ci ildə həmin respublikalar Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı (SSRİ) çərçivəsində birləşmişlər.

Kiyev Rus dövləti

XI əsrdə Kiyev Rus dövlətinin xəritəsi

IX əsrdə ilk Şərqi Slavyan dövlətlərinin qurulması, Baltik dənizi regionundan Varyaqların buraya gəlməsi, tacirlər, döyüşçülərin gəlməsi ilə üst-üstə düşmüşdür. Əvvəlcə bu gələnlər şərqi Baltikdən, Qara Dəniz və Xəzər Dənizinə doğru uzanan su yolları üzərindən gələn Skandinaviya mənşəli Vikinqlər idi. Nestor Kronqinə görə, Rurik adında Rus xalqından bir Varyaqlı, 862-ci ildə Novqorodun hökmdarı seçildi. 882-ci ildə əvvəlcədən Xəzərlərə xərac verən xələfi Oleq, cənubdan daxil olaraq Kiyevi işğal edib, Kiyev Rus dövlətini qurdu. Oleq, Rurikin oğlu İqor və İqorun oğlu I Svyatoslav sonradan bütün yerli Şərqi Slavyan tayfalarını Kiyev çarlığına bağlayıb, Xəzər xaqanlığını dağıtmış, Bizans və Farslara qarşı müxtəlif hərbi yürüşlər etmişdir.

10-cu əsr — 11-ci əsrləri arasında Kiyev Rus Dövləti Avropanın ən böyük və ən firavan ölkələrindən biri halına gəldi. Böyük Vladimir (980–1015) və oğlu Yaroslav Mudrı (1019–1054) dövründə Kiyev Rus Dövləti çiçəklənmiş və özünün qızıl əsrini yaşamışdır. O dövrdə Kiyev Rus Dövlətində Bizans İmperiyasında mövcud olan Pravoslav Xristianlığı qəbul edilib və ilk Şərqi Slavyan yazılı qanunu olan Russkaya Pravda (Rus Həqiqətləri) kitabı yazıldı.

XI və XII əsrlərdə, Qıpçaqlar və Peçeneqlər kimi köçəri Türk tayfaları tərəfindən mütəmadi keçirilən yürüşlər Slavyan əhalisinin böyük miqdarda köçməsinə, xüsusilə Zalesye kimi tanınan şimalda daha etibarlı sıx meşə regionlarına köçərək məskunlaşmasına səbəb olub.

Kiyev Rus dövlətinin xristianlaşması.

Feodalizm və adəmi mərkəziyyətçilik dövrünə Kiyev Rus dövlətində hökm sürən Ruriklər Sülaləsi üzvləri arasındakı mübarizə öz damğasını vurdu. Kiyev Rus dövlətinin hakimiyyəti, şimal şərqində yerləşən Vladimir-Suzdal, şimal-qərbindəki Novqorod və cənub qərbindəki Qaliçnya-Volnya Knyazlığının xeyrinə azalmağa başladı.

1237–40 illəri arasında Monqol yürüşlərinə məruz qaldı. Bu yürüşlər Kiyev Rus dövlətinə son zərbə vuraraq dağıdılmasına və əhalisinin yarısını itirməsinə yol açdı. Daha sonra yaradılan Türk-Monqol dövləti olan Qızıl Orda Dövləti, Rus krallıqlarını hakimiyyəti altına alaraq iki əsr ərzində Rusiyanın cənubuna və mərkəzinə hökm etdi.

Nəhayət, Reç Pospolita tərəfindən assimilyasiya edilən Qaliçnya-Volnya Knyazlığı, Monqolların hakimiyyətindəki Vladimir-Suzdal və Novqorod Respublikasının azad olmasına şərait yaratmışdır və müasir Rus milləti üçün təməl yaratmışdır. Pskov vilayəti ilə birlikdə Novqorod Monqol əsarətindən qurtuldu. Şahzadə Aleksandr Nevskinin liderliyində, Novqorodlular 1240-cı ildə Nəva Müharibəsində işğalçı İsveçliləri öz torpaqlarından qovdu və bununla yanaşı 1242-ci ildə Peipus Gölü Döyüşündə də Tevton Cəngavərlərinin Şimali Rusiyada koloniya yaratma təşəbüsslərinə uğurla mane olmağı bacarmışlar.

Böyük Moskva Knyazlığı

Kulikovo Döyüşündən qabaq Sergey Radnojeski Dmitri Donskoyu salamlarkən.

Böyük Moskva knyazlığı 1263-cü ildə yaranmışdır. XIV əsrin əvvəllərində Moskva knyazlığı təsərrüfat, sənət və ticarət sahəsində özünün yüksəliş dövrünü keçirirdi. Qərbi Avropa və Şərq ölkələri ilə ticarətdə uğurlar qazanan Moskva Qızıl Ordu xanlarından "Böyük knyaz" titulu almaq üçün Tver knyazlığı ilə mübarizəyə başladı. Moskva knyazı İvan Kalita hiylə yolu ilə öz rəqibini aradan qaldırıb, Qızıl Orda xanından "yarlıq" aldı. İvan Kalita böyük knyaz titulunu ələ keçirdikdən sonra Qızıl Orda xanları xeyli müddət rus torpaqlarına yürüşlər etmədilər.

Bu da rus torpaqlarının dirçəlməsinə, Moskvanın varlanıb başqa knyazlıqları özündən asılı vəziyyətə salmasına imkan yaratdı. Moskva knyazlığının güclənməsi birləşdirilmə üçün ilkin şərait yaratdı. Artıq Moskva və başqa knyazlıqlar Qızıl Ordu ilə hesablaşmır, xəracı vaxtlı-vaxtında ödəmir, bəzən isə tamamilə imtina edirdilər. Kulikovo döyüşündən sonra isə Moskva knyazı Qızıl Ordaya xərac verməkdən tamamilə imtina etdi. Moskva knyazı III İvanın dövründə rus torpaqlarının Moskva ətrafında birləşdirilməsi çox sürətlə davam edirdi.

O, Rostov və Yaroslavl knyazlıqlarının varlığına son qoydu. Böyük Novqorod boyarları isə hər vasitə ilə öz müstəqilliklərini qoruyub saxlamağa çalışırdılar. Onların Böyük Litva knyazından kömək istəməsi III İvanın Novqorod üzərinə yürüşünə səbəb oldu. 1471-ci ildə baş vermiş Şelon döyüşündə Moskva knyazı III İvan qalib gəldi. 1478-ci ildə Böyük Novqorod torpağı Moskva tərəfindən tamamilə işğal edildi. Moskva knyazlığı geniş işğallar yolu ilə öz ərazisini genişləndirmək siyasəti yeritməyə başladı.

Növbəti işğal hədəfi şimalda və Volqaboyunda yaşayan türk xalqları oldu. Öz müstəqilliyini və istiqlaliyyətini itirən həmin xalqlar ruslaşdırma və xristianlaşdırma siyasəti ilə üz-üzə qalmalı oldular. Moskva knyazlığı ətrafında birləşən rus knyazlıqları öz müstəqilliklərini tam itirdilər. Mərkəzləşmiş dövlət yarandı. Mərkəzi dövlətdə böyük knyaz və boyar duması idarə edirdi. Dumanın tərkibi keçmiş knyazlardan və onların varislərindən ibarət idi. Böyük knyaz 1497-ci ildə təhkimçilik hüququnun tətbiq edilməsi üçün fərman verdi. Fərmana görə kəndlinin öz ağasının torpağından ancaq ildə bir dəfə, Yuri gününə bir həftə qalmış, yaxud bir həftə sonra çıxıb getmək hüququ var idi. Beləliklə, ümumdövlət təhkimçlik sistemi yaradılmasının əsası qoyuldu.

Çar Rusiyası

Çar Qorxunc İvan. Viktor Vasnetsov

Üçüncü Roma İmperiyası ideyalarının inkişafı ilə, Böyük Hersoq IV İvan rəsmən 1547-ci ildə Rusiyanın ilk Çarı olaraq tacı taxdı. Çar, yeni bir hüquqi qanun olan, "1550 Sudebnik" qanununu çıxardı.

Qorxunc İvanın uzun səltənəti zamanı, parçalanan qədim Qızıl Orda Dövlətinin yerinə qurulan üç Tatar xanlığı olan Qazan, İdilliya Çayı boyu uzanan Həştərxan və Cənub Qərbi Sibirdəki Sibir Xanlıqlarını işğal edərək onsuz da böyük olan ölkə torpaqlarını iki dəfə artırmağı bacardı. Beləliklə, XVI əsrin sonunda Rusiya çoxmillətli, çox dinli və qitələrarası bir dövlət halına gəldi.

Ancaq Çar, Baltik sahillərinə və dəniz ticarətinə çatımı təmin etmək üçün Polşa, Litva və İsveç koalisiyasına qarşı aparılan uzun və uğursuz Livonya Müharibəsində zəiflədi. Eyni zamanda Qızıl Orda Dövlətinin qalan yeganə varisi olan Krım Xanlığı, Cənubi Rusiyaya basqınlar təşkil etdi. 1571-ci ildə Volqa Xanlıqlarını geri almaq səyləri içində olan Krım və Osmanlı müttəfiqləri, Moskvanı işğal etdi və Moskvanı talayıb ətrafındakı qəsəbələri atəşə verdilər. Ancaq sonrakı illərdə Osmanlı və Krım qoşunları Molodi Müharibəsində Ruslar tərəfindən məğlubiyyətə uğradıldı və Osmanlı-Krımı Rusiyanın daxilinə qədər genişləndirmək təhdidi sonsuza qədər ortadan qaldırıldı.

Rusiya İmperiyası

Rusiya imperiyasının ilk imperatoru I Pyotr

Rusiya İmperiyası 1721-ci ildə Şimal müharibəsinin sona çatmasından 1917-ci il Fevral inqilabınəticəsində hakimiyyətə gələn müvəqqəti hökumət tərəfindən Respublika qurulana qədər Avrasiya və Şimali Amerika boyunca mövcud olmuş imperiya.^[1]

Dünya tarixində üçüncü böyük imperiya olmaqla, üç qitə boyunca uzanan Rus İmperiyası ərazi ölçüsünə görə yalnız Britaniya və Monqol İmperiyasından geri qalırdı. Rusiya imperiyasının yüksəlişi rəqib qonşularının — İsveç, Reç Pospolita, İran və Osmanlı imperiyalarının zəifləməsi sayəsində baş verdi. Bu, 1812–1814-cü illərdə Napoleonun Avropanı idarə etməklə qərbə və cənuba doğru genişlənmək istəyinin dəf edilməsində böyük rol oynadı.

Rusiya İmperiyasını 1721-ci ildən 1762-ci ilə qədər Romanovlar ailəsi, 1762-ci ildən sonra bu ailənin alman əsilli qolu Holşteyn-Qottorp ailəsi idarə edirdi. 19-cu əsrin əvvəllərində Rusiya İmperiyası şimaldan Şimal Buzlu okeandan cənubda Qara dənizə, qərbdən Baltik dənizindən şərqdə Sakit okeana və 1867-ci ilə qədər Amerikada Alyaskaya qədər uzanırdı. 1897-ci ildə əhalinin siyahıya alınması ilə qeydiyyata alınan 125.6 milyon nəfər ilə həmin dövrdə Böyük Tzin və Hindistandan sonra dünyada əhalisinin sayına görə üçüncü yerdə idi. Rusiya bütün imperiyalar kimi iqtisadiyyat, etnik və dini mənsubiyyət fərqliliklərini özündə birləşdirirdi. İmperiyada çoxsaylı üsyan və sui-qəsd cəhdləri həyata keçirən müxalif qüvvələr var idi. Onlar gizli polis tərəfindən yaxından izlənilir və minlərlə insan Sibirə sürgün edilirdilər.

Rusiya imperiyasının xəritəsi (1867-ci illərdə).

İqtisadi cəhətdən, imperiyanın əsas bazasını kənd təsərrüfatı təşkil edirdi. Böyük əmlaklarda təhkimli kəndlilərin çalışması (1861-ci ildə azad olunanadək) ilə məhsuldarlıq göstəriciləri aşağı idi. Dəmir yolu və fabriklərdə xarici sərmayələrin qoyulması hesabına iqtisadiyyat yavaş-yavaş sənayeləşdirildi. Torpaqlar 10-cu əsrdən 17-ci əsrə qədər zadəganlar (boyarlar), sonralar isə imperator tərəfindən tərəfindən idarə olunurdu. Çar III İvan (1462–1505), daha sonra ortaya çıxacaq olan imperiyanın təməlini qoymuşdur. O, dövlətin ərazisini üç dəfə artırmış, Qızıl Ordanın ağalığına son qoymuş, Moskva Kremlini bərpa etdirmiş və Rusiya dövlətinin bünövrəsini qoymuşdur. Çar Böyük Pyotr (1682–1725) çoxsaylı müharibələr aparmış və onsuz da böyük olan imperiyanı daha da böyüdərək Avropanın əsas güclərindən birinə çevirmişdir. O, paytaxtı Moskvadan yeni şəhər modeli olan Sankt-Peterburqaköçürmüş və ənənəvi, orta əsrlərdən qalma bəzi ictimai və siyasi baxışları müasir, elmi, Avropayönümlü və rasionalist bir sistemlə əvəz edən mədəni inqilab həyata keçirmişdir.

Böyük Yekaterina (1762–1796-cı illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) imperiyaya qızıl dövrdə başçılıq etmişdir. O, fəthlə, müstəmləkəçilik və diplomatiya ilə dövləti genişləndirmiş, Qərbi Avropa xətləri boyunca Böyük Pyotrun modernləşmə siyasətini davam etdirmişdir. Çar II Aleksandr (1855–1881) 1861-ci ildə bütün 23 milyon təhkimli kəndlilərin azad olunması da daxil olmaqla bir çox islahatlar həyata keçirmişdir. Onun Şərqi Avropada siyasəti pravoslav xristianları Osmanlı hökmranlığı altında qoruyurdu. 1914-cü ilə qədər davam edən bu əlaqə Rusiyanın Birinci Dünya müharibəsinə Fransa, Birləşmiş Krallıq və Serbiya tərəfdən qatılaraq Alman, Avstriya və Osmanlı imperiyalarına qarşı mübarizəyə başlamasına gətirib çıxardı.

Rusiya İmperiyası 1905-ci il inqilabına qədər mütləq monarxiya ilə idarə olundu və daha sonra de-yure konstitusiyalı monarxiyaya çevirildi. İmperiya, 1917-ci ilin Fevral İnqilabı və Birinci Dünya müharibəsində iştirakında kütləvi uğursuzluqları səbəbindən süqut etdi.

Rusiyanın genişlənməsi əsasən 17-ci əsrdə baş verdi. Belə ki, 17-ci əsrin ortalarında Sakit okeanın birinci dəfə Rus müstəmləkəçiliyi altına salınması, Rusiya – Polşa müharibəsi (1654–1667) nəticəsində Ukraynanın sol sahilinin birləşdirilməsi və Rusiyanın Serbiyanı işğalı ilə bu, pik həddə çatdı. Polşa 1790–1815 illər aralığında bölündü, torpaqlarının və əhalisinin çoxu Rusiyaya birləşdirildi. 19-cu əsrdə böyümə əsasən Asiyada və Sibirin cənubunda ərazilərin ilhaqı hesabına baş verirdi.^[3]

XVII əsrdə ruslar öz dili ilə fərqlənən xalqların qarışığı idi. Bunlar əsasən böyük hind-avropa dil qrupunun slavyan ailəsinə məxsus idilər. Velikoruslar və moskovitlər Moskva ətrafında yaşayırdılar. Onlar şimal meşələrinə nüfuz edib, çoxlu fin və digər aborigen tayfaları assimilyasiya etmişdilər. Qara dəniz sahili həmin vaxtadək Türkiyənin himayəsində olan tatar xanlarının əlində idi. Tatarlarla ruslar arasındakı sərhəd torpaqlarında yarımmüstəqil kazaklar yaşayırdılar, onlar əsasən miqrasiya edən ruslardan əmələ gəlmişdilər.

Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı

SSRİ-də Naxçıvan mövzulu poçt markas (1961-ci illər)

XX əsrin əvvəllərində Rusiyada kapitalizmin inkişafı sürətlənmişdi, lakin 1900–1903-cü illər dünya iqtisadi böhranı Rusiyadan da yan keçmədi. İctimai siyasi proseslərin dərinləşməsi ilə ilk siyası partiyalar yaranmağa başladı. Sonralar Rusiyanın tarixində əhəmiyyətli rol oynamış Sosialist İnqilabçılar Partiyası 1902-ci ildə yarandı. Həmçinin 1903-cü ildə Rusiya Sosial-Demokrat Fəhlə Partiyası (RSDFP) yaradıldı.

Birinci Dünya müharibəsi bir çox dövlətlərin, həmçinin Rusiya İmperiyasının da zəifləməsi ilə nəticələndi. Nəticədə daxildə olan ziddiyyətlər daha da qabardı. Bütün bu proseslərin nəticəsi kimi Rusiyada 1917-ci ilin fevralında inqilab nəticəsində 1613-cü ildən hakimiyyətdə olan Romanovlar sülaləsi taxtdan məhrum edildi (1917-ci il martın 2-si).

Hakimiyyət Müvəqqəti hökumətə (Eser-menşeviklərə) keçdi, lakin bolşeviklər bu cür "hakimiyyət bölgüsündən" razı qalmadılar. 25 oktyabrda (7 noyabr) baş vermiş növbəti inqilab nəticəsində Müvəqqəti Hökumət hakimiyyətdən getdi. Nəticədə hakimiyyət Vladimir İliç Lenin başda olmaqla kommunistlərin əlinə keçdi.

Hakimiyyətə gəlmiş bolşeviklər ilk addım olaraq özlərinə "hərbi arxa" yaratmağa başladılar. Nəticədə təcili olaraq Qırmızı Ordununquruculuğu başlandı, proletar milisi, hərbi-inqilabi tribunallar, əksinqilabi mübarizə üçün fövqəladə komissiya yaradıldı. Bolşeviklər öz ideoloji təbliğatını daha da genişləndirmək üçün yalnız öz mətbuat qurumlarının çıxmasına icazə verdilər.

1918-ci il yanvarın 5-də Rusiyada Müəssislər Məclisinə seçkilər keçirildi. Müəssislər Məclisi elə fəaliyyətinin ilk günündəcə buraxıldı. III Sovetlər Qurultayı Rusiya Federativ Sosialist Respublikasının yaradıldığını elan etdi. Tezliklə 1918-ci iyununda ilk Sovet Konstitusiyası qəbul edildi.

Az sonra ölkədə vətəndaş müharibəsi başlandı. Qırmızılara qarşı Ağlar formalaşdılar. Şərqdə Admiral Kolçak Ağlara rəhbərlik etməyə başladı. O hətta "Rusiyanın Ali hökmdarı" elan edildi. Şimalda əksinqilabi qüvvələrə Miller, cənubda isə general Denikin rəhbərlik edirdi, lakin bu müharibə tezliklə daxili müharibə kimi qalmayıb xaricdən hərbi müdaxiləyə məruz qaldı. ingilislərlə fransızlar Cənubi Qafqaza, Arxangelskə və Odessaya, almanlar Ukraynaya və Gürcüstana ordu yeritdilər, lakin tezliklə qırmızı ordu üstünlüyü əlinə aldı və ardıcıl olaraq Kolçakı, Denikini, Vrangeli məğlub etdi. Sovetlərin bu qələbələri xarici qoşunları tezliklə öz ilkin mövqelərinə qayıtmağa məcbur etdi.

29 dekabr, 1922-ci ildə RSFSR, USSR, BSSR və ZSFSR arasında SSRİ-nin qurulması barədə saziş imzalandı. Bu saziş 30 dekabr, 1922-ci ildə Sovetlərin Birinci Birlik Konqresi tərəfindən qəbul edilmiş və nümayəndə heyətlərinin rəhbərləri tərəfindən imzalanmışdır. SSRİ Xalq Komissarları Şurası (Hökumət) və Xalq Komissarları (nazirliklər) 6 iyul, 1923-cü ildə yaradılmış olsa da, bu tarix SSRİ-nin formalaşması tarixidir.

Dünyanın ilk süni peyki olan — Sputnik-1.

1924-cü ilin əvvəllərindən, əsasən Leninin ölümündən sonra ölkə rəhbərliyində hakimiyyət uğrunda ciddi siyasi mübarizə başladı. İosif Stalin tərəfindən təkbaşına idarə üçün tətbiq olunmuş avtoritar idarə metodu möhkəmləndi. Stalin və digər rəhbərlər SSRİ-nin digər Avropa ölkələrindən iqtisadi baxımdan çox geri qaldığını çox gözəl başa düşürdülər. 1924-cü ildən başlayaraq, ABŞ istisna olmaqla, bir sıra qərb ölkələri SSRİ-ni tanımağa başladılar, lakin bu əlaqələrdə qeyri-bərabərlik mövcud idi. SSRİ dünya birliyinin üzvü kimi tanınsa da, bu illərdə Millətlər Cəmiyyətinə qəbul edilməmişdi.

XX əsrin 20-ci illərinin ortalarından başlayaraq Yeni İqtisadi Siyasət (YİS) tətbiq olunmağa başladı. Onun ardınca sənayeləşmə və kollektivləşmə kimi tədbirlər görüldü. 1928–1932-ci illərdə ilk beşillik plan qəbul olundu. 1932–1933-cü illərdə ölkədə kütləvi aclıq baş verdi. Kommunist partiyası ölkənin bütün idarəetmə strukturlarını özünə tabe etməyə müvəffəq oldu. Ölkədə çox güclü mərkəzləşmiş, hərbi-totalitar rejim yaradıldı. 1934-cü ildən başlayaraq ölkədəki kütləvi represiyalar cəmiyyətin əksər təbəqələrindən yan keçmədi. Ölkədə QULAQ sistemi bütün gücü ilə fəaliyyət göstərirdi.

1983-cü ildə Amerika Birləşmiş Ştatları prezidenti Ronald Reyqan Strateji Müdafiə Təşəbbüsü adlı kosmosda raketdən müdafiə planını həyata keçirməyə başladı. SSRİ həmçinin öz hərbi ve kosmik xərclərini artırdı. İqtisadi inkişafı sürətləndirmək üçün Qorbaçov " Sürətləndirmə", "Aşkarlıq" kimi şüarlar irəli sürdü.

Regionlarda etnik münaqişələr Sovetlərin vəziyyətini gərginləşdirdi. Azərbaycan SSR-in tərkibində olan Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində ermənilər tərəfindən başlanan separatçılıq hərəkatı "Böyük dağılmanın" başlanğıcı oldu. 1990-cı ilin martında Estoniya, Litva, may ayında isə Latviya müstəqilliklərini bərpa etmək haqqında qərar qəbul etdilər. Gürcüstanda suverenlik haqqında dekret qəbul olundu.

İyun ayında RSFSR dövlət suverenliyi barədə Bəyənnammə qəbul etdi. 1991-ci ilin iyununda Boris Yeltsin RSFSR-in prezidenti seçildi. 1991-ci ilin avqustunda Sovet İttifaqını qoruyub saxlamaq istəyən yüksək çinli məmurlar ölkədə Fövqəladə vəziyyət elan etdilər. Qorbaçovun "səhhəti ağır olduğu üçün" onun səlahiyyətləri Gennadi Yanayevə verildi. Yanayev Moskvaya hərbi qüvvə yeritdi, lakin bu cəhd uğursuz alındı. "Avqust qiyamı" puç oldu. Bu hadisədən sonra Kommunist partiyasının fəaliyyəti dayandırıldı.

1991-ci il dekabrın 8-də SSRİ-ni təşkil etmiş — Rusiya SFSR, Ukrayna SSR və Belorusiya SSR SSRİ-nin parçalanması haqqında istəklərini bildirdilər. 1991-ci il dekabrın 25-də Mixail Qorbaçov istefa verdi. Dekabrın 26-da Kreml üzərindən SSRİ-nin qırmızı bayrağı endirildi və beləliklə 1922-ci il dekabr ayının 30-da yaranmış və 69 il mövcud olmuş SSRİ dağıldı.

Rusiya Federasiyası

1991-ci ildə SSRİ dağılmış və onun yerində 15 müstəqil dövlət, o cümlədən müasir sərhədləri ilə Rusiya Federasiyası yaranmışdır. SSRİ dağıldıqdan sonra Rusiya yeni istiqamət olan bazar iqtisadiyyatı cəmiyyətini bərqərar etmək yolunu götürdü. 1991-ci ilin oktyabrında iqtisadi islahat proqramı elan olundu və 1992-ci ilin əvvəlindən həyata keçirilməyə başlandı. İslahat proqramında qiymətlərin liberallaşdırılması, daxili və xarici ticarətin dövlət inhisarından çıxarılması və özəlləşdirilmənin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulurdu. Dekabrda Rusiya özünü SSRİ-nin varisi və qalan qızıl ehtiyatı da daxil olmaqla ərazisindəki bütün mülkiyyətin sahibi olduğunu elan etdi. 1992-ci ilin yayında dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi proqramı təsdiq edildi. Həmin proqramın həyata keçirilməsi nəticəsində 40 min müəssisə özəlləşdirildi.

Boris Yeltsin, Vladimir Putin və Patrik II Alekseyin birlikdə görüşdən sonra çəkdirdiyi foto.

Bankların sayı 2.000-ə, birjaların sayı 303-ə çatdı. Oktyabrın 1-dən bütün rusiyalılara özəlləşdirmə qəbzləri verilməyə başlandı. Bu şəraitdə istehsalın azalması, qiymətlərin yüksəlməsi baş verdi. 1992-ci ildə istehsal sənayedə 16,2%, kənd təsərrüfatında 4% azaldı. 1993-cü ildə 1990-cı ilə nisbətən milli gəlir 57%, sənaye istehsalı 63%, kapital qoyuluşu 43% aşağı düşdü. Cəmiyyətin varlılara və yoxsullara bölünməsi prosesi sürətləndi. İşsizlərin sayı 8 milyona çatdı. Qiymətlərin liberallaşdırılması nəticəsində 1993-cü ildə qiymətlər 100 dəfədən çox artdı, inflyasiya 20–25% təşkil edirdi. Siyasi sistemdə də dəyişikliklər baş verdi. Sovet Ittifaqı Kommunist Partiyasının fəaliyyəti dayandırıldı. Ölkədə çoxpartiyalılıq təşəkkül tapmağa başladı. Milli quruculuqda dəyişikliklər yarandı. 1993-cü ilin yayında qəbul olunmuş konstitusiyaya görə Rusiya Federasiyası tərkibinə 21 respublika, 6 diyar, 49 vilayət, 11 muxtar vilayət var idi. Bir sıra milli regionlar, o cümlədən Tatarıstan, Başqırdıstan, Yakutiya, Çeçenistan asanlıqla Federasiyadan çıxmaq xəttini götürdülər. 1992-ci il martın 31-də RF ilə Federasiya subyektləri arasında federativ müqavilələr imzalandı. Tatarıstan və Çeçenistan həmin müqaviləni imzalamaqdan imtina etdilər. Başqırdıstan müəyyən şərtlərə müqaviləni imzaladı.

Çeçenistanın Rusiya Federasiyasından çıxması və öz müstəqilliyini elan etməsi "qiyam və terror" kimi qiymətləndirildi və sonsuz fəlakətlərə, çeçen xalqının məhv edilməsi ilə müşayiət olunan müharibəyə səbəb oldu. 1993-cü il sentyabrın sonu, oktyabrın əvvəllərində ölkədə kəskin siyasi böhran yarandı. Əsas səbəb prezident və Ali Sovet arasında yaranan qarşıdurma idi. qarşıdurma 3 – 4 oktyabr hadisələrinə gətirib çıxardı. Oktyabrın 4-də axşam Ağ Ev hökumət qoşunları tərəfindən zəbt edildi. Ağ evin müdafiəçiləri — A. Rutskoy, Ruslan Xasbulatov, V. Barannikov, V. Acalov, A. Makaşov və başqaları həbs olundular. Bu hadisələr zamanı 140 nəfər həlak oldu. 1995-ci ilin dekabrında Dövlət Dumasına seçkilər keçirildi. 1996-cı ilin iyun-iyul aylarında keçirilən növbəti prezident seçkilərində Boris Yeltsin yenidən Rusiya Federasiyasının prezidenti seçildi. O, 1999-cu il dekabrın 31-də istefa verərək prezident vəzifəsini icra etməyi Vladimir Putinə həvalə etdi. 2000-ci il mayın əvvəllərində Vladimir Putin Rusiya Federasiyasının prezidenti seçildi.

Siyasət

1993-cü ilin dekabrında qəbul edilmiş Konstitusiyaya əsasən Rusiya Federasiyası məhdud hakimiyyətli prezident idarə üsulunun bəzi elementlərini özündə əks etdirən dualist idarəetmə üsuluna malik federativ respublikadır. Konstitusiyaya əsasən ölkədə prezidentin başçılıq etdiyi icraedici hakimiyyət, ikipalatalı qanunverici orqan — Federal Məclis və müstəqil məhkəmə sistemi mövcuddur.

Dövlət başçısı

Rusiyanın dövlət başçısı — Vladimir Putinin, Sergey Lavrov ilə görüşü.

Rusiya Federasiyasının Prezidenti Konstitusiyaya 31 dekabr 2008-ci ildə edilmiş düzəlişə əsasən ümumxalq səsverməsi yolu ilə altı il müddətinə seçilir. Yaşı 35-dən az olmayan və on ildən artıq ölkədə yaşayan hər bir vətəndaş Rusiya Federasiyasının Prezidenti seçilə bilər. Eyni şəxs ardıcıl olaraq iki dəfədən artıq Prezident seçilə bilməz.

Dövlət başçısı və silahlı qüvvələrin ali baş komandanı sayılan Prezident Baş naziri və 30 üzvü olan Nazirlər Şurasını (Kabinet) seçmək və təyin etmək, qərar və sərəncamlar vermək, qanun layihələrinə veto qoymaq hüququna malikdir. Prezident Federal məclisə illik müraciətində ölkənin siyasi və iqtisadi inkişafı ilə bağlı hökumət proqramını bəyan edir.

Prezident müdafiə məsələləri ilə məşğul olan, habelə Milli bankın sədri, Baş prokuror və Ali Məhkəmənin üzvləri vəzifəsinə namizədləri təqdim edən Təhlükəsizlik Şurasını təyin edir və onun başında durur.

Rusiya Federasiyasının hazırkı, sayca 4-cü Prezidenti, 4 mart 2012-ci ildə keçirilmiş sonuncu Prezident seçkilərində 63,6% səs toplayaraq qalib gəlmiş Vladimir Vladimiroviç Putindir (7 may 2012-ci ildən etibarən V. Putin rəsmən vəzifəsinin icrasına başlamışdır).

Namizədlər	Namizədlərin partiyaları	Səslər	%
Vladimir Putin	Vahid Rusiya Partiyası	52.530.712	71,25
Gennadi Zyuqanov	Rusiya Kommunist Partiyası	13.243.550	17,96
Vladimir Jirinovski	Rus Liberal Demokrat Partisi	6.988.510	9,48
Andrey Boqdanov	Rusya Demokratik Partisi	968.344	1,31
Sayılmayan səslər		1.015.533	--
Ümumi səslər		73.731.116	100,0

Dövlət başçılarının siyahısı

Boris Yeltsin, yüksək gözləntilər dalğası ilə hakimiyyətə gəldi. 12 iyun 1991-ci ildə səslərin 57%-ni alaraq Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikasının prezidenti seçildi və xalq tərəfindən seçilən ilk prezidenti oldu, amma Yeltsin, 1990-cı illərdə Rusiyadakı bir sıra iqtisadi və siyasi böhrandan sonra çəkisini əsla geri almadı. Yeltsinin dövrü, geniş yayılmış korrupsiya, iqtisadi tənəzzül və nəhəng siyasi və sosial problemlər ilə gözə çarpırdı. Vəzifəsindən ayrıldığı zaman, Yeltsin iki faizlik razılıq reytinqinə malik idi.

Baş Nazirlik dövründən, Prezidentlik dövrünə qədər, Putin Rus xalqı arasında yüksək reytinqlər aldı. Səkkiz illik vəzifə müddəti boyunca Rusiya iqtisadi böhrandan azad oldu, ÜDM-ni altı dəfə artırdı, yoxsulluğun 50%-dən çox azaltdı və orta aylıq təqaüdü 80 dollardan 640 dollara çıxarıldı.

№	Prezident	Şəkil	Vəzifəyə gəlib	Vəzifədən gedib	Partiya	Qeydlər
1	Boris Yeltsin		10 iyul 1991	9 avqust 1996	Rusiya Demokrat Partiyası
			9 avqust 1996	5 noyabr 1996	Rusiya Demokrat Partiyası
—	Viktor Çernomırdin		5 noyabr 1996	6 noyabr 1996	Naş dom — Rossiya
1	Boris Yeltsin		6 noyabr 1996	31 dekabr 1999 (İstefa verdi)	Rusiya Demokrat Partiyası
—	Vladimir Putin		31 dekabr 1999	7 may 2000	Vahid Rusiya Partiyası
2	Vladimir Putin		7 may 2000	7 may 2004
			7 may 2004	7 may 2008
4	Vladimir Putin		7 may 2012	7 may 2018	Vahid Rusiya Partiyası
			7 may 2018
3	Dmitri Medvedyev		7 may 2008	7 may 2012	Vahid Rusiya Partiyası

Qanunvericilik hakimiyyəti

İkipalatalı Federasiya Şurası (166 yer), üzvlərinin bir hissəsi birmandatlı dairələrdən, digər hissəsi isə partiya siyahılarına əsasən 4 illik müddətə seçilən Dövlət Duması (450 deputat) tərəfindən həyata keçirilir. Seçicilər seçki dairəsindən keçən namizədlə yanaşı, həm də partiyaya səs verirlər. Ən aşağı yaş senzi — 21 yaş müəyyən edilən Dumanın deputatları seçildikləri andan hər-hansı ödənişli fəaliyyətlə məşğul ola və ya digər məsul hökumət vəzifələrini tuta bilməzlər.

Federasiya Şurasının tərkibinə hər regiondan və ya respublikadan təyin edilmiş iki nümayəndə daxildir. Federal Məclis və Prezident bir-birinə güclü təsir edə bilmir. Dövlət Duması — lehinə böyük əksəriyyətin səs verdiyi etimadsızlıq rəyi irəli sürməklə hökuməti buraxa bilər. Duma — Prezidentin hər-hansı məcburi qərar qəbul etməsinə qədər olan üç ay müddətində iki dəfə etimadsızlıq rəyi irəli sürmək hüququna malikdir. Prezident yeni hökumət yarada və ya Dumanı buraxaraq yeni seçkilər təyin edə bilər.

Yeni Baş nazirin və ya hökumətin təyin edilməsi üçün Dumanın mütləq razılığı olmalıdır. Bununla belə, Prezidentin təklif etdiyi namizədi Duma üç dəfə rədd etdiyi təqdirdə dövlət başçısı Dumanı buraxmaq və yeni seçkilər elan etmək hüququna malikdir.

Federal Məclis — hər iki palatanın səs verdiyi, Ali məhkəmənin və Konstitusiya Məhkəməsinin bu qərarla razılaşacağı təqdirdə Prezidentə impiçment irəli sürə bilər. Federal məclis həmçinin Dumanın qəbul etdiyi qanun layihəsinə veto qoya bilər. Prezident Dövlət Dumasını, formalaşdığı andan etibarən ilk 12 ay ərzində buraxmaq hüququna malik deyil.

1993-cü il Konstitusiyasına görə Rusiya Federasiyasının 21 Respublikası və 68 vilayət, məmləkət və mahalı bərabər və geniş muxtariyyətə malikdir. Vergi, müdafiə, xarici işlər, enerji təchizatı və sosial siyasətə aid məsələlər federal hökumətin ixtiyarında olsa da, digər sahələr: təhsil, səhiyyə, ictimai təhlükəsizlik, mədəniyyət və torpaqdan istifadə yerli hakimiyyət orqanlarının nəzarəti altına düşür. Respublikaların hər birinin konstitusiyası, seçkili hökuməti və büdcəsi vardır. Bu respublikalar regionda sosial-iqtisadi siyasətin istiqamətlərini müəyyənləşdirir, torpaqdan istifadə məsələlərinə nəzarət edir və dövlət büdcəsindən istifadə edilməsinə məsuliyyət daşıyırlar.

İcraedici hakimiyyət

Ölkədə icra hakimiyyəti mövcud Konstitusiyanın 114-cü maddəsinə əsasən Rusiya Federasiyası Hökuməti tərəfindən həyata keçirilir.

Dövlətin vahid maliyyə və pul siyasətinin həyata keçirilməsini təmin etmək, federal büdcəni hazırlayaraq Dövlət Dumasına təqdim və onun icrasına nəzarət etmək, mədəniyyət, elm, təhsil, səhiyyə, sosial təminat, ekologiya sahələrində dövlət siyasətini həyata keçirmək, ölkənin müdafiə və xarici siyasət strategiyasının, habelə Konstitusiya ilə müəyyən edilmiş digər funksiyaların yerinə yetirilməsini təmin etmək Rusiya Federasiyası Hökumətinin səlahiyyətlərinə daxildir.

Hökumətin qərarları ilə Rusiya Federasiyasının Konstitusiyası, federal qanunlar və Prezident fərmanları arasında ziddiyyət yarandıqda, bu qərarlar Rusiya Federasiyası Prezidentitərəfindən ləğv edilə bilər.

Xarici əlaqələr

Hindistan prezidenti Manmohan Şinq, Rusiya prezidenti Dmitri Medvedyev, Çin prezidenti Hu Cintao və Braziliya prezidenti Luiz İnacionun görüşməsi.

Rusiya Federasiyası, beynəlxalq hüquqda keçmiş Sovet İttifaqının davamçısı kimi qəbul edilir. Rusiya, SSRİ-nin beynəlxalq öhdəlikləri həyata keçirməyə davam edir və BMT Təhlükəsizlik Şurası, digər beynəlxalq təşkilatlara üzvlük, beynəlxalq müqavilələr çərçivəsindəki hüquq və öhdəliklər, mülkiyyət və borclarda SSRİ-nin daimi üzvlüyünü öz üzərinə götürmüşdür. Rusiyanın çox istiqamətli bir xarici siyasəti var. 2009-cu il etibarilə 191 ölkə ilə diplomatik əlaqəsi və 144 səfirliyi var. Xarici işlər naziri Prezident tərəfindən müəyyən edilir və Xarici İşlər Nazirliyi tərəfindən idarə edilir.

Xarici iqtisadi əlaqələr beynəlxalq ərazi əmək bölgüsünün təsiri altında yaranır. Ona görə xarici əlaqələri ölkənin inkişaf səviyyəsi, coğrafi mövqeyi, təbii sərvətlərinin istifadəsi, təbii şəraiti və s. kimi amillər təsir göstərirlər. RF çox geniş xarici əlaqələr coğrafiyasına malikdir. Ölkənin ixracatında aparıcı yeri enerji daşıyıcıları-neft, qaz, elektrik enerjisi və s. tutur. Hazırda (2006-cı ildə) həmin sahələrin ixracatda xüsusi çəkisi 69% təşkil edir. Rusiya "Qazpromu" Avropaya qaz ixrac edir. İxracatda ikinci yeri kimya məhsullarının ixracatı tutur. Daha sonra meşə materialları, avtomobillər, digər maşınlar tutur. Ən çox ixracatı Qərbi Avropa və MDB öklələri ilə aparır. RF idxalının aparıcı mövqeyi yenə də maşınqayırma ərzaq və istehlak malları tutur.

Coğrafiyası

Əsas məqalə: Rusiya coğrafiyası

Moskva

Sankt Peterburq

Nijni Novqorod

Kazan

Perm

Omsk

Novosibirsk

Rostov-na-Don

Pyatiqorsk

Voloqda

Krasnoyarsk

Bryansk

Voronej

Vorkuta

Yakutsk

Vladivostok

Xabarovsk

Yekaterinburq

Çelyabinsk

Tümen

Arxangel

Samara

Ufa

Petropavlovsk-Kamçatski

Maqadan

Soçi

Kalininqrad

Surqut

Çita

Norilsk

İrkutsk

Murmansk

Yujno-Saxalinsk

Pskov

Tver

Dərbənd

Anadır

Tiksi

Novy-Urenqoy

Mirnıy

Rusiya, 17,075,400 km²-lik ərazisi ilə dünyanın ən böyük ölkəsidir. Rusiyada 23 UNESCO Dünya İrsi, 40 UNESCO-nun biosfer ehtiyatı, 41 Milli park, 101 qoruğu var. Rusiya, 41° Ş və 82 °C en dairələri ilə 19° Ş və 169° Q uzunluqları arasında yer alır.

Rusiyada taxta-şalban, neft, təbii qaz, kömür, filiz və digər mineral mənbələri daxil olmaqla geniş təbii sərvət ehtiyatlarına malikdir

Topoqrafiya

Baykal gölü

Rusiyanın relyefi, başlıca olaraq cənubunda çöl və şimalında sıx meşə düzənliklərdən ibarətdir. Rusiya dünyadakı əkinə yararlı ərazinin 10%-nə malikdir. Dağ fasilələri cənub sərhədləri boyunca yerləşməkdə olub, Qafqaz və (5642 m ilə Rusiya və Avropanın yüksək nöqtəsi), Altay dağlarını əhat edir. Şərq tərəflərində Verxoyansk sıra dağları və Kamçatka yarımadasında isə bir çox aktiv vulkanlar yer almaqdadır. Ural Dağları, mineral resursları baxımından zəngin olub, Avropa ilə Asiyanın şimal-cənub dekabrını yaradır.

Rusiya, Şimal Buzlu və Sakit Okean, Baltik Dənizi, Azov Dənizi, Qara Dəniz və Xəzər Dənizi boyunca 37.000 km uzunluğunda bir sahil zolağına malikdir.

Qış aylarında Rusiyada tayqa meşələri, Çelyabinsk vilayəti

İqlim

Ölkənin böyüklüyü və dənizdən uzaq bir çox regionun olması nəticəsində tundra və ucqar cənub-şərq bölgələri istisna olmaqla, rütubətli kontinental iqlim ölkənin hər yerində hakimdir. Cənubdakı dağlar, Hind Okeanından gələn isti hava kütlələrinin girişinə mane olur, ölkənin qərb və şimal bölgələri Şimal buzlu və Atlantik okeandan gələn hava kütlələrinə açıqdır.

Şimali Avropa Rusiyası və Sibirin əksəriyyəti yarı arktik iqlimə malikdir. Şimal-şərq Sibirin iç bölgələrdə çox şiddətli soyuqlar olur (əksəriyyətlə Saxa subyektində daha çox soyuq olur və −71.2 °C kimi rekord aşağı temperaturlar müşahidə edilir). Digər bölgələr isə daha mülayimdir. Arktik Okean sahillərində və Rus Arktik Adalarında isə qütb iqlimi hakimdir.

Ölkə ərazisi boyunca demək olar ki, yalnız iki mövsüm olan qış və yay var. Yaz və payız ayları çox qısa sürür. Yaz və qış ayları arasındakı temperatur fərqi olduqca yüksəkdir. Ən soyuq ay Yanvar olub ən isti ay isə İyul aydır.

Rusiyanın iqlimi xəritəsi

Atlantik və Sakit Okeanın mülayim təsirinə malik olması səbəbindən, Avropa Rusiyasındakı bir çox sahədə, Qərbi Sibirin cənubunda və Uzaq Şərqi Rusiyanın cənubunda, Moskva və Sankt-Peterburq şəhərləri də daxil olmaqla rütubətli bir kontinental iqlim hökm sürür. (Köppenin Dfb, Dfa, Dwb, Dwa tipləri). Skandinaviya yarımadası və Sakit Okean arasındakı Şimali Avropa Rusiyasının çoxu və Sibir yarı arktik bir iqlimə malikdir. Şimal-şərq Sibirin daxili regionlarında son dərəcə şiddətli qış keçir.

Şimal Buzlu okean sahilindəki ərazi zolağı, həm də Arktik adalar qütb iqliminə malikdir (adaların bəzilərində ifrat qütb iqlimi (EF) və bəzi yerlərdə tundra iqlimi (ET)) hökm sürür. Qara dəniz sahilindəki kiçik bir hissə olan Soçi, rütubətli subtropik iqlimə malikdir (Köppenin Cfa tipi). Şərqi Sibir və Uzaq Şərqin bir çox bölgəsində qış yaza nisbətən quru ikən (Dwa, Dwb, Dwc, Dwd tipləri) ölkənin digər bölgələrində isə mövsümlər ərzində bərabər yağış baş verir. Ölkənin bir çox yerində qış yağışları adətən qar kimi düşür. Aşağı Volqa boyu və Xəzər Dənizi sahilindəki region həm də Sibirin cənubdakı bəzi sahələr yarı quraq iqlimə malikdir (BSK).

Rus torpaqlarının təxminən 65%-i permafrost (donmuş torpaq) olaraq vurğulanır.

Günəş şüaları

Rusiyanın ərazisində günəş şüaları qeyri-bərabər paylanır. Günəş şüalarının Rusiyanın bölgələri üzrə paylanması aşağıdakı kimidir:

Meteostansiya	Yan	Fev	Mar	Apr	Маy	İyun	İyul	Avq	Sen	Okt	Noy	Dek	İlboyu
Həştərxan	87	107	164	225	295	315	332	310	252	180	84	59	2410
Borzya	152	203	264	267	304	303	276	270	231	226	162	140	2797
Naxodka	203	212	210	202	205	178	167	187	208	213	191	192	2368
Moskva	31	71	127	171	264	276	273	236	144	78	33	19	1723
Murmansk	0	34	121	183	192	228	236	155	90	47	6	0	1292
Petropavlovsk-Kamçatski	105	116	177	192	192	192	171	177	177	158	123	93	1872
Sankt-Peterburq	22	54	124	180	260	276	267	214	129	71	24	12	1633
Sevastopol	62	75	145	202	267	316	356	326	254	177	98	64	2342
Simuşir	31	45	87	117	124	111	102	102	132	130	60	34	1075
Soçi	96	107	146	162	220	258	279	282	225	195	120	87	2177
Xabarovsk	146	184	233	213	242	261	248	217	213	189	159	146	2449
Yakutsk	19	99	233	273	304	333	347	273	174	105	60	9	2229

İqtisadiyyatı

Dünya Ticarət Mərkəzi olan Rusiyanın paytaxtı — Moskva.

Rusiya iqtisadiyyatı keçid mərhələsində kəskin dəyişikliklərə məruz qalmışdır. İnkişaf səviyyəsi xeyli aşağı düşübdür. Təsərrüfatın sahə strukturunda əsas yeri xammal hasilatı tutur. Təsərrüfatın strukturu sənayeləşmə dövründə hasilat sahələri hesabına xeyli "ağırlaşmışdır". Təsərrüfatın ərazi strukturu, sosial-iqtisadi, təbii şərait və ərazi əmək bölgüsünün təsiri nəticəsində əmələ gəlibdir. Ölkənin ümumdaxili məhsulunun 41%-ni istehsal sahələri — sənaye, kənd təsərrüfatı, tikinti, 50% xidmət sahələri — nəqliyyat, rabitə, ticarət və xidmət sahələri , yerdə qalan 9%-ni isə vergidən yığılan vəsaitlər təşkil edir. Xammalla sıx bağlı olan sahələrin əksəriyyəti hasilat yerlərində inkişaf edir. Onların sonrakı emal sahələri, xüsusilə emal sənayesi iri şəhərlərdə yerləşir. Əvvəllər iqtisadi cəhətdən güclü olan ölkələr sırasında durduğu halda hazırda xeyli geriləmişdir. Hazırda adambaşına düşən ÜDM həcminə görə nəinki inkişaf etmiş, hətta Meksika, Braziliya, Argentina və b. bir sıra digər ölkələrdən geri qalır. Rusiya üçün Avropaya inteqrasiyanın əhəmiyyəti böyükdür, lakin 2008-ci ildə Gürcüstana müdaxiləsi, Ukrayna ilə qaz mübadiləsi və uzun müddət Avropaya verilən qazın kəsilməsi onun Avropa ilə inteqrasiyasına ziyan vurdu.

Moskvada nəhəng binalar.

Ərazisinin böyüklüyü, təbii resursların zənginliyi Rusiyada çoxsahəli təsərrüfatın yaradılmasına səbəb olmuşdur, lakin son illərdə iqtisadiyyatda köhnəlmiş metodların, elmi-texniki metodların ləng tətbiqi Rusiyanın iqtisadi inkişafında müəyyən maneələr yaratmışdır. Xüsusilə 1990–1997-ci illər ərzində dünyanın ÜDM-də Rusiyanın payı 3,7%-dən 1,7%-ə, sənaye istehsalında isə 4,6%-dən 1,8%-ə enmişdir. İslahat dövründə Rusiya ÜDM həcminə görə dünyada 8–9-cu yerdən 14–15-ci yerə, adambaşına düşən ÜDM-ə görə isə 43-cü yerdən 58-ci yerə düşmüşdür. İnkişafında belə çətinliklərə baxmayaraq, Rusiya hələ də dünyanın ən güclü ölkələri sırasında qalmaqdadır. Sənaye strukturunda isə maşınqayırma, yanacaq-energetika, meşə-kağız, kimya sənayesi üstünlük təşkil edir.

Ölkədə güclü qara metallurgiya sənayesi yaranmışdır. Onun başlıca bazaları Ural, Mərkəzi Rusiya və Sibirdir. Ölkənin ən iri metallurgiya kombinatları Maqnitoqorsk, Nijni-Tagil və s.-dir. Qara metallurgiyanın inkişafında Kursk-Maqnit Anomaliyası olduqca mühüm rol oynayır. Əlvan metallurgiya sənayesi Ural, Sibir, Uzaq Şərq və Şimal rayonunda güclü inkişaf etmişdir. Kimya sənayesi Rusiyanın bir çox rayonlarında yayılmışdır. Ən iri rayonları Mərkəz, Şimal-Qərb, Volqaboyu, Ural və Qərbi Sibirdir. Maşınqayırma sənayesi təsərrüfat üçün müxtəlif və mürəkkəb maşınlar istehsal edir. Güclü hərbi-sənaye kompleksi, raket texnologiyası yaradılmışdır.

SSRİ dağıldıqdan sonra Rusiyasının İqtisadiyyatındaki dəyişikliklər.

Maşınqayırma zavodları Rusiyanın bir çox rayonlarında təmsil olunmuşdur. Meşə sənayesi Rusiyanın qədim və güclü inkişaf etmiş sahələrindəndir. Meşə tədarükü, emalı və kağız-sellüloz sənayesi Şimal, Ural, Sibir, Uzaq Şərq rayonlarında cəmlənmişdir. Qara və əlvan metallurgiya, meşə və kimya sənaye kompleksləri bir çox rayonlarda ekoloji vəziyyəti xeyli kəskinləşdirmişdir. Yüngül sənayenin başlıca rayonu Mərkəz və Şimal-Qərbdir. İri toxuculuq kombinatları İvanovo, Moskva və Yaroslavl şəhərlərində fəaliyyət göstərir.

2012-ci ildə dünyanın bir çox regionlarında iqtisadi tənəzzül olduğu halda Rusiya qlobal iqtisadi meyllərdən xeyli aralı düşmüşdür. Rusiya iqtisadiyyatında vəziyyət hələlik çox əlverişlidir. Proqnozlara görə 2012 və 2013-cü illərdə iqtisadi artım, müvafiq surətdə, 4 faiz və 3,9 faiz olacaqdır. Rusiya iqtisadiyyatında ciddi ləngimə olacağı gözlənilmir. Real əməkhaqqının və istehlakın artması Rusiya iqtisadiyyatının inkişafını dəstəkləyir. Bununla bərabər, inflyasiya və məşğulluq rekord dərəcədə aşağı səviyyədədir. Hazırda Rusiyanın sənaye potensialından istifadə göstəricisi 2007–2008-ci illərin səviyyəsinə çatmışdır. Rusiyadan xaricə kapital axını vardır, lakin bu axın tədiyyə balansında profisitin yüksək olmasının nəticəsidir. Rusiya iqtisadiyyatında bir neçə il davam etmiş durğunluqdan sonra 2011-ci ildə həm istehlak, həm də korporativ kreditlər verilməsi sürətlə artmağa başlanmışdır. Hal-hazırda Rusiya biznesinin maliyyələşdirilməsində xarici mənbələrdən daxili mənbələrə keçid prosesi gedir.

Təbii ehtiyatları

Dünyanın ən böyük neft rezervinə malik ölkələri

Dünyanın ən böyük dövləti olan Rusiya dünya üzrə təsdiqlənmiş resursların 21 faizinə sahibdir. Təbii qaz istehsalında dünyada birinci, neft istehsalında isə ikinci yerdədir. Rusiya 80 milyard barel neftə sahibdir və bu dünya neftinin 4.6 faizini təşkil edir. Neft ehtiyatına görə dünyada 8-cidir. Neft istehsalına görə isə Səudiyyə Ərəbistanından sonra 2-cidir. Rusiyanın təsdiqlənmiş qaz ehtiyatı 47 trilyon m³-dir. Dünya qaz ehtiyatının 27 faizinə sahib olmaqla həm də ən yaxın rəqibi İranı 2 dəfə üstələyir.

Bu ehtiyatlar ölkə ərazisində qeyri bərabər paylanıb. Onun şərq rayonları Qərb rayonlarına nisbətən təbii sərvətlərlə çox zəngindir. Kömür, neftqaz ehtiyatları, filiz sərvətlərinin iri yataqları vardır. Ural da daxil olmaqla Qərb rayonlarının, xüsusilə Mərkəz və Volqaboyunun, Şərqində isə iri kömür hasilatı rayonlarında ekoloji vəziyyət ağırdır. Meşə, su, balıq, xəzdərili heyvanlar ilə zəngindir. Hidroenerji ehtiyatları onun şərq rayonlarda daha geniş yayılmışdır. RF yanacaq, filiz, qiymətli metallar, kimya, duzlar zəngindir. RF-nin təbii ehtiyatları çox zəif mənimsənilmişdir, sadəcə olaraq onları istifadəyə cəlb etmək üçün məaliyyə imkanları çatmır. Gələcəkdə RF təbii sərvətləri bütün dünya üçün böyük əhmiyyət kəsb edə bilər. Hal-hazırda Avropanı qazla təmin etməkdə vacib rol oynayır.

Kənd təsərrüfatı

Rostov vilayətində buğda yığımı. Rusiya dünyanın ən böyük çovdar, arpa, əkin qarabaşağı, günəbaxan və yulaf ixracatçılarındandır.

Ölkənin kənd təsərrüfatı özünün böyük torpaq ehiyatları və daxili tələbatı fonunda çox da yüksək inkişaf etməyibdir. İslahatlar zəif aparılır, texniki təminatı aşağı səviyyədədir. Hər il ölkəyə xaricdən çoxlu k/t məhsulları və hətta özündə yetişdirilən taxıl idxal edilir. Təbii şəraiti ölkənin geniş ərazisində k/t üçün o qədər də əlverişli deyildir Onun ümumi torpaq fondunun cəmi 13%-i k/t yararlı torpaqlar, 8%-i isə əkirlər. Burada heyvandarlıq sahəsi bitkiçiliyə nisbətən daha yaxşı inkişaf etmişdir.

Taxılçılıq əsas yer tutur. Meşə zonasında boz taxıl növləri — darı, çovdar, arpa, vələmir, qarabaşaq vəs.; meşə-çöl və çöl zonalarında buğda və qarğıdalı əkilir. Taxılçılıq yaz və payızda səpilən zonalara bölünür. Payızlıq qalın qar örtüyü olan Avropa hissəsində, yazlıq şərq rayonlarında yerləşir. Ölkənin bütün əkinçilik zonalarında yayılıb. Bu taxıl növlərinin müxtəlifliyi ilə bağlıdır. Taxılın məhsuldarlığı aşağıdır. İldə 94.0 mln. tona qədər taxıl toplanır. Taxıl rayonlarında məhsuldarlıq 22sen/ha.dır. (2011-ci il). Öz tələbatını ödəmir. Texniki bitkilərdən ən geniş yayılanı şəkər çuğunduru, günəbaxan, kətan lifi, soya, tənbəki və b. 2011-ci ildə kartof 12.7 mln t, şəkər çuğunduru 42.7 mln t, günəbaxan 9 mln t. Istehsal olunub. Şəkər çuğunduru və şəkər istehsalı Mərkəzi Qaratorpaq, Şimali Qafqaz və Altay diyarındadır. 2011-ci ildə 43.0 mln t. şəkər çuğunduru yığılmışdır.

Rusiyada donuzçuluq fabrikası.

Günəbaxan əkinləri əsaən Şimali Qafqazda və Voqaboyundadır. Daha çox rütubət sevən kətan bitkisi (parça və kəndir hazırlanır) əsasən Şimal-Qərb, Şimal və Volqa-Vyatka rayonlarında yerləşir. 9 mln ton məhsul yığlıb. Soya bitkisi Uzaq Şərqin Cənub rayonlarında becərilir. Kartof və tərəvəz əkinlərinin coğrafiyası daha genişdir. Kartof əkinləri RF-nin Avropa hissəsində, tərəvəz Şimali Qafqaz, Mərkəz və Mərkəzi Qaratorpaqda və iri şəhərlərin ətraflarında becərilir.

RF iş adamları Azərbaycanın Samux rayonunda istixanalarda tərəvəz yetişdirmək üçün istehsallar yardılıblar. Bağçılıq RF Avropa hissəsinin Mərkəz və Cənub rayonlarında, Volqaboyunda və b. inkişaf etmişdir. Heyvandarlıq ölkənin k/t məhsullarının 60%-dən çoxunu verir. 2012-ci ilin əvvəllərində iri buynuzlu heyvanların sayı 20 mln, qoyun-keçi 23 mln. baş olub Ən geniş yayılan iri- buynuzlu mal-qara və donuzçuluqdur. Meşə və meşə çöl zonalarında südlük-ətlik, cənub çöl zonalarında ətlik-südlük istiqaməti əsas yer tutur.

Donuzçuluq Mərkəz Qaratorpaq, Şimali Qafqazın Rostov, Krasnodar və Stavrapol ərazilərində və iri şəhərlərin ətraflarında cəmləşmişdir. Qoyunçuluq Şimali Qafqaz, Altay, Şərqi Sibirdə, maralçılıq şimal rayonlarında inkişaf etmişdir. Eyni zamanda Altayda buynuzundan dərman hazırlanan xallı maralçılıq inkişaf etdirilir. Rusiyada xəz-dəri heyvandarlığı şimal və Sibir istiqaməylərində yerləşir. Ölkədə Qara, Xəzər, Baltik dənizinin sahilləri, Şimali Qafqazda olan mineral bulaqlar mühüm kurort-rekreasiya rayonlarıdır. Dağlarda alpinizmin inkişafı üçün əlverişli şərait vardır. Moskva, Sankt-Peterburq, Novqorod və digər qədim şəhərlərdə olan abidələr əsas turizm obyektləridir.

Nəqliyyat

Sankt-Peterburqdan Moskvaya irəliləyən "Sapsan" qatarı.

Rusiyanın geniş ərazisi, təbii resurslarının və əhalisinin qeyri-bərabər yerləşdiyi bir şəraitdə nəqliyyatın əhəmiyyəti xüsusilə böyükdür. Ölkədə bütün nəqliyyat növləri, dəmiryol, avtomobil, su (çay və dəniz), hava və boru-kəmər nəqliyyatı inkişaf etmişdir. Rusiyanın dəmiryol nəqliyyat şəbəkəsi əsasən XIX əsrin ikinci yarısı və XX əsrin əvvəllərinə qədərki dövrdə formalaşmışdır. Bu zaman onun Avropa hissəsində Moskvanı Peterburqla birləşdirən ilk dəmir yolu çəkilir. Sonralar Moskvanı ölkənin daxili rayonları və dəniz portları ilə birləşdirən yollar salınır. Nəhayət, XX əsrin əvvəllərində ölkənin Avropa hissəsini Sakit Okean sahili ilə birləşdirən Transsibir magistralının (Çelyabinsk-İrkutsk-Vladivostok) tikintisi başa çatdırılır. 1917-ci ildən sonrakı Rusiyanın Avropa hissəsinin Şimalında və Şərq rayonlarında bir çox dəmir yolları, o cümlədən Sibiri Mərkəzi Asiya ilə birləşdirən Türküstan-Sibir dəmir yolu çəkilir.

Volqa-Don kanalından gəmilərin istifadəsi.

Uzunluğu 3 min km-dən çox olan Baykal-Amur Magistralının (BAM) tikintisi son illərdə başa çatmışdır. Son illərdə avtomobil və boru kəməri nəqliyyat növlərinin əhəmiyyəti xeyli artmışdır. Volqa çayının imkanlarını genişləndirmək məqsədilə Rusiya ərazisində Volqa-Don, Moskva kanalı, Volqa-Baltik dənizçilik kanalı salınmışdır. Bundan başqa gəmiçilik Şimali Dvina, Ob, Yenisey, Lena və Amur çaylarında da inkişaf etmişdir. Qara dəniz və Baltik dənizi, Şimal Buzlu Okeanı və Sakit Okean sahillərində iri port şəhərləri yaradılmışdır. Hazırda Rusiya, dünyada ikinci yerdə duraraq, 62 min km magistral neft və 150 min km qaz boru kəmərlərini əhatə edən boru kəmər nəqliyyatkommunikasiya şəbəkəsinə malikdir. Həmin kəmərlərlə ildə 300 mln tondan artıq neft, 530 mlrd kub metrdən artıq qaz nəql edilir.

Turizm

Rusiyada əsas turizm marşrutları qədim şəhərlərdir. Qədim tarix, iqlim müxtəlifliyi, bir çox tarixi və təbii abidələr, dünya miqyaslı İdman və mədəni tədbirlər sayəsində Rusiya dünyada ən populyar turizm istiqamətlərindən biridir — 2013-cü ildə Rusiyaya 28,4 milyon turist gəlmişdir ki, bu da dünyada ən çox ziyarət edilən ölkələr siyahısında 9-cu, Avropada isə 7-ci göstəricidir. Rusiyada həm daxili, həm də xarici turizm artır (Rosturizmin rəsmi məlumatlarına görə, 2014-cü ildən 2015-ci ilə qədər xarici turist axını 5,5% artıb).

Kreml

Rusiyanın paytaxtı — Moskvanın mərkəzində yerləşən — Kreml.

Moskva Kremli, Moskvanın mərkəzində yer alan 1495-ci ildə inşası tamamlanan xüsusi kompleks. Kompleks Rusiya prezidentinin rəsmi iqamətgah yeridir. Adı "şəhər içində bir qala" mənasına gəlir. SSRİ dövründə baş katiblər, baş nazirlər, prezidentlər, nazirlər və komissarlar kimi yüksək səviyyəli yüksək rütbəli vəzifəliləri qəbul etməkdə istifadə olunurdu. 1990-cı ildə Qırmızı Meydan ilə birlikdə Dünya İrsi olaraq elan edilmişdir.

Peterhof sarayı

Rusiyanın ən böyük və ən çox ziyarət 2-ci şəhəri — Sankt-Peterburqda dünya irsi olan Peterhof Sarayı

Peterhof sarayı, Fin körfəzinin cənub sahilində yerləşən saray-park ansamblıdır. Ansambl Sankt-Peterburq şəhərinin Petrodvorets rayonundakı federal əhəmiyyətli Peterhof şəhərinin şəhərdaxili ərazisində yerləşir (1944-cü ildən — 1997-ci ilə kimi — Petrodvorets). Onun yaxınlığından keçən Peterhof yolu ansamblın şərəfinə adlandırılmışdı. Həmin yolun bir hissəsi "Peterhof Dövlət Muzey-Qoruğunun" tabeliyindədir.

Peterhof özündə iki əsr boyu formalaşmış bir neçə saray-park ansambllarını birləşdirir. Aşağı park, Yuxarı bağ və İngilis parkı — XVIII əsrdə inkişaf etmiş ansambllardı; Aleksandriya, Kolonist parkı, Çəmən parkı, Aleksandrov parkı, Sergiyevka və Daça XIX əsrdə yaradılmış park-kompleksləridir

Böyük Vətən müharibəsi illərində alman qoşunları tərəfindən işğal olunan Peterhofun bütün parkları çox ciddi zədələnmişdi. Xüsusilə Yuxarı bağ və Aşağı Park, həmçinin fəvvarələrin su ötürücü sistemləri dağıntıya məruz qalmışdı. 1944-cü ildə başlamış bərpa işləri günümüzə kimi davam edir.

Vasili Blejannı kilsəsi

Rusiyanın paytaxı Moskvada yerləşən UNESCO ümumdünya irsi abidə.

Vasili Blajennı kilsəsi, Moskvanın mərkəzində, Qırmızı meydanda yerləşən pravoslav kilsəsidir. Böyük İvan Zəng Qülləsi inşa edilənə kimi Moskvanın ən hündür tikilisi olan kilsə, həm də dünyanın ən məşhur memarlıq abidələrindən biridir.

Kilsənin özü səma Yerusəlimini simvollaşdırır, ancaq günbəzləri bəzəyən naxışlar və xüsusilə də buradakı rənglərin mənası bu günə kimi həll edilməmiş tapmaca olar qalır. Hələ keçmiş yüzillikdə yazıçı Çayev fərz edirdi ki, kilsə günbəzlərinin rənglərini müqəddəs qəhrəman xoşbəxt Andrey Yurodivinin (Konstantinopollunun) yuxusuyla izah etmək olar — kilsə əfsanələrinə görə, pravoslav dünyasında qeyd olunan Tanrı Anası örtüyünün bayramı məhz bu şəxslə bağlı idi. Onun gözünə səma Yerusəlimi göründü və orada "çoxlu bağlar var idi, onları yüksək, zirvələri titrəyən ağaclar bəzəyirdi… Ağacların bəziləri çiçəkləyirdi, digərləri qızılvari yarpaqlara malik idilər, yeridə qalan başqa ağaclar isə, təsvirəgəlməz gözəlliyi olan müxtəlif meyvələrlə bəzədilmişdi.

Kafedralın hündürlüyü 65 metrdir. Kafedral kiçik kilsələrdən ibarətdir, onların taxtları Kazan üçün həlledici döyüş günlərinə düşmüş bayramların şərəfinə müqəddəsləşdirilmişdir: Müqəddəs Üçlük, Möcüzəyaradan Müqəddəs Nikolayın şərəfinə (daha dəqiq onun Vyatka-Vilikoretskdə yerləşən ikonasının şərəfinə), Rəbbin Yerusəlimə girişi, Məzlum Adrian və Natalyanın şərəfinə (başlanğıcda müqəddəslər Kiprian və İustinanın şərəfinə; 2 oktyabr tarixində qeyd olunurdu), Mərhəmətli müqəddəs İoannın şərəfinə (XVIII əsrə qədər müqəddəs Pavel, Aleksandr və Konstantinopollu İoannın şərəfinə; 6 noyabr tarixində qeyd olunurdu), Aleksandr Svirskinin şərəfinə (17 aprel və 30 avqust tarixlərində qeyd olunurdu), Xutınlı Varlaamın şərəfinə (6 noyabrda və Petrov postunun 1-ci cümə günü qeyd olunurdu), Maarifçi Qriqorinin şərəfinə (30 sentyabr tarixində qeyd olunurdu). Bu səkkiz kilsə (dördü xaçvari düzülmüş, dördü isə onların arasında yerləşən) soğanvari günbəzlə tamamlanmaqla mərkəzdə yerləşən və Tanrı anasının şəfaətinə həsr edilmiş əsas doqquzuncu kilsənin ətrafında formalaşdırılmışdır. Bu doqquz kilsə vahid girişə (ilkin planda açıq idi), qalereya və daxili keçidlərə malikdir.

Kazan Kremli

Rusiyanın Tatarıstan vilayətində UNESCO ümumdunya irsi abidə — Kazan Kremli

Kazan Kremli, Kazan şəhərinin ən qədim hissəsi, şəhərin tarixini əks etdirən memarlıq, tarixi və arxeoloji abidələr kompleksi.

Kremlin ərazisində üç müxtəlif dövrlərə aid yaşayış yerləri mövcüd olub. Birinci yaşayış yeri XII–XIII əsrlərə, ikincisi XIV–XV əsrlərə, üçüncüsü isə XV–XVI əsrlər siddir. Həmçinin Kreml ağ daşdan salınmış qaladan, tarixi-memmrlıq və mədəni əhəmiyyətli bir sıra məbəd və binadan ibarətdir.

Tatarıstan Respublikasının Prezidentinin igamətgahı də məhz Kazan Kremlində yerləşir.

Kremlin ərazisi onun yerləşdiyi təpənin formasını təkrarlıyan düzbucaq şəklindədir və şimal-qərbdən, Kazanka çayından, cənub-şərq, 1 May meydanına qədər uzanır. Volqa və Kazanka çaylarını sol sahilində yerləşir.

2000-ci ildən etibarən YUNESKO-nun Ümumdünya irsinə daxildir. Kremlin ərazisində yerləşən ən qədim tarixi memarlıq abidə Blaqoveşenskiy kilsəsidir.

Qırmızı meydan

Moskvanın mərkəzində yerləşən — Qırmızı Meydan.

Qırmızı meydan — Rusiyanın Moskva şəhərində yerləşən meydan. Keçmiş kral qalası və hazırda Rusiya Prezidentinin rəsmi yaşayış yeri olan Kreml, eləcə də Vasili Blajennı kilsəsi, Spasskaya qülləsi bu meydanda yerləşir.

Meydan XV əsrdə inşa olunub. Vladimir Leninin mavzoleyi də bu meydanda yerləşir. Təxminən 73 min m² sahəsi olan meydanda tarixən çox sayda nümayişlər, paradlar, mitinqlər keçirilmişdir. Burada eləcə də edamlar olmuşdur. İkinci Dünya müharibəsində qalib gələn SSRİ qoşunları meydanda zəfər paradı keçirmişlər. 1987-ci il mayın 28-də Matias Rast adlı həvəskar bir alman pilotu Cessna tipli təyyarəsiylə meydana enmişdir. Rast təyyarəsiylə Almaniyadan əvvəlcə İslandiyaya, oradan Norveç və Finlandiyaya uçmuş, Finlandiyadan isə hava sərhəddini keçərək təyyarəsini Qırmızı meydanda yerə endirmişdir. Bu vaxt heç bir radar onu tutmamışdır. O bu addımını dünyada sülh naminə etdiyinə söyləsə də 437 gün Moskvada həbsdə saxlanılmışdır. Qırmızı meydan Kreml ilə birlikdə 1990-cı ildə YUNESCO tərəfindən Dünya Mirası siyahısına salınmışdır. Hazırda meydanda konsertlər təşkil olunur, dini və tarixi bayramlar qeyd edilir.

Demoqrafiya

2012-ci ilə əsasən Rusiya əhalisinin artım xəritəsi.

2002-ci il sayımına görə Rusiya əhalisinin 79,8%-ni federasiyanın əsas xalqı olan Ruslar təşkil edir. Rus əhalisinin başqa çoxsaylı etnik qrupları da mövcuddur. Rusiya sərhədləri daxilində 160-dan çox fərqli etnik qrupu olduğu təxmin edilir. Rusiya əhalisi hər nə qədər digər ölkələrlə müqayisədə yüksək olsa da; Km²-a düşən insan sayı, ölkənin sahəsi ilə əlaqədar olaraq çox azdır. Rusiya əhalisinin başlıca olaraq yaşadığı region, coğrafi olaraq Avropa torpaqları olaraq qəbul edilən Ural Dağlarının qərbində və Şimal-qərb Sibirdə yaşayır. Ölkə əhalisinin 73%-i şəhərlərdə yaşayarkən 27%-i kənd yerlərində yaşayır. Rusiya əhali baxımından dünyanın ən çox əhaliyə malik səkkizinci ölkəsi mövqeyindədir.

Ölkə əhalisi, Sovet İttifaqının dağılmasından sonra süquta keçmiş olsa da, 2010-cu il sayımına görə 141.927.297 nəfərdir. 1991-ci ildə Rusiya əhalisi bütün zamanların ən yüksək səviyyəsi olan 148.689.000 nəfərə çatmışdı, amma 1990-cı illər boyu davam edən miqrasiya, ölüm nisbətin çox sürətli artması kimi səbəblər ilə ölkə əhalisi 20 illik müddətdə azalmışdır.

Rusiyanın 1950–2013-cü illər arasında əhali artımı.

Ölkədə 2009-cu ildə, son 15 il ərzində ilk dəfə 10.500 nəfərlik bir əhali artımı olmuşdur. Sözügedən artım, 279.906 nəfərin Rusiyaya köçməsi ilə yaranmışdır ki, bu rəqəmin 93%-i Keçmiş Sovet ölkələrindən olmuşdur. Rus xalqının miqrasiyası isə 2000-ci ildə 359.000 ikən 2009 ilində 32.000-ə enmişdir. Hazırda 116 milyon Rus ölkə sərhədlərində yaşayarkən, ölkə xaricində, xüsusən keçmiş sovet ölkələrində 20 milyona yaxın rus yaşadığı təxmin edilir.

Rusiyada doğum nisbəti, Avropa ölkələrinin ortalamasından yüksəkdir. Rusiya doğum nisbəti 2008-ci ildə hər min nəfərdə 12.4 doğuş olarkən, Avropa Birliyi hesablaması isə hər min nəfərdə 9.90 nəfərdir. Ölüm nisbəti isə Avropa İttifaqı ilə müqayisədə çox yüksək qalır. Avropa Birliyi orta hesabla ölüm nisbəti mində 10,28 ikən, Rusiyada 2009 rəqəmlərinə görə ölüm nisbəti mində 14,2-ə çatmışdır. Hökumət bu vəziyyəti əngəlləmək üçün 2007-ci ildə, aylıq uşaq yardımını ikiyə çıxararaq 55 Dollar etmiş, tək səfərlik ödəməni isə ikinci uşaqdan sonra hər uşağa 9.200 ABŞ Dollarına yüksəldib.

Etnik qruplar

Regionlara görə rusların yerləşmə faizi.

  >80%

  70—79%

  50—69%

  20—49%

  <20%

60 fərqli etnik qrupun yaşadığı Rusiya Federasiyasında əsas etnik qruplar bunlardır;

• 115,9 milyon Ruslar
• 6,1 milyon Tatarlar
• 2,9 milyon Ukraynalılar
• 1 milyon 637 min Çuvaşlar
• 1 milyon 360 min Çeçenlər
• 1 milyon 130 min ermənilər
• 1 milyon 13 min Avarlar
• 597 min Almanlar
• 444 min Yakutlar
• 300 min Qaraçay və Balkarlar
• 843 min Mordvalar
• 808 min Belaruslar
• 622 min Azərbaycanlılar
• 515 min Osetinlər
• 172 min Moldovanlar
• 96 min Axısqa türkləri
• 637 min Udmurtlar
• 604 min Marilər
• 233 min Komi-zıryanlar
• 174 min Kalmıklar
• 41,3 min Nenlər
• 230 min Yəhudilər
• 1 milyon 637 min Başqırdlar
• 422 min Qumuqlar

Rossiyane (Россияне), milliyyətindən (etnik) asılı olmayaraq Rusiya vətəndaşları üçün istifadə edilən bir sözdür.

Dil

Rusiyada 160 etnik qrup tərəfindən 100-dən çox dil danışılır. 2002-ci il siyahıyaalmaya əsasən Rus dili 142,6 milyon adam tərəfindən danışılır. İkinci ən çox danışılan dil 5,3 milyonla Tatarca və üçüncü ən çox danışılan dil 1,8 milyonla Ukrayncadır. Rus dili ölkənin yeganə rəsmi dilidir, ancaq respublikalar və ya digər muxtar bölgələrdə Rus dili ilə yanaşı digər dil və ya dillər də vardır. Məsələn, Rusiya ərazisində yerləşən Dağıstan Respublikasında rəsmi dillər Azərbaycanca və Ruscadır.

Coğrafi olaraq rus dili, Avrasiyanın ən geniş yayılmış dilidir və ən çox danışılan Slavyan dilidir. Rus dili, Hind-Avropa dil ailəsinin Slavyan dilləri qoluna aiddir və Belarusca və Ukraynca ilə birlikdə ən əhəmiyyətli üç Şərq Slavyan dilindən biridir. Qədim Şərq Slavyancasına dair yazılı nümunələr 10-cu əsrdən təsdiqlənmişdir. Günümüzdə, dünyadakı elmi nəşrlərin dörddə birindən çoxu rus dilində yayımlanır. XX əsrdə siyasi baxımdan əhəmiyyətli bir dil olan Rus Dilində, Birləşmiş Millətlərin altı rəsmi dilindən biridir.

Təhsil

Moskva Dövlət Universitetinin havadan görünüşü.

Rusiyada ali təhsilin kifayət qədər uzun müddətli tarixi var. Rusiyanın bir çox universitetlərində çoxlu nəsil görkəmli alimlər yetişdirən elmi məktəblər quraşdırılıb. Rusiya ali məktəbi sanballı təhsil proqram xarakteri ilə fərqlənir, bu gün universitetlərin bir çox fakültələri mütəxəssislər hazırlayan sistemlə yanaşı çox yayılmış ikisəviyyəli magistr hazırlığını təklif edir. Dərs ili sentyabrda başlayır və iyunda sona çatır. Təhsil proqramları:

• Bakalavr. Təhsil müddəti — 4 ildir. Bu mərhələni bitirəndən sonra məzunlar "Bakalavr" dərəcəsinə yiyələnmiş ali təhsil alır.
• Magistratura. Təhsil müddəti — 2 ildir. Bu mərhələni müvəffəqiyyətlə bitirəndən sonra məzunlar "Magistr" dərəcəsinə yiyələnmiş ali təhsil alır.
• Mütəxəssis. Təhsil müddəti — 5 ildir. Bu mərhələni müvəffəqiyyətlə bitirəndən sonra məzunlar "Mütəxəssis" ixtisasına yiyələnmiş tam peşəkar ali təhsil alır.
• Aspirantura. Təhsil müddəti — 3 ildir. Dissertasiya şurasında elmi təqdiqat işini müdafiə edəndən və RF AAK-də dərəcənin təsdiqindən sonra "Elmlər namizədi" dərəcəsi verilir.
• Doktorantura. Təhsil müddəti — 3 ildir. Dissertasiya şurasında elmi təqdiqat işini müdafiə edəndən və RF AAK-də dərəcənin təsdiqindən sonra "Elmlər doktoru" dərəcəsi verilir.

Yerləşim

141 milyonluq Rusiya əhalisinin 73%-i şəhərlərdə, 27%-i isə kənd yerlərində yaşayır. Hazırda Rusiyanın, Moskva və Sankt-Peterburq olmaq üzrə iki böyük şəhəri vardır.

Ərazi

Əsas məqalə: Rusiyanın inzibati bölgüsü

Rusiya Federasiyası ərazisinin böyüklüyünə görə dünyada birinci yeri tutur. Ərazisinin 1/4-i Avropanın, 3/4-ü isə Asiyanın payına düşür. Avropa hissəsinə Şərqi Avropa düzənliyinin böyük hissəsi, Böyük Qafqaz dağlarının şimal yamacları və Ural, Asiya hissəsinə isə Sibir və Uzaq Şərq daxildir. Ərazisinin 3/4-ü düzənlik, 42%-i meşələrlə örtülü və 40%-i kənd təsərrüfatına yararlıdır. Ölkənin şimal sahilləri Şimal Buzlu okeanının, şərq sahilləri Sakit okeanın, şimal-qərb və cənub-qərb sahilləri isə Atlantik okeanının dənizləri ilə əhat

Rusiyanın respublikaları

1. Adıgey Respublikası
2. Altay Respublikası
3. Başqırdıstan Respublikası
4. Buryatiya Respublikası
5. Dağıstan Respublikası
6. İnquşetiya Respublikası
7. Kabarda-Balkariya Respublikası
8. Kalmıkiya Respublikası
9. Qaraçay-Çerkesiya Respublikası
10. Kareliya Respublikası
11. Komi Respublikası
12. Mari El Respublikası
13. Mordoviya Respublikası
14. Saxa (Yakutiya) Respublikası
15. Şimalı Osetiya-Alaniya Respublikası
16. Tatarıstan Respublikası
17. Tuva Respublikası
18. Udmurtiya Respublikası
19. Xakasiya Respublikası
20. Çeçenistan Respublikası
21. Çuvaşıstan Respublikası
22. Krım Respublikası

Avropa hissəsi

Rusiyanın ərazisinin 25%-i, əhalisinin, sənaye və kənd təsərrüfatı məhsullarının 80%-i Avropa hissəsinin payına düşür. Mərkəzi Rusiyanın ən iri şəhərləri Moskva, Sankt-Peterburq, Nijni-Novqoroddur. Tərkibində 3 muxtar respublika yerləşir:

1. Mari El Respublikasında kartof, kətan, çovdar becərilir, südlük-ətlik heyvandarlıq və donuzçuluq inkişaf edib.
2. Mordoviya Respublikasında meşə-kimya sənayesi inkişaf edib. Darı-çovdar və vələmir əkilir. Heyvandarlıq inkişaf edib.
3. Çuvaş Respublikası türkdilli xalqlar qrupuna aiddir. İri traktor zavodu var. SES-lərə sahibdir. Elektrotexnika inkişaf edib.

Avropa hissəsinin şimalı

Şimal Buzlu okeanının qərb sahillərini əhatə edir. İri və rəngarəng təbii resurs potensialına malikdir. Meşə sənayesi rayonun ənənəvi sahələrindəndir. Rayonun tərkibində 2 muxtar respublika var:

1. Kareliya Respublikası əsasən meşə sənayesi, dəmir filizi hasilatı, müxtəlif maşınqayırma sahələri üzrə ixtisaslaşmışdır.
2. Komi Respublikasında yanacaq-energetika sənayesi və meşə sənayesi kompleksləri inkişaf edib.

Avropa hissəsinin cənubu

Şimali Qafqaz nəzərdə tutulur. İri ASK rayonudur. Taxılçılıq, şəkər çuğunduru, günəbaxan əkinləri, üzüm və meyvə bağları, südlük-ətlik heyvandarlıq və zərifyunlu qoyunçuluq inkişaf etmişdir. Rayon ərazisində 7 muxtar respublika var:

1. Dağıstan Respublikasında bağçılıq, üzümçülük və qoyunçuluq inkişaf edib. Burada 100 mindən çox əhali yaşayır.
2. Şimali Osetiya-Alaniya Respublikasında əlvan metallurgiya, dağ-mədən sənayesi aparıcı rol oynayır.
3. Kabarda-Balkarıstan Respublikasında əlvan metal filizləri hasil olunur. Taxılçılıq, bağçılıq və donuzçuluq inkişaf edib.
4. Adıgey Respublikasında neft və qaz çıxarılsa da, kənd təsərrüfatı üstünlük təşkil edir.
5. Qaraçay-Çərkəz Respublikasında kənd təsərrüfatı və dağ turizmi inkişaf edib.
6. Çeçenistan Respublikasının paytaxtı Qroznı şəhəridir. Əhalisi 1 milyona çatır.
7. İnquşetiya Respublikasının paytaxtı Maqas şəhəridir. Əhalisi 400 min nəfərə çatır.

Avropa hissəsinin şərqi

Volqaboyu və Ural iqtisadi rayonlarını əhatə edir. Ölkənin Avropa və Asiya hissəsini birləşdirən yollar buradan keçir.

• Volqaboyu iqtisadi rayonunun formalaşmasında Volqa çayının müstəsna rolu olmuşdur. Burada iri şəhərlərin demək olarki, hamısı Volqa çayı sahilində yerləşir. Rayonun əhalisi çoxmillətlidir. Rayon ərazisində iki muxtar respublika var:

1. Tatarıstan respublikası Volqa-Kama su qovşağında əlverişli mövqe tutur. Tatarlar türkdilli xalqdır. Paytaxtı Kazan şəhəridir. Respublikanın güclü xammal ehtiyatı və iqtisadi potensialı var.
2. Kalmık respublikası aşağı Volqa boyunda yerləşir. Əsasən qoyunçuluq inkişaf edib.

Mədəniyyət

Memarlıq

Moskva Botanik Bağı

Kiyev Rus dövlətinin xrtistianlaşmasından bu yana bir neçə il Rus memarlığı başlıca olaraq Bizans memarlıq nümunəsindən təsirlənmişdir. XV əsrin sonlarında Aristotel Fioravanti və digər İtaliyalı memarlar İntibah dövrü üslublarını Rusiyaya gətirdi. O dövrdə Vasili Blajennı kilsəsinin zirvəsi kimi XVI əsrin bənzərsiz çadır damlı kilsələri inkişaf etmişdir. XVII əsrdə "odlu tərzi" bəzəmə Moskva və Yaroslavlda inkişaf etmişdir və yavaş-yavaş 1690-cı illərdə Narışkin Barokko üslubunun önünü açmışdır. Daha sonra I Pyotr islahatları ilə Rusiyada memarlıq əsasən Qərbi Avropaya oxşamağa başladı.

1955-ci ildə, yeni Sovet lideri Nikita Xruşşov, qədim akademik memarlığının "həddlərini" pislədi və Sovet dövründəki memarlıqda funksionalistlik hakim oldu. Mənzil problemi həll etmək üçün çox qədim parlaq stillərin əksinə, böyük miqdarda, arxitekturası aşağı keyfiyyətdə olan binalar inşa edilib. Son iki il ərzində Rusiyada bəzi binaların arxitekturasına əl gəzdirilmişdir. Sovet zamanında yıxılan bir çox məbəd yenidən inşa edilib və bu prosesə II. Dünya Müharibəsində dağıdılmış olan müxtəlif tarixi binaların bərpası ilə birlikdə davam edildi. Ümumilikdə 23.000 Pravoslav kilsəsi 1991–2010-cu illər arasında yenidən inşa edilərək Rusiyadakı fəal kilsələrin sayı dörd qatına çıxarılıb.

Ədəbiyyat və fəlsəfə

Məşhur rus yazıçısı və filosofu — Lev Tolstoy

XVIII əsrdə Rus Maarifçilik Dövründə, Rus ədəbiyyatının inkişafı Mixail Lomonosov və Denis Fonvizinin əsərlərini artırmış və erkən XIX əsrdə müasir yerli ənənə bütün zamanların ən böyük yazıçılarından bəzilərini ortaya çıxarmışdır. Rus Şairliyi Qızıl Çağı olaraq da bilinən bu dövr, müasir Rus ədəbi dilinin banisi qəbul edilir və tez-tez "Rus Şekspiri" olaraq tərif edilən Aleksandr Puşkin ilə başlayır. XIX əsr, Mixail Lermontov və Nikolay Nekrasovun şeirləri, Aleksandr Ostrovski və Anton Çexovun dramları və Nikolay Qoqol və İvan Turgenevin nəsrləri ilə davam etmişdir. Xüsusən, Lev Tolstoy və Fyodor Dostoyevski kimi bir çox önəmli ədəbiyyat tənqidçiləri bütün zamanların ən böyük roman yazarları kimi səciyyələndiriblər.

1880-ci illərdə böyük roman yazarları dövrü sona çatsa da, qısa hekayə və şeirlər dominant növlərdən oldu. Bir neçə on ildə Rus Şairinin Gümüş Dövrü olaraq bilinən bu dövrdə daha əvvəl basqın ədəbi realizm yerini simvolizmə buraxmışdır. Bu dövrün aparıcı müəllifləri Valeri Bryusov, Vyaçeslav İvanov, Aleksandr Blok və Anna Axmatova kimi şairlər və Leonid Andreyev, İvan Bunin, və Maksim Qorki kimi roman yazarları olmuşdur.

Film, animasiya və mediya

Rus və Sovet kinosu, Sergey Eyzenşteynin Potyomkin Zirehi kimi dünyaca məşhur filmlərə imza atmışdır. Eyzenşteyn dünyanın ilk kino məktəbi olan Dövlət Kinematoqrafiya Universitetində film tənzimləmə montaj nəzəriyyəsini inkişaf etdirən rejissor və nəzəriyyəçi Lev Kuleşovun tələbəsi idi. Dziga Vertovun insan gözü kimi olan ən realist film çəkilişi üçün istifadə edilən kamera olan kino-glaz ("film-göz") nəzəriyyəsi, sənədli film istehsalı və kino realizmi inkişafı üzərində böyük bir təsiri oldu. Daha sonra sosialist realizm siyasəti yaradıcılığı bir az məhdudiyyət də bu tərz bir çox Sovet filminin bədii cəhətdən uğurlu olduğu Çapayev, Leyləklər Uçarkən və Əsgər Nəğməsi kimi filmlərdən görünür.

İdman

2014 Qış Olimpiya Oyunlarının Soçidə açılışı.

Rusiya, çoxsaylı idman növlərində uğurlu olmuş bir ölkədir. Sovet İttifaqı və Rusiyanın ümumi medal sayı baxımından, həm Yay Olimpiya Oyunları və Qış Olimpiya Oyunlarında qızıl medal sayına görə bütün ölkələr arasında ikinci sırada yer alır. 1980 Yay Olimpiya Oyunları Moskvada, 2014 Qış Olimpiya Oyunları isə Soçidə həyata keçirilmişdir.

Sovet gimnastlar, meydança və sahə atletləri, ştanqçılar, güləşçilər, boksçular, qılıncoynadanlar, atıcılar, xizəkli yürüşçülər dünyanın ən yaxşıları sırasındadır. Futbol, basketbol və voleybol Rusiyanın ən populyar idman növlərindəndir. Eyni zamanda Rusiya 2018 FİFA Dünya Kubokuna ev sahibliyi edəcəkdir. Buz xokkeyində Sovet İttifaqı və Rusiya demək olar ki, bütün olimpiyadalarda, dünya çempionatlarında qızıl medal qazanmağı bacarmışdır.

Rusiya-Azərbaycan münasibətləri

Vladimir Putin və Heydər Əliyev Azərbaycan poçt markasında

İki ölkə arasında diplomatik əlaqələr 1992-ci ilin aprel ayının 4-də qurulmuşdur. Rusiyanın Bakıdakı Səfirliyi isə rəsmən 1992-ci ilin sentyabrın 25-də fəaliyyətə başlayıb. İkitərəfli münasibətlərin müqavilə-hüquqi bazasını təşkil edən əsas sənəd Rusiya Federasiyası ilə Azərbaycan Respublikası arasında 1997-ci ilin iyulun 3-də imzalanmış Dostluq, əməkdaşlıq və qarşılıqlı təhlükəsizlik haqqında müqavilədir. Hazırda iki ölkə arasında müqavilə-hüquqi bazaya 110-a qədər dövlətlərarası, hökumətlərarası və regionlararası sazişlər daxildir.

Ölkələrimiz arasında siyasi əməkdaşlıq son illər nəzərəçarpacaq dərəcədə canlanıb. Azərbaycan Respublikasına Rusiya Prezidenti V. V. Putinin 9 – 10 yanvar 2001-ci il tarixli rəsmi və 21 – 22 fevral 2006-cı il tarixli işgüzar səfərləri, habelə Rusiya Prezidenti D. A. Medvedevin 3 – 4 iyul 2008-ci il tarixli rəsmi və 29 iyun 2009-cu il tarixli işgüzar səfərləri Rusiya-Azərbaycan münasibətlərinin inkişafının sürətlənməsinə güclü təkan verib. Rusiya Federasiyası ilə Azərbaycan Respublikası arasında ikitərəfli münasibətlərə dair konkret məsələlərin dövlət səviyyəsində həllini tənzimləyən işçi mexanizm İqtisadi Əməkdaşlıq üzrə Hökumətlərarası Komissiyadır. 2008-ci ilin iyunun 16-da energetika naziri S. İ. Şmatko Komissiyanın Rusiya tərəfdən həmsədri təyin edilib. Azərbaycan tərəfdən isə Komissiyanın həmsədri baş nazirin birinci müavini Y. E. Eyyubovdur.

Parlamentlərarası əlaqələr

Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisində Azərbaycan-Rusiya parlamentlərarası əlaqələr üzrə işçi qrupu fəaliyyət göstərir. Bu işçi qrupu 7 mart 1997-ci il tarixində yaradılmış və ilk rəhbəri Eldar Qəhrəmanov olmuşdur. 4 mart 2016-cı il tarixindən Əli Hüseynli işçi qrupunun rəhbəridir.

RF Dövlət Dumasında isə AR Parlamenti ilə əlaqələr üzrə deputatlar qrupunun əlaqələndiricisi Millətlər məsələləri üzrə komitənin sədri Q. Səfərəliyevdir.

16 aprel 2001-ci il tarixində imzalanmış "Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi və Rusiya Federasiyasının Federal Məclisi arasında əməkdaşlıq haqqında" Sazişə əsasən AR MM və RF FM-nin əməkdaşlığı üzrə Parlamentlərarası Komissiya təsis edilmişdir. Onun iş qaydaları 21 oktyabr 2004-cü il tarixində təsdiq edilmiş Reqlament ilə müəyyən olunmuşdur. Komissiyaya Azərbaycan tərəfində 15 MM deputatı, Rusiya tərəfindən isə 9 Federasiya Şurasının (parlamentin yuxarı palatası) üzvü və 9 Dövlət Dumasının (parlamentin aşağı palatası) deputatı daxildir. Komissiya iki ildə bir dəfə Bakıda və Moskvada (növbələşmə üzrə) iclasları keçirir. Komissiyanın sonuncu, sayca onuncu iclası 2 noyabr 2012-ci il tarixində Bakıda baş tutmuşdur. Komissiyanın Azərbaycan tərəfindən həmsədri Milli Məclis sədrinin müavini V. Ələsgərov, Rusiya tərəfindən isə Federasiya Şurası sədrinin müavini S. Orlovadır.

Mədəni əlaqələr

Dmitri Medvedevin Azərbaycanda İlham Əliyevlə görüşü. 3 iyul, 2008

Rusiya ilə Azərbaycan arasında mədəniyyət və təhsil sahəsində əlaqələr artan xətt üzrə inkişaf edir. 2005-ci ildə Rusiyada Azərbaycan ili, 2006-cı ildə isə Azərbaycanda Rusiya ili çərçivəsində ümumilikdə 110 tədbir keçirilib. 2006-cı ilin dekabrında 2007–2009-cu illər üçün humanitar sahədə əməkdaşlıq üzrə Dövlətlərarası proqram qəbul olunub.

2007-ci ildə Rusiya öz ali məktəblərində müxtəlif hazırlıq növlərinə Azərbaycana 178 dövlət təqaüdü ayırıb. 2008-ci ildə 198, 2009-cu ildə isə artıq 284 təqaüd ayrılıb. Hazırda Rusiyanın ali məktəblərində 5755 Azərbaycan vətəndaşı, o cümlədən 1420 nəfər Rusiya Federasiyasının federal büdcəsi hesabına təhsil alır. 2008-ci il fevralın 27-də Bakıda M. V. Lomonosov adına MDU-nun filialı açılıb və fəaliyyətinin ikinci ilində burada təhsil alan tələbələrin sayı 200-ə yaxındır. 1200 nəfərdən çox şəxs Rusiyanın Azərbaycan ərazisindəki digər bir təhsil müəssisəsində — Moskva Dövlət Açıq Universitetinin filialında təhsil alır.

Azərbaycanın ali məktəblərində rus dilində 15 mindən artıq tələbə təhsil alır. Respublikada rus dilində 50-dən artıq məcmuə nəşr olunur və 12 informasiya agentliyi xəbər yayır.

Xarici keçidlər

• 5. НАЦИОНАЛЬНАЯ ПРИНАДЛЕЖНОСТЬ И ВЛАДЕНИЕ РУССКИМ ЯЗЫКОМ Arxivləşdirilib 2011-07-23 at the Wayback Machine
• Сайт Комитета государственной статистики Республики Саха (Якутия) : Национальный состав(тыс. человек) (Перепись подтвердила, что Российская Федерация является одним из самых многонациональных государств мира — представители свыше 160 национальностей проживают на территории страны.) Arxivləşdirilib 2004-11-12 at the Wayback Machine
• В отчетах по переписи населения числятся миллионы "мертвых душ"
• На территории России осталось 89 654 325 человек
• "На самом деле россиян осталось 89 млн. Официальные органы статистики это не отрицают". Известный политик о результатах работы "Единой России" Arxivləşdirilib 2012-01-20 at the Wayback Machine